CC BY
1ФИЛОСОФИЯ
УДК 17.0
DOI: 10.52754/16947452_2022_4_110
САЛАМАТТЫКТЫ САКТООДОГУ БИОЭТИКАНЫН ДУЙНЭКАРАШТЫК МИЛДЕТТЕРИ
Сейдалиева Мира Кошмаматовна, доцент mseidalieva. 72@mail.ru Жаркынбай кызы Айназ, магистрант iarkynbaevna@gmail. com Жаркынбай кызы Жанара, ординатор zhanara. mira@gmail. com Ош мамлекеттик университети Ош, Кыргызстан
Аннотация. Макалада руханий кубулуш катары дYйнвкараштын мазмуну, ролу талданды. Адам ишмердYYЛYгYндвгY дYйнвкараштык принциптердин маанилYYЛYгY белгиленди. Биоэтикага байланыштуу проблемалардын актуалдуулугу медицинадагы жана илимдеги баалуулук багыттарынын взгврYШY менен тYШYндYPYЛYп, бул тармак аркылуу медицинанын гумандашуусу камсыздалгандыгы аныкталды. Биомедициналык технологиялардын революциясы шартында «илим YчYн адам» эмес, илимдин адам кызыкчылыгы YЧYн кызмат кылуусу жана адамдын биосоциалдык бYтYндYгYн сактоонун маанилYYЛYгY белгиленди. Илимдин, практиканын жана маданияттын внYгYY децгээлине ылайык дYйнвкарашты калыптандырууда философиянын, гуманитардык багыттагы илимдердин орду каралды. Демократиялык внYгYYHYн негизги жетишкендиктеринин бири катары биоэтикалык плюрализмге баа берилип, мындай шартта нравалык, гумандуу мамилени калыптандыруу зарылдыгы аныкталды.
Ачкыч свздвр: дYйнвкараш, объективдYY реалдуулук, баалуулуктук мамиле, плюрализм, жашоо принциптери, биомедициналык технология
МИРОВОЗЗРЕНЧЕСКИЕ ЗАДАЧИ БИОЭТИКИ В ЗДРАВООХРАНЕНИИ
Сейдалиева Мира Кошмаматовна, доцент mseidalieva. 72@mail.ru Жаркынбай кызы Айназ, магистрант iarkynbaevna@gmail. com Жаркынбай кызы Жанара, ординатор zhanara. miraagmail. com Ошский государственный университет
Ош, Кыргызстан
Аннотация. В статье анализируются содержание и роль мировоззрения как духовного феномена. Подчеркнута важность мировоззренческих принципов в деятельности человека. Актуальность проблем, связанных с биоэтикой, объясняется
изменением ценностных ориентиров медицины и науки, посредством которых обеспечивается гуманизация медицины. В условиях революции в биомедицинских технологиях подчеркивается, что наука служит интересам человека, а не «человек для науки», и что важно сохранять биосоциальную целостность человека. Рассмотрена роль философии и гуманитарных наук в формировании мировоззрения в соответствии с уровнем развития науки, практики и культуры. Как одному из основных достижений демократического развития дается оценка биоэтическому плюрализму и определяется необходимость в этих условиях формирования нравственного, гуманного подхода.
Ключевые слова: мировоззрение, объективная реальность, ценностный подход, плюрализм, жизненные принципы, биомедицинская технология.
WORLDVIEW TASKS OF BIOETHICS IN HEALTHCARE
Seidalieva Mira Koshmamatovna, associate professor
mseidalieva. 72@mail.ru Zharkynbai kyzy Ainaz, master student jarkynbaevna@gmail. com Zharkynbai kyzy Zhanara, medical resident zhanara. miraagmail. com Osh State University Osh, Kyrgyzstan
Abstract. The article analyzes the content and role of worldview as a spiritual phenomenon. The importance of ideological principles in human activity is emphasized. The relevance of the problems associated with bioethics is explained by the change in the value orientations of medicine and science, through which the humanization of medicine is ensured. The revolution in biomedical technology emphasizes that science serves the interests of man, not "man for science ", and that it is important to preserve the biosocial integrity of man. The role of philosophy and the humanities in the formation of a worldview in accordance with the level of development of science, practice and culture is considered. Bioethical pluralism is assessed as one of the main achievements of democratic development and the necessity in these conditions for the formation of moral, humane approach is determined.
Keywords: worldview, objective reality, value approach, pluralism, life principles, biomedical technology.
Киришуу. Биоэтика - биомедициналык чейреде eHYTYYHyH азыркы баскычында келип чыккан этикалык-гуманисттик маселелерди жана нравалык нормаларды изилдеенун методологиясы, социумдун кызыкчылыктарын илимдин агрессиясынан коргоочу езгече илимий тармак.
Биоэтиканын баштапкы максаты болуп медицинадагы жана биологиядагы негативдYY таасирлерден адамдын емурун, ден-соолугун коргоо саналат. Ал техникалык мумкунчулуктер менен жалпы
адамзаттык баалуулуктардын ортосундагы ез ара карым-катнашта керунет. Аталган билимдер системасынын мацыздуу милдети -саламаттыкты сактоо коомчулук менен бирге биомедицина тармагында маанилYY чечимдерди кабыл алуу, биоэтикалык, гуманисттик дYЙнeкарашты калыптандыруу.
XX кылымдын ортосунан илим жетишкендиктерине чек коюуну, адам табиятын сактоону талап кылган, биотехнологиянын пайдакор мамилесине каршы пессимисттик кез караштар жайылып, илимге кYмeн саноо, ишенбее менен анын терс жактарын гана керген тенденциялар пайда болгон. Мында илим суроо-талаптарды канааттандыруучу eндYPYшкe айланып, бизнеске кызмат кылышы бир канча коркунучтарды жаратып, биоэтиканын келип чыгуусуна тYрткY болгон. Айрым жагдайларда илимдин максаты акыйкат жана жалганды айырмалоо эмес, натыйжалуу жана натыйжасыз деген тYШYHYктeргe барып такалууда. Илимдин жашоо аксиологиясынан четтеесунун натыйжасы иретинде биоэтика пайда болду. Этикалык окуулар менен турмуштук практика ортосундагы ажырым, салттуу медициналык этиканы четке кагуу биомедициналык прогрессти женге салуучу, технологиялардын колдонуу чектерин аныктоочу биоэтиканын жаралышына ебелге тузген.
XX кылымга чейин медицинадагы моралдык маселелердин баары салттуу турде жабык эшиктер артында талкууланган. Эткен жуз жылдыктын ортосуна чейин дарыгерлер пациенттин емуру жана саламаттыгына байланыштуу проблемаларды чечууде жалгыз ездерун гана компетенттуу деп эсептешкен. Медицинадагы кепчулук маселелер моралдык мазмунга ээ болуп, алардын корректтуу чечилиши учун дарыгердик билим жана тажрыйба жетишсиз. Биоэтика жана адам укуктары женундегу декларацияда темендегуче жазылат: «Акыл-эстуу нравалык чечим кабыл алуу мумкун болушунча эртерээк адистердин жана кецири коомчулуктун диалогу менен байланыштуу болушу жана каралып жаткан технология тузулуп, колдонууга берилгенге чейин жургузуусу зарыл. Социум мындай диалогдор кылдат жана реалисттик формада етуучу атайын жайларга муктаж, аны биоэтика ишке ашырат» [3].
Биоэтикага байланыштуу проблемалардын актуалдуулугу медицинадагы
жана илимдеги баалуулук багыттарынын езгерушу менен да тушундурулет:
адамдын жыргалчылыгына эмес, илимий изилдеелердун натыйжасына
кызыгуу же саясий тапшырмаларды аткаруу (индивиддердин устунен кучке
салып эксперименттерди жургузуу, кандайдыр-бир дарттын натыйжасында
укуктарын жана эркиндиктерин ез алдынча коргоо жендемдуулугун
112
жоготкон адамга карата алдоолор, кемсинтуртер) тууралуу кез караштарды талдоо - биоэтиканын негизги маселелеринин бири [4].
Социумдагы руханий кырдаалдын езгерYШY, коомдук ац-сезимди демократиялаштыруу процесси, илимий технологиялардын адам емYPYне кийлигишип, манипуляциялап, тездик менен енYГYYCY дарыгерге бир канча маселелерди жаратты. Алардын бирее - биоэтикалык дYЙнекарашка, ац-сезимге, жоопкерчиликке ээ болуу.
Изилдее каражаттары жана ыкмалары. Моралдык проблемалардын курчуп кетишине байланыштуу медициналык кызматкердин алдында биоэтиканын руханий-нравалык маселелери женYнде философиялык рефлексиянын, ой жYГYртYYHYн зарылдыгы келип чыгууда. Биоэтика медициналык илимдин жана практиканын моралдык чейресY катары биомедицинаны жана адамды дарылоонун заманбап технологияларын дYЙне караштык, аксиологиялык баалоого муктаж. Медициналык ишмердYYЛYкте биоэтиканы феноменологиялык талдоо анын дYЙнекараштык мунезун чагылдырып керсетет.
ДYЙнекараш - бул адамдын реалдуулукту кабылдоосуна мYмкYндYк тYЗген руханий кубулуш. Анын мазмуну философиянын негизги маселесин чечYYHYн айланасына топтолуп, эки тибин белYп кароого болот: философиялык-диний, философиялык-илимий. Ал тYШYHYктYк-категориалдык формада жеке илимдин жетишкендиктерине таянат. ОбъективдYY реалдуулукту чагылдыруу жана ага баалуулуктук мамиле аркылуу дYЙнекараш женге салуучу-чыгармачыл роль ойноп, ааламдын жалпы CYретYн TYЗYYHYH методологиясы катары кызмат аткарат. ДYЙнекарашта адамдын ишмердYYЛYГYHYн мYнезYн аныктаган жашоо принциптери аныкталат. Андыктан дYЙнекараш емYрге жана елYмге карата белгилYY мамилени иштеп чыгууга, татыктуу жашоого жардам берген идеялык ишенимде чагылдырылган практикалык турмуш маанисине ээ. ДYЙнекарашка болгон муктаждык дYЙне деген эмне?, андагы адамдын орду кандай?, жашоонун мацызы эмнеде?, жашоодон кийин да турмуш болобу? деген суроолорго жооп издеенYн натыйжасында келип чыккан. ДYЙнекараштык проблемалардын булагы болуп адамдын болмушу, жашоо ишмердYYЛYГY, биотехнологиялык революция шартында жашоосунун келечеги женYндегY ой жYГYртYYлерY саналат. Философия менен биоэтиканы реалдуулукту ездештYPYYHYн руханий-практикалык формалары катары талдоодо алардын инсандын реалдуу жашоо ишмердYYЛYГYHYн бардык жыйындысын чагылдырышын белгилееге болот. Анткени адам жалгыз гана абстракттуу таанып-билYYЧY субъект
113
эле эмес, ал - сезимдик-практикалык ишмердYYЛYккe ээ болгон индивид. Адамдын ишмердYYЛYГY реалдуулукту eздeштYPYYHYн предметтик, сезимдик жана руханий формасы болуп саналат.
Жыйынтыктар жана талкуулар. Биоэтиканы этикалык илимдин бир бeлYГY катары алып карасак, анын философия, этика, укук менен болгон катышы зарыл жана мыйзам ченемдYY кeрYHYш иретинде каралат. Философиянын онтологиялык функциясынын мацызы илимдин, практиканын жана маданияттын eнYГYY децгээлине ылайык дYЙнeкарашты иштеп чыгууда турат. Бул жагдайда тeмeнкY суроолор пайда болот: дYЙнeнYн жаратылышы кандай?, анын себеби эмнеде?, адамдын табияты кандай?, эмне YчYн адам курчап турган ааламды таанып-билYYгe жeндeмдYY?, болмушта табияттан тышкаркы кYчтeр барбы? ж.б. Философиянын дYЙнeкараштык функциясы ааламдын универсалдуу, бYTYн CYрeтYн иштеп чыгууда турат. Демек, реалдуулукту философиялык таанып-билYY менен биоэтика диалектикалык мYнeздe байланышкан. Аталган эки кубулуштун жалпылык жактарын, биримдигин тeмeнкYлeрдeн кeрYYгe болот: философиядагы жана биоэтикадагы жашоо болмуштун субстанциалдуулугун изилдeeнYн eзгeчe кeрYHYШY болуп саналат. Бул eцYттe биоэтика жашоо философиясы маанисине ээ. Философия менен биоэтика адам болмушун коргоо жана жашоону сактоо проблемасынын YCTYнeн ой жYГYртeт. Болмушту дYЙнeкараштык жана аксиологиялык мааниде коргоо жашоону сактоону билдирет.
ДYЙнeкараш объективдYY реалдуулукка, андагы адамдын ордуна жана индивиддин eзYнe карата мамилесин, субъекттердин ишенимдерин, идеалдарын, таанып-билYYHYн жана ишмердYYЛYктYн принциптерин, баалуулук багыттарын чагылдырат. Диний ^з караштан айырмаланып, философиялык илимий дYЙнeкараш тYШYHYктYк категориалдык формада жеке илимдердин жетишкендиктерине таянып дYЙнeнY
аныктайт [1]. Реалдуулукка карата баалуулуктук кeз караш жeнгe салуучу-чыгармачыл ролду ойноп, дYЙнeнYн жалпы CYрeтYн TYЗYYHYH методологиясы иретинде кызмат eтeйт. ДYЙнeкарашта адам ишмердYYЛYГYHYн мYнeзYн аныктаган жашоо принциптери калыптанып, идеялык ишеним иретинде практикалык мааниге ээ.
Жашоо жeнYндeгY билимдер дYЙнeкараштык проблематика менен
тыгыз байланышкан. Жашоонун мацызына, болмуштун диалектикасына
карата бирдиктYY кeз караш таанып-билYYЧYЛYк эле эмес,
аксиологиялык да зор мааниге ээ. Философия менен биоэтиканын
гносеологиялык функцияларынын окшоштугу алардын дYЙнeкараштык
114
системасы аркылуу тYШYндYPYлет. ДYЙнекараш билимдердин белгилYY жыйындысы менен эле чектелип калбастан, инсандын иш-аракеттеринин максаты, принциптери, ишенимдYYЛYГY, анын мотивациялык чейресY катары да керYнет. ДYЙнекарашта реалдуулукту чагылдыруунун таанып -билYYЧYЛYк жана баалуулуктук, объективдYY жана субъективдYY компоненттери бирдиктYY аракеттенишет. ДYЙнекараштык системада адамдын курчап турган объективдYY реалдуулукка карата руханий -практикалык, таанып-билYYЧYЛYк, теориялык жана ишмердик-практикалык мамилеси камтылган. Мындай мааниде дYЙнекараштын руханий -практикалык компонентине идеалдарды кошууга болот [4].
ДYЙнекараштык идеалдар адамдын жашоо программасын аныктап, анын жашоо ишмердYYЛYГYHYн маанисин камтыйт. Алар сезимдик-жалпыланган образдар формасында керYнет. Ал эми дYЙнекараштын таанып-билYYЧYЛYк-теориялык компонентине принциптер кирет. ДYЙнекараштык принциптер адам жашоосунун концепциясын, курчап турган реалдуулуктун мыйзам ченемдYYЛYктерYн TYШYHYYHY аныктайт. Ошондой эле субъектке баалуулуктук-таанып-билYYЧYЛYк багыт берип, ишмердYYЛYктYн идеалын тYЗYYге жардам берет, инсандын нравалык позициясын калыптандырат. ДYЙнекараштын руханий-практикалык компоненти ишенимдерди да камтыйт. Алар индивиддин жашоо багытын, кез карашын аныктап, кYHYмдYк ишмердYYЛYкте адамдын реалдуулукка карата мамилесин ишке ашырууга жендемдYYЛYГYн мYнездейт.
ДYЙнекараштык плюрализм - мамлекеттердин, аймактардын, жалпы ааламдын чегинде дYЙне TYШYHYYHYH тYрдYY формаларынын биримдикте жашашы. Бул демократиялык енYгуYHYн негизги жетишкендиктеринин бири болуп ар тYрдYY дYЙнекараштардын тец укуктуу функцияланышын кабыл алуу эсептелет. Жандуулар YЧYH жоопкерчилик биотехнологиянын коркунуч шартында алардын жашоосун коргоо зарылдыгын, биоэтикалык дYЙнекараштын актуалдуулугун баса белгилейт.
Акыркы мезгилдерде плюрализмди ацдап-сезYY эле жогорулабастан, философиянын баштапкы милдетин тYШYHYYде тYрдYY философиялык багыттардын биримдигин да эске алуу басымдуулук кылууда. Бул жагдай адамдын жашоосун коргоого жеке жоопкерчиликти ацдап-сезYY, адам болмушунун керсеткYЧY иретинде гуманизмди бекемдее катары керYнет
[4].
Биоэтика YЧYH демократиялык коомдогу руханий турмуштун езгече мYнездерYHYн бири болуп эсептелген дYЙнекараштык плюрализм, бири -
бирине карама-каршы турган моралдык-дYЙнe таанымдык багыттардын функцияланышы, тYPДYY ДYЙнeкараштык системалардын диалогун зарыл кeрYHYш катары кабыл алуу маанилYY. Плюрализмге багыт алуу индивиддердин ез ойлорун чагылдыруу формаларынын ар тараптуулугун, тYPДYY карама-каршылыктуу кызыкчылыктардын, баалуулуктардын, идеялардын жана жашоо стилинин тец укуктуу аракеттенишин билдирет.
Биоэтикадагы плюрализмди глобалдык ченемдеги факты катары изилдеп, И.Т. Фролов мындай дейт: "БYткYЛ дYЙнeдe бири-биринин кызыкчылыктары менен эсептешYYгe аракет жасаган, глобалдык жоопкерчилик идеясына умтулган адамдардын саны eсYYДe. Глобалдык жYPYм-турум принциби кесиптик этиканын чегинен чыгып, активдYY жарандык ишмердYYЛYккe Yндee аркылуу жалпы адамзаттык проблемаларды чечYYгe жардам берYYгe eбeлгe TYЗYШY зарыл" [2].
Биоэтикадагы плюрализм нравалык мамилелердин системасына орчундуу таасирин тийгизип, салттуу моралдык элестeeлeргe каршы турат. Бул жагдайда А.А. Гусейнов тeмeнкYчe ойду чагылдырат: "Плюрализм кайсы нравалык принциптерге негизделет же ал моралдан жогору туруп, коомдук турмуштун башка тармактарындай эле адептик чeйрeгe да кецири жайылганбы? Башкача айтканда, плюрализм этикасы сeзсYЗ тYPдe этика плюрализмине eтYYHY билдиреби? ДYЙнeгe болгон ^п тYPДYYЛYк шартындагы кызматташтык белгилYY этиканын, адамдардын жеке жашоо позициясына карата укугун эске алып, урматтаган, ошондой эле плюрализмдин аксиологиялык мазмунун бекемдеген толеранттуулук этикасынын негизинде гана мYмкYн. Плюрализм этикасы диалог этикасын тYШYндYрeт. Баарлашуу учурундагы айырмачылыктар диалогдун негизги шарты болуп саналат, бирок ошол эле учурда ал айырмачылыктар диалогдун андан ары eнYГYШYнe тоскоолдук кeрсeткeн чекке ээ [5]. Андыктан азыркы интеллектуалдык турмуштун негизги eзгeчeлYктeрYHYн бири болуп дYЙнeкараштын гуманисттик башатын издee эсептелет. Социомаданий ар тYPДYYЛYк шартында кызматташтыкка eбeлгe тYЗгeн жалгыз негиздеме катары инсандын баалуулугун, анын ар-намыска жана бакытка карата укугун, кесиптик, улуттук жана башка ушул сыяктуу чeйрeлeрдeгY адам укугунун артыкчылыктарын бекемдee каралышы зарыл. Адамгерчилик эц жогорку баалуулук иретинде кабыл алынган чeйрeдe плюрализм менен монизм да баштапкы орунду ээлейт, андыктан гуманизм плюрализмди негиздee менен бирге эле белгилYY даражада ар тYPДYYЛYктY чектeeчY функцияны аткарат. Социум адамзат YЧYн
бирдиктYY болгон нравалык мыйзамга муктаж. Этикалык плюрализм "гуманисттик монизм этикасын", ошондой эле "глобалдык жоопкерчилик этикасын" тYШYндYрeт [5].
Жыйынтыктар. Базар мамилелери, демократиялык процесстер нравалык жоготуулар менен коштолуп, мамлекетке, илимге, билим берууге жацы талаптарды, этикалык стандарттардын жацы блогун иштеп чыгуу зарылдыгын коюуда. Нравалык прогресстин езгече касиети темендегуде: нравалуулук менен илимий-техникалык енYГYY синхрондуу же бир мезгилде журбейт; нравалык негиздер илим жана техника менен тYЗден-тYЗ аныкталбайт; моралдын алгачкы талашсыз жоболору геометриялык фигура сыяктуу далилденбейт; нравалык прогресс - татаал, карама-каршы кыймыл; моралдын тYрдYY компоненттеринде бирдей елчемде прогресс болбойт. Биоэтикалык ац-сезимге, дYЙнекарашка, клиникалык ой жугYртYYге ээ болгон медкызматкерде ишмердYYЛYГYнде адам жашоосуна кийлигишкен заманбап технологияларды колдонуу чектерин аныктай алуучу, ез ишмердYYЛYГYн укуктук жана моралдык жактан женге салуу жендемY калыптанат.
Жацы биотехнологиялык жетишкендиктердин енYГYШYHYн натыйжасында пайда болгон антропологиялык, моралдык, социалдык жана юридикалык проблемаларды изилдее менен бирге биоэтика жашоо жана елYмдYн жацы каражаттарын колдонуунун чегин аныктоо менен гана чектелип калбастан, адамга, жалпы эле жандууларга, бизди курчап турган объективдYY реалдуулукка карата нравалык, гумандуу мамилени калыптандыруусу зарыл.
Адабияттар
1. Дубинин Н.П., Карпец И.И., Кудрявцев В.Н. Генетика, поведение, ответственность: О природе антиобщественных поступков и путях их преодоления. - М.: Политиздат, 1982.
2. Фролов И. Т., Юдин Б.Г., Этика науки: Проблемы и дискуссии. -М.: Книжный дом «ЛИБРОКОМ», 2009.
3. Всеобщая Декларация о биоэтике и правах человека Генеральной конференции ЮНЕСКО / Биоэтика и СМИ: рекомендации для журналистов под ред. П.Д. Тищенко, Б.Г. Юдина. -М.: Союз журналистов России. При поддержке Бюро ЮНЕСКО, 2008. -60-б.
4. Засухина В.Н. Аксиология жизни как основа биоэтики в России дис.... д-ра философских наук: 09.00.01. -Чита.: -2012.
5. Гусейнов A.A. Философия между знаниями и ценностями, // Философские науки. - 2001. -№2. - 47-66-б.
