Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784
educational, natural and social sciences www.oriens.uz
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(4/2), April, 2023
ШАХДР ЙУЛОВЧИ ТРАНСПОРТИНИНГ МАРШРУТ ТАРМОЦЛАРИНИ ЛОЙИХДЛАШ ТАЖРИБАСИНИ ТАХДИЛ ЦИЛИШ (СУРХОНДАРЁ
МИСОЛИДА)
А.Л. Комилов
Термиз мухдндислик технология институти
АННОТАЦИЯ
Йуловчи ташиш шауар уаётини таъминлашнинг энг мууим тармоцларидан бири хисобланади, унинг фаолияти ауолининг уаёт сифати, шауар ицтисодиёт тармоцларининг самарадорлиги ва унинг шауарсозлик ва ижтимоий-ицтисодий салоуиятидан фойдаланиш имкониятларига бозлиц. Сунгги йилларда Республиканинг куплаб шауарларида йуловчи ташишга булган талабнинг таркиби сезиларли даражада узгарди, шунингдек, ауолининг усиш суръати етарли даражаси ошди, бу еса йул тармогига сезиларли таъсир курсатади. Буларнинг барчаси бугунги кун эутиёжларига жавоб бермайдиган уз-узидан шаклланган шауар йуловчи ташиш тизимини оптималлаштириш зарурлигини белгилайди. Ушбу мацолада йуловчи транспортининг мацбул маршрут тармоцларини лойщалаш шауар йуловчи транспортининг оцилона маршрут тармоцларини лойиуалаш тажрибасини таулил цилиш соуасидаги ишлар уацида батафсил маълумот берилган.
Калит суз: Шауар йуловчи транспорти; усиш суръати; куча ва йул тармоги; маршрут тармоги; транспорт йуналиши; йуловчилар оцими; йуловчилар ёзишмаларининг матрицаси; оптималлаштириш; оцилона маршрут тармоги.
ABSTRACT
Passenger traffic is considered to be one of the most important sectors of the life of the city; the quality of life of the population, the efficiency of the city's economic sectors, and the possibility of using its urban planning and socio-economic potential depend on its activities. In recent years, in many cities of the republic, the composition of the demand for passenger transportation has changed significantly, and the population growth rate has also increased, which has a significant impact on the road network. All this determines the need to optimize the self-forming system of urban passenger transport, which does not meet today's needs. This article provides detailed information about the work in the field of designing optimal route networks for passenger transport and analyzes the experience of designing rational route networks for urban passenger transport.
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(4/2), April, 2023
Key words: urban passenger transport; growth pattern; street and road network; route network; direction of transport; passenger traffic; passenger matching matrix; optimization; reasonable route network.
хизматлари даражасининг ошиши хозирги вактда ахоли турмуш шароити ва турмуш даражасини яхшилаш, шунингдек, фукаролар хавфсизлигини таъминлашнинг асосий кафолати хисобланади.
Республиканинг аксарият шахарларида йуловчи транспортининг маршрут тармоги тарихий омиллар таъсири остида шаклланган, шунинг учун замонавий шароитда, коида тарикасида, йуловчиларнинг транспортга булган ехтиёжларини тулик хисобга олмайди. Биринчидан, бу йуловчи ташишга булган талаб таркибидаги сезиларли узгариш билан боглик. Шахарларнинг динамик ижтимоий-иктисодий ривожланиши бизнес, савдо, кунгилочар ва sport марказлари каби йуловчилар ташиш учун янги объектлар ва диккатга сазовор жойларнинг пайдо булишига, янги турар-жойларнинг пайдо булиши туфайли шахар ахолисини жойлаштириш таркибидаги узгаришларга олиб келади. Иккинчидан, ахолининг усиши кисмининг индивидуал транспортга чикишига олиб келди, бу йул тармоги маршрут куввати захираларининг пасайишига олиб келди. Лекин, транспорт окими йуловчи автомобиллари сони сезиларли усишига карамай, республикада аххолингинг транспортга бшлган ехтиёжи 70% га ошиб борган.
Шу муносабат билан, шахар ривожланишининг замонавий даражаси туфайли катъий талабларни хисобга олган холда маршрут тармокларини оптималлаштириш зарурати мавжуд [1, 2].
Йуналиш тармоги шахар, туман ва бошкалар худудида йуловчи ташишнинг барча йуналишларининг умумийлигини англатади. Маршрут тармоги, уз навбатида, жадвалга мувофик автомобилнинг бошлангич ва охирги тухташ нукталари орасидаги харакат йулини ифодалашидадир. Йуналиш тармогининг шаклланиши шахарнинг самарали транспорт тизимини ривожлантиришнинг мухим боскичидир. Ахолининг транспортдан коникиши ва транспорт компанияларининг самарадорлиги маршрут тармогининг канчалик окилона ривожланганига, унинг шахар транспорт тармогига канчалик муваффакиятли ва уйгун кушилганига боглик.
КИРИШ
Йуловчи транспортининг баркарор ривожланиши ва транспорт
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(4/2), April, 2023
АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ
Мамлакатимизда ХХ аср охирида шахар транспорта ва шахар алока йуналишлари масалалари хайратда колди. Бирок, уша пайтда Россияда бу сохада мухим илмий тадкикотлар булмаган. Шунинг учун амалий муаммоларни хал килиш учун хорижий тажрибани урганиш зарурати тугилди. Шундай килиб, ХХ асрнинг биринчи йилларида мухандис Г. A. Гиршсоннинг Berlin, Будапешт, Вена, London ва Париждаги транспорт тармоклари объектларини дала
II w с и
тадкикотлари асосида ёзилган "юкори тезликдаги шахар йуллари" кенг монографияси нашр етилди. Транспорт тармоги кундан кунга ехтиёж ортиб бормокда. Шахарларнинг усиши билан йуловчиларни ташишга булган ехтиёж тез усди, шунингдек ташкилотдаги муаммолар куча харакати, шу жумладан кучаларнинг сигимини ошириш ва жамоат транспорти имкониятларини ошириш. Вужудга келган муаммоларни амалий хал килиш учун йуловчилар ташишни ташкил етишнинг мохияти ва белгиловчи омилларини урганиш керак еди. 1923 йилда Бутуниттифок трамвай ва автобус конгрессларининг доимий бюроси (ВТБ) ташкил етилди, кейинчалик у Бутуниттифок илмий мухандислик-техника жамиятига (ВНИТО) айлантирилди. ВТАБ ташаббусига кура, оммавий йуловчи ташиш корхоналарининг хисобот курсаткичларининг турли тизимлари, експлуатация стандартлари ва коидалари, мавжуд харакатланувчи транспорт воситаларини янги лойихалаш ва модернизация килиш ва бошкалар. ишлаб чикилган. Ушбу материалларнинг барчаси хакикий муаммоларни хал килиш учун кимматли воситага айланди. Бу вакт ичида корхона транспорт тизимини ташкил етиш шундай килиб, илмий ишлар паидо бйлади. Биринчи енг мухуми иш А. H. нинг иши еди."трамвай иктисодиети" [3]. Жамоат транспортини ва ташиш кафедраси ичида нотинчлик лойихалаш оф такилант масалалари. Кейинчалик "яловчи транспорт муаммолари" китобини хам бориш, [4], Унда хар юкори транспорт асосий техник-иктисодй шартлари батафсил тахил улардан фоидаланиш курсаткичлари ва турларинг шахарда 1938 йилдан 1941 йилгача урушдан олдинги йилларда услубий белгилардаги яна бир канча асарлар нашр етилди, улар хорасида Александров А. P., Бронстеин Л. A., Поляков А. A. [5] ва Ларионов В. S. томонидан "йловчиларни аниклаш усуллари ва усуллари" Якшина А. M. томонидан" транспорт тармокларини режалаштириш " [6], бу харакатга сарфланадиган вактни кискартиришга каратилган йуловчи алокаларининг кулайлиги нуктаи назаридан режалаштириш ечимларини тахлил килишни таъминлайди; Полякова [7, китоб кучалар, чоррахаларда, квадратчалар, куприклар ва йул утказгичлар тартиби
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(4/2), April, 2023
y4yH тaлaблaрни aниклaш омиллaр текширaди, трaнспорт режaлaштириш x1исоблaр y4yH методологияси берaди.
МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР
Maршрyт тизимининг кyрсaткичлaридaн бири yткaзиш дaрaжaси (Кпер), MC ra мувоФиклик дaрaжaсини хaрaктерловчи мaвжyд йуловчи тaшиш. Бу соннинг нисбaтигa тенг мaршрyт йулининг (Nap) тармок сaфaрлaри сонигa
(Ncem)
К =
"пер
N.
м ар
ёки Кпер =
I
nep
N.
Hac
„ 77 + 0,000154 ■ ЛГнас
Бу коеффициентнинг киймати хдр доим бирдан катта булади. Аник маълумотлар йуклигида Кпер буни аниклаш мумкин куйидагича:
Ахоли сони минг,киши Юкори 1000 501-1000 251-500 гaчa 250
Кпер 1,3-1,4 1,23-1,30 1,15-1,20 1,10
Myaллифлaр [8,] шaxдр ax1олисининг трaнспортгa бyлгaн еxтиёжлaрини кондириш учун мaршрyтлaр тaрмоFини шaкллaнтириш шaxдр буйтаб ax1олининг хдкикдй x1aрaкaтлaри тyFрисидaги мaълyмотлaр aсосидa aмaлгa оширилиши керaклигини тaъкидлaйдилaр, яъни. йуловчи ёзишмaлaрининг мaтрицaси. Шунингдек, yшa дaвр aсaрлaридa биринчи marta шaxдр мaршрyт тaрмоклaрини оптимaллaштириш мезонлaри шaкллaнтирилди, yлaр орaсидa -мaршрyтнинг бошлaниш Ba тyгaш нyктaлaри орaсидaги енг кис^ йул, бaрчa йyловчилaр x1aрaкaтигa сaрфлaнгaн minimal вaкт Ba бошкaлaр. Иктисодий Ba мaтемaтик yсyллaрнинг ривожлaниши билaн шax1aр йуловчи тaшиш тизимлaрининг ишлaши тyFрисидa илмий билимлaрни шaкллaнтиришдa янги боскич бошлaнди [8]. Ундa Maркaзий уринни 60-йиллaрнинг бошлaридa Геронимус Б. L. томонидaн кдлинган ишлaр егaллaйди. Дaвлaт aвтотрaнспорт илмий-тaдкикот инститyтидa (НИИАТ)мaвтомобил йyнaлишлaрининг мaкбyл схемaсини aниклaш методологияси". Kейинчaлик унинг нaзорaти остидa Д. Жyмaев мaтемaтик yсyллaрдaн фойдaлaнгaн x1олдa шaxдрдa йуловчи тaшиш мaршрyтлaри схемaлaрини x1исоблaш методологиясини ишлaб чикиш бyйичa диссертaция ишини якyнлaди.
Шлхдр трaнспорт йyнaлишлaрини окдлота x1исоблaш учун yлaр томонидaн ишлaб чикдлган методология кейинчaлик йyловчилaр тaшишни тaшкил етиш соxдсидaги кyплaб тaдкдкот вa aмaлий мyaммолaрни х^ килиш учун aсос булди. Бирок, тaккослaнгaн мaршрyт тaрмоFи вaриaнтлaри сонини кaмaйтирaдигaн сезилaрли чекловлaрнинг йуклиги вa x1исоб-китоблaрни кУлдa
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(4/2), April, 2023
бажаришда сарфланган вакт таклиф килинган усулдан фойдаланиш имкониятини чекловчи асосий сабабларга айланди.бирлаштирилган. Бундай ташкилий тадбирларнинг афзаллиги маршрутларда алока тезлигини оширишдир, камчилик-йуловчиларни йуналтириш кийинлиги. Маршрут схемасини оптималлаштиришга иккита ёндашув Блатнов М. D. [9]. Биринчи ёндашувда оптималлаштиришнинг асосий мезони сифатида саёхат вактини кискартириш олинади. Иккинчи ёндашувда асосий мезон трансплантация даражаси хисобланади. Математик моделлардан фойдаланиш дастурга катъий киритилган алгоритм нуктаи назаридан унда експерт олган натижаларни тахлил килади ва якуний карорни кабул килади.
МЕТОДЛАР
Бугунги кунга келиб, шахарнинг Марказий магистралларида маршрутларнинг концентрацияси умуман магистрал тармок фаолияти самарадорлигининг пасайишига олиб келишини кузатиш мумкин. Шу сабабли, хозирги шароитда Шахар маршрут тармокларини шакллантиришнинг мавжуд алгоритмларини шахарлар фаолиятининг замонавий шароитларига мослаштириш ва мослаштириш зарурати тугилди.
Окилона шахар маршрут тармогини ривожлантириш куп вакт талаб киладиган жараён булиб, уни сифатли амалга ошириш учун мавжуд жамоат транспорти йуналишларини тахлил килиш ва мехнат ёзишмаларининг матрицасини уз ичига олган комплекс ёндашувни куллаш зарур. Бизнинг тадкикотдаги ишларини тахлил килиш асосида окилона маршрут тармогини шакллантиришнинг умумлаштирувчи маршрут тармоуи таклиф этилган (1-Расм), бу ахолининг саёхатлардаги ехтиёжларини деярли тулик кондиришга имкон беради . Зич бинолари булган катта шахар учун ушбу ёндашувни куллаш шахарнинг транспорт муаммоларини юмшатувчи самарали маршрут тизимини ташкил килиш имконини беради. Бирлик бошига автобус транспорт тармоги узунлиги шахар худуди транспорт тармогининг зичлиги деб аталади.
SLH 134.9
0.07699 ,км/км2 а =
F 1752
^Lm Автобус йулининг узунлиги, км; F-шахар майдони.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(4/2), April, 2023
Тармокнинг зичлиги шахар худудининг автобус билан таъминланганлигини характерлайди [10].
Шундай килиб, бутун дизайннинг асоси транспорт ёзишмалари йуналишлари буйича йуловчилар ташиш микдорини аниклаш булиб, улар уз навбатида транспорт турар-жой худудлари асосида белгиланади. Шахар худуди транспорт жойларига канчалик тугри булинган булса, йуловчилар ташиш кийматлари шунчалик тугри (аникрок) булади. Шундай килиб, жамоат йуловчи транспортининг маршрут тармоги шахар ахолисининг ехтиёжларини кондиради.
ХУЛОСАЛАР
Оптимал маршрут тармогини лойихалашда ахамияти, мураккаблиги ва ишлашда маршрут зичлиги жихатидан фарк килувчи бир катор вазифалар пайдо булади, шу жумладан шахар жамоат транспорти тармоги йуналишларини аниклаш, хар бир маршрутда харакатланувчи таркибнинг турини ва сонини асослаш, ташувчилар томонидан маршрутларни таксимлаш, жадвалларни ишлаб чикиш ва маршрутдаги транспорт режимларини оптималлаштириш.
Оптимал маршрут тизимларини лойихалаш методлари ва усуллари келтирилган. Таклиф етилаётган умумлаштирувчи методология харакатлар кетма-кетлигини тизимлаштиради ва хар бир боскичида асосий маълумотларни тавсифлайди. Ушбу усулларни куллаш ахолининг транспортга булган ехтиёжларини кондирадиган ва транспорт корхоналари самарадорлигини оширадиган оптимал шахар маршрутлари тармогини ташкил етишга имкон беради.
REFERENCES
1. Александров А.П., Бронштейн Л.А., Поляков А.А. Городской пассажирский транспорт. - М., 1939. - 58 с.
1
(1-Расм) Термиз шахридаги автобусларнинг маршрут линияси тизимини куриб чикдлган.
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(4/2), April, 2023
2. Бурлуцкий А.А. Анализ опыта формирования оптимальных маршрутных схем городского пассажирского транспорта // Вестник ТГАСУ. - 2013. - №2. -С. 371-380.
3. Герами В.Д. Методология формирования системы городского пассажирского общественного транспорта. - М.: МАДИ, 2001. - 313 с.
4. Геронимус Б.Л. Математико-статистический метод выборочного обследования пассажиропотоков / Б.Л. Геронимус, Д.Д. Джумаев. -Автомобильный транспорт. - 1966. - №4, С. 43-44.
5. Ефремов, И.С. Теория городских пассажирских перевозок / И.С. Ефремов, В.М. Кобозев, В.А. Юдин. - М.: Высшая школа, 1980. - 535 с.
6. Зильберталь А.Х. Проблемы городского пассажирского транспорта. - М.: Гострансиздат. - 1937.
7. Зильберталь А.Х. Трамвайное хозяйство. - М.: Гострансиздат. - 1932.
8. Кочегурова Е.А., Мартынова Ю.А. Оптимизация составления маршрутов общественного транспорта при создании автоматизированной системы поддержки принятия решений // Известия ТПУ. - 2013. - №5 (том 323). - С. 79-
9. Якшин А.М. Планировка транспортных сетей // Опыт градостроительного исследования. - М., 1946. - 88 с.
10. Komilov, A. L. (2020). Methods for Optimizing and Modeling Routes for Selecting a Routing Scheme for Passenger Transport in Buses (On the example of Surkhandarya). International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology, 7(9).
11. Komilov, A. L. (2021). Research and verification of urban public transport routes using mathematical methods (On the example of the city of termez). Asian Journal of Multidimensional Research, 10(10), 810-818.
12. Kuziev, A. U., Alikulov, S. R., Muratov, A. X., & Komilov, A. L. (2019). Statement of Optimization Vehicle Routing Problems on Transport Network. International Journal of Advanced Research in Science. Engineering and Technology, 6, 12.
13. Комилов, А. Л. (2021). Рационал маршрутда сутка соатлари буйича йуловчилар окимининг таксимланиши (Термиз шахри мисолида). Scientific progress, 2(2), 1449-1456.
84.