Жавхаров О. З., ц.х.ф.ф.д.
доцент Урмонов А. ассистент Андижон цишлоц хужалиги ва агротехнологиялар институти
СИГИРЛАРНИНГ КЛИНИК ВА ЦОНИНИНГ МОРФОЛОГИК
КУРСАТКИЧЛАРИНИ ЙИЛ ФАСЛЛАРИГА БОГЛЩЛИГИ
Аннотация. Узбекистон республикасининг ицлим шароити кескин континентал уисобланади. Бундай шароитда сигирларнинг клиник курсаткичлари, цонининг морфологик таркибида маълум узгаришлар содир булиши табиий.
Мацолада, Цашцадарё вилоятининг тозолди худуди шароитида швиц зотли сигирларнинг клиник ва гемотологик курсаткичларини йил фаслларига бозлиц равишда узгариши уацида маълумотлар ёритилган. Тажрибадаги сигирларнинг йилни турли фаслларида клиник ва цонини морфологик таркибида маълум узгаришлар руй берган булсада, физиологик меъёрлар даражасидан кескин озмаганлиги аницланган.
Калит сузлар: нафас олиш, пульс, тана харорати, цондаги эритроцитлар, гемоглобин мицдори ва лейкоцитлар.
Javkharov O. Z.PhD, Associate Professor; Urmonov A.
Assistant
Andijan Institute of Agriculture and Agrotechnology
DEPENDENCE OF THE CLINICAL AND MORPHOLOGICAL INDICATORS OF BLOOD OF COWS ON THE SEASONS OF THE YEAR
Annotation. The climatic conditions of the Republic of Uzbekistan are sharply continental. In such conditions, it is natural that certain changes occur in the clinical indicators of cows, the morphological composition of their blood.
The article covers information on the change of clinical and hematological indicators of cows of the Swedish breed in the conditions of the mountainous region of the Kashkadarya region depending on the seasons of the year. While certain changes in the clinical and morphological composition of the blood of cows in the experiment occurred in different seasons of the year, it was found that it did not deviate sharply from the level ofphysiological norms.
Keywords: respiration, pulse, body temperature, erythrocyte sugar, hemoglobin and leukocytes.
Кириш.
Ташки мухит таъсирлари сигирлар организмидаги физиологик жараёнларга, улар оркали эса модда алмашинувига бевосита таъсирини курсатади. Организмда физиологик функцияларнинг даврий узгариши, ташки мухитни доимий эмаслигидан далолат беради. Чунки, хайвон ташки мухит билан узвий боглигликда хаёт кечиради. Ташки мухитдаги хар бир узгариш сигир организмига узини таъсири билан кириб боради. Бу эса сигирларнинг клиник ва гемотологик курсаткичларида ижобий ёки салбий холатда уз аксини топади.
Узбекистон республикасининг кескин континентал иклим шароитида корамолларнинг семахсул подаларини яратиш долзарб ва муаммоли масалалардан хисобланади. Айникса, шимолий худудлардан импорт килинаётган молларнинг ташки мухит шароитига мослашиш хусусиятларини урганиш алохида ахамият касб этади.
Сигирларнинг клиник курсаткичлари (нафас олиш, пульс, тана харорати) ва коннинг гемотологик курсаткичлари уларнинг табиий-иклим шароитларига мослашганлик даражасини ифодалайди ва охир-окибатда уларнинг махсулдорлигига, яшовчанлиги ва узидан насл колдириш курсаткичларига таъсир килади [1;-21-23 б.].
[8] тажрибаларида этологияси буйича турли фаоллик (ута фаол, урта фаол ва суст фаол) типидаги сигирларнинг клиник курсаткичларини йил фасллари кесимида урганганлар. Тажрибадаги сигирларнинг клиник курсаткичлари ёз фаслида киш фаслига нисбатан бироз юкори булган. Аммо, сигирларда барча клиник курсаткичлар, физиологик меъёр даражасида булиб, урчитилаётган худудга мослашиш даражасини яхши кечишидан далолат беради деган хулосага келишган.
Ёзнинг иссик кунларида сигирлар тана хароратининг туш вактида эрталабки вактга нисбатан узгариши уларнинг иссикка чидамлилигини ифодалайди ва бу курсаткич Ю. Раушенбах усулида иссикка чидамлилик индекси сифатида бахоланади. Иссикка чидамлилик индекси республикамиздаги махаллий зебусимон корамолларда-82,0 ва голштинлашган кизил чул зотли корамолларда-77,0-81,2 гача, махаллий кизил чул зотли сигирларда эса 81,8 га тенг эканлиги аникланган [4;с.-25-26].
[3;-43 б] томонидан хорижий давлатлардан импорт килинган Венгрия ва Хитой селекциясига мансуб голштин зотли сигирларнинг ёз давридаги клиник курсаткичлари урганилган. Х,аво харорати эрталаб 20 0С дан тушда 39 0С гача кутарилиши хайвонларнинг физиологик холатига таъсир курсатган, жумладан тана харорати Венгрия голштин сигирларда 0,70С га, пульс - 13,4 марта/дакика ва нафас харакатлари дакика давомида 5,4 мартага ошган. Хитой голштинларида эса бу курсаткичларнинг кутарилиши тегишлича 0,2 0С, 0,5 марта/дакика ва 16 марта/дакикага тенг булган. Бу уларда сервис-даврининг узайишига сабаб булган ва бу давр Венгрия голштинларида 162 кун ва Хитой голштинларида 146 кунни ташкил килган, яъни сервис-даврнинг давомийлиги меъёрдагидан 70-85 кунга узайиб кетган ва бузок олиш курсаткичларига
салбий таъсир курсатган. Венгрия голштинлари конида эритроцитлар микдори 6,5 млн/мм3, лейкоцитлар - 9,84 минг/мм3 ва гемоглабин 10,4 г % булиб, бу Хиоой голштинларининг курсаткичларидан (мос равишда 6,18 млн/мм3; 7,68 минг/мм3 ва 10,1 г %) юкорирок эканлигини аниклашган. Бу холатни муаллифлар организмининг ташки мухит таъсиридан химояланишга каратилган жавоб реакцияси сифатида изохлашган.
Коннинг морфологик ва биокимёвий курсаткичлари организм гоместазининг асосий курсаткичлари булиб, турли омиллар таъсирида узгаради. Коннинг нафас олиш - оксидланиш функцияси ёз даврида ташки мухит таъсирида нисбатан булса хам узгаради. Маълумки, ёз даврида моллар кони таркибидаги эритроцитлар сони пасайиш тенденциясига эга. Бу термик омилларнинг таъсир этиши билан боглик. Лейкоцитлар сони коннинг химоя функцияси билан боглик булиб, ташки мухитнинг салбий таъсирида кутарилиб боради. Лейкоцитлар сонининг пасайиши ташки мухит шароитларига организм мослашувчанлигининг ошганлигидан далолат беради. [5;с.-280], [6;с.-61-64], [7;с.-256].
[8]. тажрибаларида голштин зотли этологияси буйича турли фаол типдаги сигирлар конининг морфологик таркибидаги шаклли элементларни йил фаслларига боглик равишда узгаришини урганганлар. I гурух(ута фаол тип)даги сигирлар конини таркибидаги эритроцит, лейкоцит ва гемоглобин микдори киш фаслидагига нисбатан ёз фаслида тегишлича 0,23 млн/мм3; 0,20 минг/мм3 ва 0,13% юкори булган, II (урта фаол тип) ва III (суст фаол тип) тажриба гурухидаги сигирларда эса бу курсаткичлар тегишлича , 0,20; 0,23; 0,28 ва 0,19; 0,24 ва 0,27 бирликда юкори курсаткични намоён килган. Ёз фаслида сигирлар организмида моддалар алмашинувини жадал кечиши, уларни конининг морфологик таркибидаги шаклли элементларнинг купайишида ифодаланган.
[9;-23-24-б] томонидан Республикамизга Украинадан келтирилган голштинлашган кизил чул зотли гунажинларнинг клиник ва гематологик курсаткичлари урганилган. Муаллифларнинг таъкидлашича, ушбу молларнинг Орол буйи минтакаси шароитига мослашишини коникарли деб бахолаш мумкин. Уларнинг клиник курсаткичлари физиологик меъёр даражасида булиб, ёз фаслида тана харорати 38,85 0С ни, юрак уриши дакикасига 76,1 мартани, нафас харакатлари - 54, 3 мартани ташкил килган. Гемотологик курсаткичлар хам меъёр даражасида булиб, кондаги умумий оксил 6,81 г % ни, 1 мл кондаги эритроцитлар сони - 6,24 млн., лейкоцитлар - 7,06 минг донани, гемоглобин - 53,6 ни (Сали буйича), рангли курсаткич -8,59 ни ташкил килган. Шу билан бирга муаллифлар ёзнинг иссик даврида бу курсаткичларнинг бироз кутарилганлигини таъкидлашган, хусусан тана харорати бахордагига нисбатан ёз ойларида 1,4 %, юрак уриши - 6,0 %, эритроцитлар сони - 5,8 %, лейкоцитлар сони - 0,8 купайган.
[2;с.-55] маълумотига кура, хайвон организмига куп погонали таъсир курсатувчи асосий омилларга хаво харорати, атмосфера босими, куёш радиацияси ва геомагнит ритмлари, зич саклаш, молхона микроиклими,
гиподинамия, транспортда ташиш ва бошка омиллар киради. Ушбу таъсирларга нисбатан хайвон организмида узига хос тизимли реакция вужудга келади ва бундай тизимли реакциялар адаптация ва стрессларрнинг асосини ташкил этади. Муаллифнинг таъкидлашича, сигирлар конидаги конъюгацияланмаган 11- оксикортикостероидлар йигиндиси уртача 22,79 мкг % ни ташкил этганлиги янги туккан сигирларда буйрак усти бези пустлок кавати фаоллигидан далолат беради. Бу курсаткич узининг энг юкори нуктасига биринчи тугишда (27,67 мкг %) эришади ва лактациянинг 3-4 -ойларига келиб бироз пасаяди. Шунга карамай, сигирларда эркин холдаги 11 - оксикортикостероидларнинг нихоятда куп микдорда булиши согим даражасига салбий таъсир курсатади, яъни бундай холат сут секрециясини тормозлайди .
Иклимнинг узгариши ёки хайвонларни бир шароитдан бошка иклим шароитларига утказиш асосий стресс омилларидан хисобланади. Бу эса уз навбатида климатик этологияли бундай стрессларнинг табиатини урганиш ва унга карши илмий асосланган чора-тадбирлар ишлаб чикишни таказо этади [10;с.-56], [11;с.-8].
Тадкикотнинг максади. Сигирларнинг йил фасллари кесимида клиник ва конининг морфологик курсаткичларини урганиш ва тахлил килиш.
Тадкикот объекти ва услублар. Кашкадарё вилоятини тоголди худуди шароитида Германиядан импорт килинган наслли букалар билан узок давр мобайнида хужаликда урчитиб келинаётган швиц зотли сигирларни оталантириб олинган авлодлар (1-гурух) ва уларни хужалик шароитида урчитилиб келинаётган швиц зотли тенгкурлари (11-гурух).
Сигирларнинг клиник курсаткичлари (тана харорати, нафас олиш ва юрак уриш тезлиги) Е.А.Арзуманян (1957) услуби буйича урганилди.
Корамоллар конининг морфологик курсаткичлари (кондаги эритроцитлар, гемоглобин микдори ва лейкоцитлар) 1мм3 кондаги эритроцитлар ва лейкоцитлар Кондрахин И.П. (1985)
усулида Горяев санок турида саналди. Кондаги гемоглобин микдори Сали гемометрида аникланди.
Олинган натижалар ва уларни тахлили. Кашкадарё вилоятини Китоб туманидаги "Бош булок чорва" МЧЖ фермер хужалигида махаллий селекцияга мансуб швиц зотли корамоллар узок даврлардан буён урчитилиб келинади. Хужаликка 2014 йил Германия давлатидан 2 бош швиц зотли наслли бука келтирилган ва улар билан хужаликдаги сигирлар оталантирилиб, авлодлар олинган. Олинган авлодлар ва хужаликда урчитилиб келинаётган иккинчи тугимдаги швиц зотли сигирларнинг йил фасллари буйича клиник курсаткичларини ургандик ва уни узгаришини куйидаги жадвалда келтирдик.
1-жaдвaл.
Йил фасллаpи буйича сигиpлаpнинг клиник кypсаткичлаpи
(п-10), X ±Sx
Kyрсaткичдaр Гурухтар
I (тaжрибa) II (нaзорaт)
Бaxордa
Тaнa xдрорaти, 0с 38,2±0,032 38,0±0,030
Юрaк уриши, 1 дaк/мaртa 69,0±0,47 68,3±0,04
Нaфaс олиши, 1 дaк/мaртa 27,0±0,60 26,5±0,52
Ёздa
Тaнa xдрорaти, 0с 38,5±0,033 38,1±0,028
Юрaк уриши, 1 дaк/мaртa 70,3±0,74 69,0±0,48
Нaфaс олиши, 1 дaк/мaртa 29,7±0,55 28,0±0,51
Kyздa
Тaнa xдрорaти, 0с 38,4±0,042 38,1±0,03
Юрaк уриши, 1 дaк/мaртa 69,4±0,67 68,0±0,53
Нaфaс олиши, 1 дaк/мaртa 28,7±0,46 27,6±0,37
Kишдa
Tarn xдрорaти, 0с 38,2±0,039 38,0±0,033
Юрaк уриши, 1 дaк/мaртa 68,4±0,65 68,0±0,54
Нaфaс олиши, 1 дaк/мaртa 28,2±0,40 28,0±0,36
1-жaдвaл мaълyмотлaри шyндaн дaдолaт берaдики, сигирлaрни клиник кyрсaткичлaридa йилнинг фaсллaр кесимидa кaттa yзгaришдaр кyзaтилмaди Ba физиологик меъёр дaрaжaсидa 6Улди.
Йилнинг бaxор фaсли дaвомидa хдр иккaдa гyрyxдaги сигирлaрнинг тaнa xaрорaти yртaчa тaжрибa гyрyx1идa 38,2ос Ba нaзорaт гyрyx1идaги сигирлaрдa 38 ос ни тaшкил этгaни xолдa, кесвкин фaрк сезилмaди. Шу билaн биргa юрaк yришидa хдм (тaжрибa гyрyx1идa 1 дaкикaдa 69 мaртa, нaзорaт гyрyx1идa 68,3 мaртa) Ba нaфaс олиш режимидa хдм (тaжрибa гyрyx1идa 1 дaкикaдa 27 мaртa, нaзорaт гyрyx1идa 26,5 мaртa) кaттa фaрк кyзaтилмaди.
Ёз ойлaридa тaжрибa гyрyx1идaги сигирлaрдa тaнa x1aрорaти 38,5 ос ни, юрaк уриш тезлиги 1 дaкдкa ичидa 70,3 мaртaни Ba нaфaс олиш кyрсaткичи 1 дaкикaдa 29,7 мaртaни кaйд кдлган бyлсa, нaзорaт гyрyx1идaги сигирлaрдa мос xолдa 38,1 ос ни, 69,0 мaртa Ba 28,0 мaртaни тaшкил этди. Бу нaтижaлaр нaзорaт гyрyx1идaги сигирлaрдa тaнa xдрорaтининг 0,4 ос гa, юрaк уриш ритмини 1,3 мaртaгa Ba нaфaс олиш xолaтини 1,7 мaртaгa кaм бyлгaнлигини кyрсaтaди. Шунингдек, бaxор ойлaридaги кyрсaткичдaргa нисбaтaн йилнинг ёз ойлaридa тaжрибa гyрyx1идaги сигирлaрдa тaнa xдрорaти 0,3 ос га, юрaк
уриш тезлигини дакикасига 1,3 мартага ва нафас олиш тезлигини 1 дакикада 2,7 мартага, шу билан бирга, назорат гурухидаги сигирларда мос холда 0,1 °С га, 1,3 мартага ва 2,5 мартага ортганлиги кузатилди.
Йилнинг куз фаслига келиб хар иккала гурухдаги сигирларда деярли бахордаги курсаткичларга тенг булган натижалар олинди. Жумладан: тажриба гурухидаги сигирларда бахорда тана харорати 38,5 °С га, юрак уриш ритми дакикасига 69,0 мартани ва нафас олиш жараёни 27,0 мартага тенг булган булса, бу натижа йилнинг куз ойларида мос холда 38.4 °С, 69,4 ва 28,7 мартага тенг булганлиги кайд килинди. Шунингдек, назорат гурухида хам шундай холат кузатилди, яъни бахорда 38,0 °С, 68,3 ва 26,5 мартани ташкил этган булса, ёзда мос холда 38.1 °С, 68,0 ва 27,6 мартага тенг булди. Аммо ушбу натижалар гурухлар уртасида солиштириб курилганда бир оз тажриба гурухидаги сигирларда юкори курсаткичларда булганлиги аникланди. Яъни тажриба гурухида назорат гурухига нисбатан тана харорати 0,3 °С га, юрак уриши 1,4 мартага ва нафас олиши 1,1 мартага кюкори булганлиги маълум булди.
Киш фаслида тажриба гурухидаги сигирларда назорат гурухидаги сигирларга нисбатан тана хароратининг 0,2 °С, юрак уришини 0,4 мартага ва нафас олиш тезлигини 0,2 марта юкори булган холда,уш бу мавсумда хар иккала гурухдаги сигирларда хам жиддий фарк булмаганлигини айтиш мумкин.
Сигирлар конининг морфологик курсаткичлари.
Тирик организмнинг умумий физиологик ва функционал холати конини морфологик курсаткичларини урганиш оркали тахлил килинади. Чунки, организмдаги барча тукима ва хужайралар кон оркали туйимли моддалар ва кислород билан таъминланади. Конни морфологик курсаткичларини билган холда, модда алмашинув жараёнини жадаллигига ва у оркали сигирларнинг сут махсулдорлик даражасига бахо бериш мумкин. Демак, коннинг морфологик таркиби, хайвонларнинг насл ва махсулдорлик сифатлари билан боглик булади. Кон таркибидаги шаклли элементлар микдорига турли омиллар таъсир этади. Уларни асосийларидан бири бу йилнинг фаслларига боглик равишда узгаришидир. Ташки об-хаво шароитига турли хайвонлар турлича реакция килади. Бу организмни ташки мухит таъсирига жавоб реакциясида характерланади. Шу боис, тажрибаларимизда йил фасллари кесимида сигирларнинг конини таркибидаги эритроцит, лейкоцит ва гемоглобин микдорларини узгаришини урганишга харакат килдик ва куйидаги натижаларни олдик.
2-жадвал.
Йил фасллари буйича сигирлар конининг морфологик курсаткичлари
(п-10), Х±Sx
Курсаткичлар Йил фасллари Гурухлар
1(тажриба) П(назорат)
Эритроцитлар 1012/л Бахор 7,35±0,23 6,80±0,21
Ёз 7,44±0,17 6,88±0,27
Куз 6,38±0,13 6,20±0,22
Киш 6,95±0,18 6,58±0,24
Уртача 7,03±0,21 6,61±0,24
Лейкоцитлар 109/л Бахор 8,56±0,17 8,10±0,14
Ёз 9,76±0,03 9,21±0,04
Куз 8,33±0,09 8,27±0,02
Киш 8,24±0,11 8,18±0,16
Уртача 8,72±0,10 8,44±0,09
Гемоглобин г/л Бахор 11,84±0,12 10,96±0,11
Ёз 11,97±0,11 11,08±0,14
Куз 10,30±0,29 10,01±0,38
Киш 11,21±0,37 10,62±0,49
Уртача 11,33±0,22 10,67±0,28
2-жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, йилни фасллари кесимида сигирлар конининг таркибида бироз узгаришлар кузатилган булсада, физиологик меъёр даражасидан кескин огмаганлиги кузатилди.
Сигирларнинг йил фаслларини алмашинуви жараёнидаги конини таркибида булган узгаришларга караб тахлил килинганда куйидагилар маълум булди. Жумладан, тажриба гурухидаги сигирлар кони таркибидаги эритроцитлар сони бахор мавсумида 1 мм3 хажмда 7,35 млн. донани, ёз даврида 7,44 млн. донани, куз даврида 6,38 млн. донани ва киш фаслида эса 6,95 млн. донани ташкил этиб, тажрибадаги сигирлар кони таркибида уртача 7,03 млн. донага тенг булганлиги аникланди.
Шунингдек, назорат гурухидаги сигирлар кони таркибида мос равишда 6,80, 6,88, 6,20 ва 6,58 млн. дона хамда уртача курсаткичи 6,61 млн. дона ни ташкил этганлиги кузатилди.
Ушбу курсаткичларни гурухлардаги холатини узаро таккослаганимизда, тажриба гурухида назорат гурухига нисбатан йилнинг бахор фаслида 0,55 млн. донага, ёз вактида 0,56 млн. донага, куз ойларида 0,18 млн. донага ва киш мавсуми вактида 0,37 млн. донага хамда эритроцитларнинг уртача микдори 0,42 млн. донага фарк килганлиги аникланди. Тахлиллар нитажалари шуни курсатадики, йил фасллари алмашинуви давомида сигирлар конини таркибидаги эритроцитларнинг микдори камайиб борган.
Шу билан бирга сигирлар кони таркибидаги гемоглобин микдори тажриба гурухидаги сигирлар кони таркибида йилнинг бахор фаслида 11,84 г/л, ёзда 11,97 г/л, куз вактида 11,30 г/л ва киш даврида 11,21 г/л мавжуд булиб, бу натижа назорат гурухида мос холда 10,96, 11,08, 10,01 ва 10,62 г/л ни ташкил килди ва уртача курсаткичлари тажриба гурухида 11,33 ва назорат гурухида 10,67 г/л булганлиги кузатилди.
Бу курсаткичлар гурухлараро узаро таккосланганда, тажриба гурухида назорат гурухига нисбатан бахор фаслида 0,88 г/л.га, ёз фаслида 0,89 г/л.га, кузда 0,29 г/л.га ва киш фаслида 0,59 г/л. га хамда уртача микдори 0,66 г/л.га куп булганлиги аникланди. Ушбу курсаткичлар эритроцитлар микдори билан боглик равишда кечиши ва сигирларнинг бугозлиги, эмбрионда хомиланинг катталашиб бориши билан изохланади.
Шунингдек, тажриба гурухидаги сигирлар кони таркибидаги лейкоцитлар сони бахорда 8,56 минг дона, ёз ойларида 9,76 минг дона ва куз фаслида 8,33 минг дона булган, назорат гурухидаги сигирлар кони таркибидаги лейкоцитлар сони мос равишда 8,10, 9,21 ва 8,18 минг донани ташкил этди. Демак, об-хавонинг иссик булиб бориши натижасида кон таркибидаги лейкоцитлар сони хам мос холда ошган. Бирок киш фаслида конининг таркиби урганилганда лейкоцитларнинг микдори бир оз камайганлиги кузатилди, яъни тажриба гурухида 8,24 минг дона булгани холда, назорат гурухида 8,18 минг донадан иборат булиб, уртача тажриба гурухида 8,72 минг донани ва назорат гурухида 8,44 минг донани ташкил килди.
Бу натижалар гурухлараро солиштириб урганилганда, тажриба гурухидаги сигирлар конини таркибида назорат гурухидаги сигирлар кон таркибидагига нисбатан лейкоцитлар микдори бахорда 0,46 минг донага, ёз вактида 0,55 минг донага, куз ойларида 0,06 минг донага ва киш мавсуми давомида 0,06 минг донага хамда уртача 0,28 минг донага куп булганлиги аникланди.
Хулоса. Йилни фасллари кесимида сигирлар конининг морфологик таркибида узгаришлар кузатилган булсада, уларни микдори меъёрдан кескин огиши сезилмайди. Сигирларда хомила ривожланиб борган сари конини таркибида лейкоцитлар микдори ошиб, эритроцитлар ва гемоглобин
микдорлари аксинча камайиб борган. Хужаликда бу даврда сигирларни озиклантиришга яхши эътибор каратиш талаб этилади.
Использованные источники:
1. Бакиров Б., Бобоев О., Рузикулов Н. Зотли корамоллар адаптацияси ва стресс // Зооветеринария. 2012, № 10, 21-23 б.
2. Голиков А.И. Физиологическая адаптация животных. // Ветеринария. Москва, 1989 № 11, С.- 55.
3. Роменская Н.В. Нарушение картины крови при дисфункции печени к.р.с.: автореферат дисс.канд. Вет. наук. 16.00.01 Белгород. 2007. с 20
4. Симонян Г.А. Ветеринарная гембиология. М. Колос, 1995. С. 256.
5. Суюнова З.Б. Голштин зотли сигирларнинг сут махсулдорлигини этологик курсаткичларга богликдиги. Кишлок хужалиги фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати.-Самарканд , 2021.
6. Эрнст Л.К., Венедиктова Т.Н., Зельнер В.Р. Поведения сельскохозяйственных животных. М.1974. С.8.
7. Alijonovich R. M., Zulfikharovich J. O. Organization of full-value feeding of dairy cows in farm //Gospodarka i Innowacje. - 2022. - Т. 24. - С. 840-843.
8. Alijonovich R. M. et al. EFFICIENT BEEF PRODUCTION TECHNOLOGY //Proceedings of International Conference on Educational Discoveries and Humanities. - 2023. - Т. 2. - №. 4. - С. 259-263.
9. Kholbekova M. B., Amirov S. K. IMPORTANCE OF MICROCLIMATE INDICATORS IN THE COWSHED //Current approaches and new research in modern sciences. - 2022. - Т. 1. - №. 4. - С. 63-66.
10. Жавхаров О. З. СОЕИН СИГИРЛАР РАЦИОНИДА АМИНОКИСЛОТА-ВИТАМИНЛИ ОЗУ^АВИЙ АРАЛАШМАДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ САМАРАДОРЛИГИ //HOLDERS OF REASON. -2023. - Т. 3. - №. 1. - С. 271-283.
11. Zulfikorovych Z. O. et al. CHANGES IN THE BEHAVIOR OF COWS IN CONNECTION WITH PASTURE AND LIVESTOCK FARMING CONDITIONS //NeuroQuantology. - 2022. - Т. 20. - №. 11. - С. 2440.
12. Абдурахимов А. Д. и др. ПРАВИЛЬНЫЙ РАСЧЕТ ПОТРЕБНОСТИ В КОРМАХ ОСНОВА ПРОДУКТИВНОСТИ ЛАКТИРУЮЩИХ КОРОВ //Models and methods in modern science. - 2023. - Т. 2. - №. 6. - С. 23-26.
13. Javkharov O., Madrakhimov S., Hudayberganova K. Requirements for cows in organization of milk production on the basis of industrial technology //BIO Web of Conferences. - EDP Sciences, 2024. - Т. 149. - С. 01026.
14. Xolbekova M. B., Amirov S. K., Javxarov O. Z. TO 'LA QIYMATLI OZIQLANTIRISH-YUQORI MAHSULDORLIK GAROVI //Academic research in educational sciences. - 2023. - Т. 4. - №. 4. - С. 221-227.
15. Машрапова Р., Зулфикоров Д., Жавхаров О. "МУ^УМИЙ" НАСЛЧИЛИК ФЕРМЕР ХУЖАЛИГИДА ЧЕТДАН КЕЛТИРИЛГАН ГОЛШТИН ЗОТЛИ СИГИРЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ ОМИЛЛАРИ //Евразийский журнал академических исследований. - 2023. - Т. 3. - №. 4 Part 3. - С. 35-42.