CC BY
1ШЫЦЖАЦ ЦАЗАЦТАРЫНЫЦ ДЭСТYРЛI МУЗЫКАСЫ ЦЫТАЙ ГАЛЫМДАРЫНЫЦ ЗЕРТТЕУЛЕР1НДЕ
ИГ1Л1К БАЯН ЦАЛДЫБЕКЦЫЗЫ
^урмангазы атындагы ^азак улттык консерваториясы, Домбыра кафедрасыныц доцент
Алматы, Казахстан
Ж¥МАГАЛИ ЦУАНЫШ 1З1М¥ЛЫ
^урмангазы атындагы ^азак улттык консерваториясы, Домбыра кафедрасыныц доцент
Алматы, Казахстан
Тушндеме: Шыцжац цазацтары дегенде Кытай Халыц Республишсыныц (КХР) Алтай, Тарбагатай, 1ле аймацтарында (барлыгы 1ле Казац автономиялы облысца юреди 1КАО), немесе Ш¥АР (Шыцжац -¥йгыр Автономиялыц районында) орналасцан цазац диаспорасын айтамыз. Аталган аймацта бYгiнгi тацда 1,5 миллионга жуыц цазац цандастары тирады. Ол жерде сацталган музыкалыц цазынаныц бiр цатары элi ^нге дейт беймэлiм цалуыныц басты себептертщ бiрi шекарадан тыс орналасуы жэне тш мэселесшц кейбiр зерттермендер Yшiн тосцауыл болуы.
Бул мацалада авторлар 2007, 2010 жылдары аталган Шыцжац аймагына барып, фольклорлы-этнографиялыц экспедиция кезтде жинацталган деректерге сараптама жасау арцылы жергiлiктi цытай жэне цазац галымдарыныц зерттелуiне назар аударады. Квптеген мэлiметтердi царастыру барысында цытай галымдарыныц Шыцжац цазац халцыныц дэстYрлi музыка внерт ел шнен жиып, оларды жинац етт баспадан шыгарганы байцалады.
Мацаланыц басты мацсаты - осы ецбектердi жыл-кезецдерiне бвлт царастырып, баспа беттерiне жарияланган жумыстардыц нэтижест кврсету, сондай-ац цытай галымдарыныц жаца есiмдерiмен таныстыру.
Клт cesdepi: Шыцжац, цазац, музыка, домбыра, зерттеушшер.
Аннотация: Говоря о казахах Синьцзяня мы подразумеваем казахскую диаспору проживающую на территории Китайской Народной Республики (КНР), а именно на Алтайском, Тарбагатайском и Илийском (всё вместе Или-Казахская автономная область, ИКАО), либо СУАР (Синьцзян-Уйгурский автономный район). В этом регионе проживает более 1,5 миллиона этнических казахов.
Одной из основных причин актуальности темы является то, что до сих пор для некоторых исследователей и ученых изучение музыкальных сокровищ казахов Синьцзяня остаются малодоступным, препятствием которому могут быть их расположение за пределами границ и языковой барьер.
Авторы статьи обращают внимание на исследования местных китайских и казахских учёных, проводя анализ собранных ими материалов в ходе фольклорно-этнографической экспедиции в Синьцзянскомрегионе (2007, 2010 гг.). В процессе исследования было замечено, что ученые на территории Китая собрали множество традиционных музыкальных произведений среди казахов внутри страны и опубликовали их в виде сборников.
Основная цель статьи - проанализировать и показать периодизацию результатов изданных трудов, а также ознакомить с именами китайских ученых.
Ключевые слова: Синьцзян, казахи, музыка, домбыра, исследователи.
БYгiнде Шыцжацда казак халкынан баска да улт eкiлдерi - уйгыр, кыргыз, дуцган, моцгол, ханзу жэне т.б. мекендейдь Ертеден бул жерлерде Орта жэне ¥лы жYЗ рулары орныккан. М.Муканов ез ецбепнде: «Алтай жэне Тарбагатай керейлер мен наймандардыц ертеден келе жаткан бесш едь Бул рулардыц мемлекет дэл осы жерде пайда болган» - деп жазган [1, б.119]. ^азакстанмен шекаралас жаткан ЩАО-да бYгiнде 1,5 [2] млн-га жуык казак
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
халкы турады. Шын мэшсшде, езге елде турып жаткан аз улттар халкыныц мэдениетi мен тш, тарихы мен eHepi, кай саланьщ болмасын толгандырып кызыгушылык тудыратыны анык. Бiрак та, шекарадан тыс турып жаткан казак диаспорасы арасында осы ^нге дейiн кезшщ карашыгындай сактап келген каншама улттык мурасы элi де болса жарыкка шыкпай жатканы бэрiмiзге аян. Баспа беттерiне Шыцжац аймагында жарияланганымен Казакстан халкы Yшiн толык кол жетiмдi деу киындау. Себебi, ол жактагы казактардыц жазуы «тете жазу» (арап элiпбиiмен бершген А.Байтурсыновтыц жазу Yлгiсiнде) немесе таза кытай тiлiнде басылган.
Бул макалада - Шыцжац (КХР) жерiнде коныстанган казак халкыныц дэстYрлi музыка eнерi туралы зерттеулер жYргiзген кытай галымдарыныц гылыми кезкарасы жайында болмак.
БYгiнгi тацда Шыцжац казактарыныц музыка eнерi кай жагынан болса да iлгерi дамымаса кемiген жок. Оныц айгагы ретiнде осы кезге дейiн бiзге жеткен музыка мэдениетiндегi ата-бабалардан калган эн-^й мурасы, элi кYнге дешн казiргi заман майталмандарымен толассыз жалгасып келуде.
Дейтурганымен, оныц кагаз бетше сакталу Yлгiлерi ХХ гасырдыц 80-шы жылдарынан берi гана жазбага тYсiрiлiп кептеп шыга басталды. Кептеген халык музыкасы мен аспаптары жанданып, ел мурасына кайта оралды. Шыцжац жершде коныстанган казак халкыныц дэстYрлi музыка eнерi цытай галымдар арасында кызыгушылык тудырганын байкауга болады. Ол зерттеулердщ кай уакыттан берi колга алынып, гылыми айналымга енгiзiлуi бiзге эрине беймэлiм. Эйтсе де, бiрнеше жылдар бойы «Шыцжац казактарыныц дэстYрлi музыка енерЬ» аясында гылыми такырып жолында жYргiзiлген iзденiстерге байланысты, кытай галымдарыныц жазба деректерше токталып олардыц ецбектерiмен таныстыруды максат еттiк.
Макала жазу барысында Кытай мемлекетiнде басылымга шыгатын бiр неше гылыми баяндамалармен таныстык. Олардыц iшiнде арнайы музыка басылымдары мен зерттеу жазбалары:
1. «^ытай музыкасы» журналы:
Лэй Цзя Янь мен Ян Цзяо Цзяо - Шыцжац казактарыныц музыкалык мэдениетшщ 60 жылдык зертще^ (1950-2010). 2013, 4 квартал;
2. «Музыка зерттеу» журналы:
Мау Ци Цзыц - Домбыра мен домбыра музыкасы. 1980. № 3.
3. «Шыцжац университетшщ музыка енерЬ> журналы:
Хань Yй Мин - Х1Х гасыр казактыц белгiлi кYЙшiлерi жэне шыгармашылыгы. 2006, №
4.
Буган косымша эртYрлi басылым беттерше шыккан макалалар: Вац Джан Джао - «Казак
туралы талкылау»; «Казак музыкасы», «Домбыра, казак халык мэдениетшщ этникалык жагы» сынды макалалар кездесп.
Бул галымдар бYгiнде Yлкен ецбек жолында ез такырыптарын дамытып, жазу Yстiнде. Таныстыра кетсек: Лэй Цзя Янь (1976 жылы туылган) - Шыцжац енер институтыныц музыка кафедрасыныц доцентi, негiзгi мамандыгы аккордион. Казак, кыргыз халыктарыныц музыкасын бiрнеше жыл бойы зерттеп келедi. Ян Цзяо Цзяо - осы Лэй Цзя Янь муFалiмнiц шэюрт^ осы институттыц тYлегi. 2009 жылдары магистратураны тамамдап, казiргi тацда докторлык окуында.
Мау Ци Цзыц - (1932) ¥лттык музыканы зерттейтiн Fалым. Кытай Орталык улттар университетiнiц iшiнде аз улт эдебиет мен eнерi мен «Зерттеу институтыныц» кызметкерь Кеп жылдар бойы аз улт халыктарыныц музыкасын зерттеп келедь Эаресе аз улттардыц аспаптарын, Тибет музыкасын, Шыцжац дэстYрлi музыка жаFынан кеп зерттеулер жYргiзген.
Вац Джан Джао - Шыцжац педагогикалык университетшщ музыка факультетшщ устазы. Оныц зерттеу такырыбы «Орта Азия халыктарыныц музыка мэдениетЬ»
АталFан Fалымдардыц макалаларында непзшен такырыбы айтып турFандай казак музыка енершщ кашан жэне калай калыптасканы, халык мурасын кiмдер жеткiзiп дамытты, сондай-ак, зерттеу барысында осы баFытта кандай нэтижелерге кол жеткiзiлгендiкi тулары баяндалFан.
Лэй Цзя Янь мен Ян Цзяо Цзяо - «Шыцжац казактарыныц музыкалык мэдениетшщ 60 жылдык зерттелуЬ» атты макаласында, казак музыка мэдениетшщ зерттеу нэтижесшщ классификацияланганы айтылады. Ягни,
1950-2010 жылдар аралыгындагы гылыми зерттеулер Yш кезецге белшген.
Б1ртш1 кезец: 1950-1980 жж. - бул жылдары зерттеулер кептеген тарихи, элеуметпк жэне саяси факторларга байланысты аса кец аукымды зерттеудер болмаганымен негiзiнен дэстYрлi казак музыкасыныц нота хаттау Yлгiлерiн iздеуге, немесе оларды Yн таспага жазып алуга, халык музыкасын жинауга арналганы айтылады [3, 3 б.].
Мысалы «Казактыц халык эндерЬ» атты жинагында (сандык (цифрлык) нота жазу Yлгiсiнде) 74 халык эш, сондай-ак «Домбырамен эн салу» ( халык сезше жазылган) непзшен 36 эн енген. Осы секiлдi халыктыц лирикалык эндер жинактары жарияланган [4].
Мунымен коса, ягни эндермен катар халык аспаптары да катар дамыган. Бiрак олардыц терец зерттеулерi ХХ гасырдыц 80-шi жылдары басталады.
Ектш1 кезец: 1980-2000 жж. Бул кезец зерттелудщ жацаша тYрлерiмен, эдiсi мен багыт багдарымен ерекшеленедi. Оныц салыстырмалык тургысынан зерттелу тенденциясыныц калыптасуы байкалады. Демек, бiрнеше гылым багытыныц бiр мезетте аукымды зертелуiн талап ететшш керсетедi. Казак музыка мэдениетш осы кезецде зерттеген галым, профессор Су Бихай кеп жылдар бойы казак халкыныц тарихын зерттеумен айналыса келе казак операсын да карастырган [3, 4 б.].
Бул зерттеулер катарында музыкалык аспаптар мен оларга жазылган шыгармалар туралы профессор Мао Сицзэн ез ецбектершде Шыцжацдагы казак жэне уйгыр халыктарыныц музыка мэдениетiн жазган. Оныц «Домбыра жэне онда орындалатын музыка» атты макаласында автор аспаптагы орындаушылык техникасын, музыкалык ерекшелiгiн жэне аспаптардыц шыгу тарихын жазган. Осы сиякты аспаптыц музыка тецiрегiнде кептеген макалалар зерттелш жазылганы баяндалган.
Мемлекет тарапынан белiнген нысана - музыкалык шыгармаларды жинаумен катар оларды эрi карай дамытуга багытталган. Корытындылай келе «Кытай аз улттарыныц музыкалык аспаптары мен эндерЬ» тарауымен кептеген жинактар шыгарылды.
Yшiншi кезец: 2000-2010 жж. Осы кезецге дешн казак музыка мэдениетше байланысты зерттеулер непзделш, тыцгылыкты жэне туракты децгейде калыптаскан [3, 4 б.]. Жан-жакты зерттеу эдютемесшщ нэтижесшде, ягни эртYрлi гылыми багытта казак музыка мэдениет саласындагы зерттеу жумыстары жацаша серпiсiспен дамуды кабылдады. Ягни, такырыптык зерттеу саны кебейдi, тYрлi жаца багыттар мен зерттеу эдiстерi пайда болды. Уакыт ете келе осы салада кызыгушылык таныткан зерттермендер саны да толысты. [5, 25 б.]. Жалпы казак музыкасымен катар халык фольклоры (айтыс, терме, т.т.), этнографиясы, салт-дэстYрi, тарихы сиякты багыттарда зерттеулерге аса назар аударылды[6, 403 б.]. Казiргi уакытта езектiлiгiн жогалтпай келе жаткан мундай такырыптык зерттеулер Казакстан галымдар арасында да колга алынган. Эсiресе осы музыка саласында Шыцжац казактарыныц аспаптык жэне оныц шыгармалары женiнде бiршама ецбектер жазылган.
Сондай-ак, Шыцжац жершдеп казак бауырларымыз колдарында бар дYниелерiн барынша кагаз бетiне тYсiрiп, оны насихаттау жолдарын каркынды карастыруда. Жылма-жыл казiргi кездерi сазгерлер мен жас енерпаздар есiмдерi баспа беттерiнде жариялануда. Олар жайлы шыгармашылык акпараттар берiлген энциклопедиялар кебеюде. Эткен гасырларда енер майталмандары жайында жарияланган ецбектерде аз емес. Олардыц ^6ï жеке орындаушылардыц шыгармащылыгына арналган жинактар болатын. Соныц дэлелi ретшде Шыцжац аймактарында жарияланган (кене «тете жазумен» жазылган) тарихи, этнография жэне музыка тещрегшде жазылган кiтаптар мен жинактар болды. Атап айтканда:
(Кабылалды Абдуллаулы Бейсембi кYЙлерi. - Yрiмшi: Шыцжац Халык баспасы, 2006);
^ JjSaj^^JI ¿^Ь(Эл1мбеков Б., Халыкулы Д. КYЙ кайнары. - КYЙтiн: 1ле халык баспасы. 1985); . Jjj^lä js^lj jj&boj ^ь .^jj jjü^ljjä
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
.2009,^Ь-">Ь ^bvA-^^jJ .^j^jj^ ^^(Курастыру тобы. Бас редакторы ^адырулы
КYЙ ацыздары. - Yрiмшi. Шыцжац Халык баспасы, 2009); .^jj jj^jja .JjSaj^AjS ( .2009, a!^ .u°j' j^j* ^¿^^Курастыру тобы. Жауапты редакторы ^иасбекулы
H. ^оцыр эуен. 1ле халык баспасы, 2009); .2004,^Ь-"Ь jUilj a^I ¿Ijj13 .Jj ¿a^jaJj^i ^b^jjj
(СYлеймен¥лы Н. ^айран эке. ¥лттар баспасы. 2004); .^^jj^ iSijlAjoi^ jljla .^Ujj j^ .2005 o^Jl^ "(Су Бихай. ^азак мэдениетшщ тарихы. Шыцжац Халык баспасы.
2005); .2002 .^bj' Jj15I .Jjj^j и^^Ал. (^сшулы Ж. Акарал ариясы.
Шыцжац Халык баспасы. 2002);
.1988,^Ь^Ь jo^jojj jU^U ^^jSlj^'jni.j^la О .JjV^ ^-^(Хальщулы Д. Ак кайнар. Шыцжац жастар-ерендер баспасы, 1988); ^Ьупи" :^jjj£boj ^ь .^j jj^jj
.1999 jljjJj jjl^jl jIjSI ^^урастыру тобы. Бас.ред. Хи Шуе-й «Шыцжац
казактарыныц коныс аудару тарихы». ¥лттар баспасы, 1999); ja .^jj jj^jja
.2000 jl^j .t^djti O-^J .¿^(Курастыру тобы. Бас ред. Фу Уин.
Шыцжацныц Yш аймак тецкерiсi тарихы.¥лттар баспасы.2000). Галым Токан Смагул - ^азак домбыра енерiнiц екiлi - Бейсенбг
Дорыта келгенде, мундай жазба деректерi ^азакстан зерттермендерiне ете кажет, ягни толыкканды терецiрек багытта зерттеулердi карастыру Yшiн CYенiп жазылатын акпарат ^3i негурлым кеп болса, согурлым iзденiс багыты да терецдей тYсетiнi хак. Шыцжац казактарыныц аспаптык музыка саласында талдану жолымен карастырылган теориялык-салыстырмалы тургысында зерттелген ецбектер элi ^нге дейiн жеткiлiксiз. Жогары да жазылган ^ытай галымдарыныц ецбектерi бар болганымен, олар ездерiнiц ханзу (ертеректегi кытай халкыныц аталуы) тiлiнде жарияланган. Демек, тш мэселесiне байланысты каншама акпараттык зерттеу деректерi ашылмай жатканы белгш болды. Ягни, ^ытай мемлекетiнде казак музыка енерi зерттелiп жатканымен еюшшке орай ^азакстан гылымына эсерi баяу болганы кыншылтады.
Сондыктан да, тYбегейлi терец зерттеулерге ец бiрiншi тш мэселесiне назар аудару кажет. T^i жетiк бiле турса гана, зерттеулер магыналы, дэлелдi болар едi. Бул узак уакытты талап ететiн, ягни келешек зерттермен галымдардыц еншiсiнде деп бiлемiз.
ЭДЕБИЕТТЕР
I. Муканов М. / Муканов М. //Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза.-Алматы, 1974. -119 б., 23 б.
2. «Шетел казактары» - www.kk.wikipedia.org
3. Ляй Цзяо Цзяо. / Шыцжац казактарыныц музыкалык мэдениетшщ 60 жылдык зерттелуi (1950-2010) // ^ытай музыкасы. (журнал).- 2013.- № 4.- 3 б.
4. Сюй Хуэй Цай. / Сюй Хуэй Цай // ^азак эндерiнiц жинагы (нота басылымы). Yрiмжi: Музыкалык баспа.- 1956. -100 б.
5. Би Сюн. ^азак айтысы / Би Сюн // 1ле педагогикалык университетшщ газетi.- 2007.- № 1. - 25 б.
6. Су Бихай. ^азак мэдениетшщ тарихы/ Су Бихай // ^азак мэдениетшщ тарихы. Yрiмжi: Шыцжац Халык баспасы. - 1989. - 887 б.
