JAMOAT TRANSPORTIDA HARAKATLANISH VAQTI INDEKSINI QO‘LLASH Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

УДК 656.130

JAMOAT TRANSPORTIDA HARAKATLANISH VAQTI INDEKSINI

QO'LLASH

Xidirov Ulug'bek Xabibullaevich Namangan muhandislik-qurilish instituti katta o'qituvchi [email protected]

Annotatsiya. Ushbu maqolada yo'lovchilarga yuqori sifatli va qulay yo'lovchi tashish xizmatlariga bo'lgan ehtiyojlarini to'liq qondirish hamda harakatlanish vaqtlarini indeksi optimallashtirish ishlarni amalga oshirish batafsil yoritilgan.

Аннотация. В данной статье подробно описана реализация работ по оптимизации индекса времени в пути для полного удовлетворения потребностей пассажиров в качественных и удобных услугах пассажирских перевозок.

Abstract. This article details the implementation of work to fully meet the needs of passengers for high-quality and convenient passenger services, as well as optimize the index of travel times.

Tayanch so'zlar. Jamoat transporti, shahar transporting yo'l tarmog'i, transport harakatlanish vaqt indeksi, yo'lovchilar oqimi.

Ключевые слова. Общественный транспорт, городской транспорт, дорожная сеть, индекс времени движения транспорта, пассажиропоток.

Key words. Public transport, urban transport, road network, traffic traffic time Index, passenger flow.

So'nggi yillarda aholiga avtotransport xizmati ko'rsatishni yaxshilash, jamoat transporti yo'nalishlari tarmog'ini kengaytirish va harakat tarkibini zamonaviy, ekologik toza avtobuslar bilan yangilash bo'yicha keng ko'lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Jamoat transporti tizimini isloh qilish chora-tadbirlari to'g'risida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-59-son qarorida Namangan shahrida jamoat transporti tizimini takomillashtirish bo'yicha "Yo'l xaritasi" Chora-tadbirlar 1va 2 bandlarida nazarda tutilgan.[1]

Aholining yuqori sifatli va qulay yo'lovchi tashish xizmatlariga bo'lgan ehtiyojlarini to'liq qondirish hamda harakatlanish vaqtlarini optimallashtirish ishlarni amalga oshirish zarur.

Sayohat vaqti indeksi - bu tirbandlik vaqtida sayohat qilish uchun zarur bo'lgan vaqtning tirbandligisiz xuddi shu sayohat uchun zarur bo'lgan vaqtga nisbati. 1,3 qiymati, masalan, 20 daqiqalik tirbandliksiz sayohat tirbandlik cho'qqisida 26 daqiqani talab qilishini ko'rsatadi.

TTI- Bu avtomobil yo'l tarmog'ining bir qismidan o'tadigan vaqtning eng tirbandlik davrlarda tirbandliksiz sharoitida harakat qilish vaqtiga nisbati:

TFF

Bu yerda Tpp- transportda sarflangan vaqt tirbandlik sharoitida uchastkadan o'tish, min;

TFF- bu transport vositasi tomonidan tirbandliksiz sharoitida uchastkadan o'tish uchun sarflangan vaqt, min

Vaqt indeksi TTI matematik jihatdan juda sodda tarzda aniqlanadi va shahar va shahar atrofidagi yo'llarida yuqori yuklanishning transport sharoitlariga ta'sirini baholashga imkon beradi [2].

Vaqtinchalik indeksni qo'llash doirasi:

- shahar ko'chalari va yo'llari tarmog'ni tirbandlik ta'sirini baholash hamda nazorat qilishni;

- yo'l tarmog'ni transport yuklanishining ushbu tarmoq bo'ylab harakatlanish vaqtiga ta'sirini baholashni.

Magistral yo'llarda harakatni tashkil etish sifatini quyidagi 1-jadvalga muvofiq baholash taklif etiladi. Bufer vaqti qo'shimcha vaqt sarfi sifatida baholanadi T, zarur berilgan ishonchlilik bilan harakat maqsadiga erishish, masalan, 90% yoki 95% ishonchlilik bilan. Mos ravishda T

T- Bu o'rtacha sayohat vaqti.

Ko'rib chiqilayotgan ko'rsatkich shahar ko'chasi va yo'l tarmog'i yoki yo'l tarmog'i faoliyatining ishonchliligini tavsiflaydi. Shu bilan birga, sayohat vaqti T qo'llanilishi mumkin (yo'lovchi soati, avtomobil soati va boshqalar narxidan foydalangan holda) foydalanuvchi (haydovchi yoki yo'lovchi) tomonidan qo'shimcha to'lov shaklida to'lanishi kerak bo'lgan iqtisodiy xarajatlarni baholash uchun transport tizimining ishonchsiz ishlashi natijasida katta vaqt sarflanmoqda.

1-jadval Shahar ko'chalari va yo' larining segmentlarida harakatlanish holatini baholash

Xizmat ko'rsatish darajasi Yaxlitlangan sayohat vaqti indeksi qiymati TTI Harakatlanish shartlari

A 1,2 kichik harakat sharoitlari mukammal yomon harakat sharoitlari kuzatilmaydi.

B 1.21-1.3 transport sharoitlari ozgina yomonlashishi kuzatiladi.

S 1.31-1.5 transport sharoitlari yomonlashishi kuzatiladi.

D 1.51-2 harakat sharoitlari sezilarli darajada yomonlashishi, qoniqarli harakat sharoitlari kuzatiladi.

E 2.1 dan katta Tig'iz pik davrlarda segment ishonchsiz ishlaydi. Tirbandlik kuzatiladi.

Ko'rinib turibdiki, shahar yo'lovchilari transporti uchun yo'laklarni ajratish zarurligini asoslashning mavjud usullari asosan transport intensivligi va sig'imi ko'rsatkichlariga, shuningdek, yo'l tarmog'ining ma'lum bir qismida yo'lovchilar oqimining qiymatlariga asoslanadi.[3]

Ko'rib chiqilgan usullar mavjud kechikishlar darajasini to'liq tavsiflamaydi, ya'ni shahar ko'cha-yo'l tarmog'ining ma'lum bir qismida transportai tartibga solish bilan bog'liq kutish vaqtining qo'shimcha xarajatlari, bu nafaqat intensivlik va o'tkazuvchanlik ko'rsatkichlarini, balki svetoforni boshqarish parametrlarini va transport vositalarini miqdorini ham birlashtiradi. Shuningdek, yuqoridagi usullar yo'l harakati qatnashchilarining umumiy sonidagi yo'lovchilar oqimining ulushini hisobga olmaydi.[4]

Shahar yo'lovchilar transporti harakati uchun yo'laklarni ajratish zarurligini asoslash uchun transport vositalari, shu jumladan shahar yo'lovchi transportining harakat tarkibi erkin tirbandliksiz sharoitida harakatlanadigan marshrut tarmog'ining uchastkasini ko'rib chiqaylik.[5]

Texnik jihatdan, bir yo'nalishda ikkitadan kam bo'lakli yo'llarda shahar transporti uchun bo'lak ajratish mumkin emas, shuning uchun quyidagi shart bajarilishi kerak:

;; > 2 (4)

Bu yerda n-ko'rib chiqilayotgan oraliqda bir yo'nalishdagi chiziqlar soni.

Umumiy oqimda ko'rib chiqilayotgan marshrut tarmog'ining uchastkasida shahar yo'lovchi transporti harakatlanuvchi tarkibining harakatlanishi uning sig'imini cheklash bilan bog'liq.[6]

Shahar yo'lovchi transportining harakatlanuvchi tarkibining umumiy oqimdagi yo'nalish tarmog'i kesishmasida harakatlanishi uning o'tkazish qobiliyati qiymatining cheklanishi bilan bog'liq.[7]

Indeks kechikish ko'rib chiqilayotgan yo'l tarmog'i uchastkasining harakat intensivligi va o'tkazuvchanligi, transport vositalari ko'pligi va svetoforni boshqarish parametrlari kabi ko'rsatkichlarni birlashtiradi. Aloqaning yuqori tezligini ta'minlash va shahar ommaviy yo'lovchi transportining jozibadorligini oshirish uchun kechikishning maqbul minimal darajasini ta'minlash kerak.[8,9]

Yo'l tarmog'ining boshqariladigan chorraha orqali o'tishi butunlay svetoforni tartibga solish rejimiga, ya'ni tartibga solish siklining davomiyligiga, shuningdek uning tarkibiy qismlarining tsikllari, fazalari va ularning almashinish tartibiga, asosiy harakatiga bog'liq. Transport vositalari harakatni boshlashi svetoforning ruxsat beruvchi signali yoqilgan davrda amalga oshiriladi Shuni ta'kidlash kerakki, ruxsat beruvchi svetafor yoqilgan paytda transport vositasi harakatining boshlanishi transport vositalarining tezlashishi va haydovchining svetoforning o'zgarishiga zarur bo'lgan reaktsiya vaqti bilan bog'liq bo'lgan biroz kechikish (boshlanish kechikishi) bilan sodir bo'ladi. Shu bilan birga, transport vositalari harakatining intensivligi astasekin ko'rib chiqilayotgan yo'nalishning o'tkazish qobiliyatiga teng qiymatga oshadi [10,11].

Shunday qilib, transport vositalarining yo'l tarmog'ining boshqariladigan chorrahasi orqali harakatlanishi ruxsat etilgan svetofor signalining boshlanishidan biroz kechroq boshlanadi va taqiqlangan svetofor signali paytida tugaydi.

Avtotransport vositalarining yo'l tarmog'i kesishmasi orqali haqiqiy harakatlanish vaqtini fazaning samarali davomiyligi deb atash mumkin.

Binobarin, shahar yo'lovchi transporti uchun kechikish vaqtining maksimal (minimal) maqbul darajasi, shu jumladan erkin sharoitda harakatlanishda, tartibga solish siklining davomiyligi minus fazaning samarali davomiyligi vaqtiga teng bo'lishi kerak.

Z=C*u,.

Bu yerda: Z- shahar yo'lovchi transportining kechikish vaqti, sek;

C - tartibga solish siklining davomiyligi, sek;

Ge - fazaning samarali davomiyligi, sek.

Amaliyot shuni ko'rsatadiki, marshrut tarmog'ining uzilishlari mavjud, ularda transport oqimining kechikishi qabul qilinadi yoki kunning tanlangan soatlarida qabul qilinadi. Ko'pincha bunday o'tish joylarida shahar yo'lovchi transporti uchun mo'ljallangan maxsus yo'laklar ishlaydi.

Markaziy shahrda shahar yo'lovchi transportining faqat bitta yo'nalishining bir qismi bo'lgan bosqichlar mavjud bo'lib, u erda uning ustuvorligini ta'minlaydigan ajratilgan yo'llar mavjud. Shahar yo'lovchi tashish transportining ustuvorligini ta'minlash yo'l tarmog'ining ko'rib chiqilayotgan qismida harakatlanadigan yo'lovchilar oqimi hajmi bilan uzviy bog'liq bo'lishi kerak.

Bunday holda, yo'lovchilar oqimining o'lchami maksimal yuklangan bo'lak bo'ylab erkin oqimda harakatlanadigan va bir xil yo'nalishda harakatlanadigan ishtirokchilar soniga mutanosib bo'lishi kerak. Shunday qilib, quyidagi tengsizlik o'rinli:

Q ^ Vcn*Qmc

Q vaqt birligiga (masalan, soatiga), yo'lovchi/soat qarab harakatlanayotgan yo'lovchilar

soni.

Vcn-maksimal yuklangan bo'lakda (masalan, soatiga) vaqt birligiga erkin oqim harakatining intensivligi, birlik / soat

qmc-transport vositasida harakatlanishning erkin oqimidan (shahar yo'lovchi transportidan tashqari) yo'lovchilarning o'rtacha soni, pass.

Namangan shahrida markaziy ko'chalaridagi yo'l tarmog'ining uchastkalarida cheklash shartlariga muvofiqligini aniqlash uchun tadqiqot o'tkazildi [2].

Yo'nalish tarmog'ining bir yo'nalishda ikkitadan ortiq polosali bo'lgan uchastkalarida kunning turli vaqtlarida quyidagilar qayd etilgan

1. Tashishning kechikish darajasi, uzunligi tartibga solish sikli va uning tarkibiy qismlarining samaradorligi. Kechikish darajasini aniqlash uchun yo'llarning kesishgan joyiga kelgan, lekin to'xtash zarurati tufayli uni kesib o'tishga ulgurmagan transport vositalarini va chorrahaga kelgan transport vositalarining umumiy sonini hisobga olindi.

2. Yo'lovchi oqimi miqdori, o'rganilyotgan marshrut tarmog'ining ko'z bilan chamalab aniqlandi.

3. Harakatning intensivligi va miqdori umumiy oqimdagi yo'lovchilar miqdori aniqlandi:

4. Eng qizg'in va kechki soatlarda, qachon Yo'nalishli transport vositalarining harakatlanishi uchun ajratilgan bo'laklarga ega marshrut tarmog'ining bosqichlari soni qisqartirilishi mumkin (45% gacha).

5. Markaziy ko'chalardan harakatlanadigan yo'nalishlar uchun shahar yo'lovchi transporti harakati uchun ajratilgan yo'laklarni qurishni talab qilmoqda

Shunday qilib o'tkazilgan tajriba natijalari shahar yo'lovchi transporti uchun alohida yo'laklarni ajratish zarurligini tasdiqlaydi [3].

ADABIYOTLAR

1. "Jamoat transporti tizimini isloh qilish chora-tadbirlari to'g'risida" O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 16.02.2023 йилдаги PQ-59-son qarori

2. Е. В. Фомин, В. А. Зеер, Е. С. Арефьева, Н. В. Голуб. O6ecne4eH^ приоритета городского пассажирского транспорта общего пользования на улично-дорожной сети города. Научный рецензируемый журнал «Вестник СибАДИ. Том 17, № 3 (2020)

3. Тургунов З.Х Мамиров У.Х., Солиев Х. М. Жамоат транспорти самарадорлигини ошириш учун кушимча йул булаги (BRT тизими)ни ташкил этиш (Наманган шах,ри мисолида) Mеханика ва технология илмий журнали 2023. - № 1. - S. 77-84.

4. Хидиров У. Х. Жамоат транспорти йуловчилар окими ва уни урганиш усуллари //Механика и технология. - 2022. - №. Спецвыпуск 2. - С. 87-91.

5. Xabibullayevich, Xidirov Ulug'bek. "Shaxar ko'chalarida harakatlanish qulayligini ta'minlash mezoni va uni takomillashtirish usullari." Scienceweb academic papers collection (2022).

6. Нормирзаев, А. Р., Мамиров, У. Х., Саидюсупов, М. Б., & Тургунов, З. Х. (2023). Светафорни утказувчанлигини аниклаш метадалогияси (Наманган шах,ри мисолида). Механика и технология, (Спецвыпуск 1 (4)), 67-76.

7. Саидюсупов М. Б., Хидиров У. Х., Мамиров У. Х. Катта шахдрларда йуловчи ташишнинг йуналиш схемасини такомиллаштириш методологияси //Механика и технология. - 2023. - №. Спецвыпуск 1 (4). - С. 117-121.

8. Саидюсупов, М. Б., Хидиров, У. Х., & Мамиров, У. Х. (2023). Tеория совершенствования маршрутной схемы пассажирского транспорта в крупных городах. Экономика и социум, (6-1 (109)), 992-997.

9. Lutfullayev M. F., Xidirov U., Turg'unov Z. Brutto shartnomasi asosida jamoat transportida yo 'lovchi tashish xizmatlari bo'yicha bajarilgan ish hajmini va tashuvchiga to'lanadigan to'lov miqdorini aniqlash usullari. 2023

10. Мамиров У. Х., Солиев Х. М., Тургунов З. Х. Наманган шах,рида транспорт окимини оширишда инфратузилмаларни лойихдлаш //Механика и технология. - 2023. - Т. 1. - №. 10. - С. 130-135.

11. Ataxonov, X. (2022). Namangan shahrida avtobus transportida yo'lovchilarga transport xizmati ko'rsatish sifati me'yorlari. Scienceweb academic papers collection.