Жеке адамға қарсы қылмыстардың профилактикасын жетілдіру жолдары Текст научной статьи по специальности «Право»

I

I I I I I I I I I I I

I I

I I I

УДК 343.7

ЖЕКЕ АДАМГА ЦАРСЫ ЦЫЛМЫСТАРДЬЩ ПРОФИЛАКТИКАСЫН ЖЕТ1ЛД1РУ ЖОЛДАРЫ

Карбеков Канат Саветович

Каспий цогамдыцуниверситетi «Эдтет» Жогары цуцыц мектебшц

цауымдастырылган профессоры зац гылымдарыныц кандидат, доцент

Казацстан Республикасы ИГА корресподент-мYшесi, Алматы ц., Цазацстан Республикасы

Максутхан Шынар Максутхановна

«Алматы» УниверситетЫщ аза оцытушысы; Алматы ц., Цазацстан Республикасы

ТYШH создер: жеке тулга, цылмысты алдын-алу, зорлыц-зомбылыц, цуцыцтыц тэрбие, профилактика, жасeспiрiм, цундылыцтар, виктимдшк, криминологиялыц себеп, цогамдыц тэртт, бузацылыц, цуцыц бузушылыц, цуцыцтыц мэдениет, адам eмiрi, себеп салдар.

Аннотация. Мацалада жеке адамга царсы цылмыстыц цуцыц бузушылыцтардыц цыл-мыстыц зацнамамен цоргалатын ец жогары жэне шынайы цундылыц тек адам eмiрi, денсаулыгы, оныц еркт ЖYPуiне ажыратылмас цуцыцтары, ары, абыройы, жыныстыц тшспеуштш мен жыныстыц бостандыгы болып табылатындыгы паш етiледi. Адам eмiрi, элеуметтж цундылыцтыц негiзiн цалаушы, ец мацызды, табигатпен бертген игшк болып аныцталады. Адам eмiрiне царсы цылмыс жасау кезтде, цалпына келтiрiлмейтiн немесе орны толтырылмайтын салдары орын алады: адам eмiрiн жогалту ешцашанда, ешцандайда бiр амалдармен цайта цалпына келтiрiлмейдi.

Цылмыстыц жалпы алдын-алу - бул жалпы экономикалыц, элеуметтж жэне басца-дабелгiлерi бойынша аныцталатын, барлыц халыцца немесе оныц жеке бiр тобына ыцпал ететт, жэне сонымен бiрге, осындай элеуметтт топтарыныц барлыц eкiлдерiнiц цылмыстыц тэртiбi мYмкiндiгiн цалыптастыратын,цылмысты белгтеу мен себепттт проце-стерт жою бойынша шаралар ЖYйесi.

Мацалада жалпы алдын-алу шегтде жетктшек жасeспiрiмдердiц табиги, рухани, адамгершшк тиiмдi даму мэселелер^ цандай да бiр психофизикалыц ерекшелiктерi бар адамдардыц (сыцыраулар жэне т.б.) тиiмдi элеуметтендiру мэселелерi шешiледi.

ЖYргiзiлген зерттеу негiзiнде цылмысты жалпы алдын-алуга цогамныц экономикалыц, элеуметтж, саяси, жэне рухани салаларыныц барлыгын сауыцтыру бойынша шараларыныц бары жатцызылады. Кылмыспен кYресу цогамдагы барлыц саясаттыц ажырамас бeлiгi болуы мiндеттеледi.

Гылыми-эд^темелж негiзiн Казацстан мен шет елдердщ галымдарыныц ецбектерi цурайды

ПУТИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ПРОФИЛАКТИКИ ПРЕСТУПЛЕНИЙ ПРОТИВ ЛИЧНОСТИ

Карбеков Канат Саветович

Ассоциированный профессор Высшей школы права «Эдшет» Каспийского общественногоуниверситета,кандидат юридических наук, доцент член-корреспондент АИНРеспублики Казахстанг. Алматы, Республика Казахстан

Максутхан Шынар Максутхановна

Старший преподаватель университета «Алматы»; г. Алматы, Республика Казахстан

Ключевые слова: личность, профилактика преступлений, насилие, правовое воспитание, профилактика, подросток, ценности, виктимность, криминологическая причина, общественный порядок, хулиганство, правонарушение, правовая культура, жизнь человека, причины.

Аннотация. Статья посвящена исследованию особенностей преобразований, происходящих во всех сферах жизни общества, особенно актуальным становится вопрос об охране жизни, здоровья и неприкосновенности личности. Одним из аспектов охраны прав и интересов граждан является борьба с различными проявлениями преступление против личности.

Цылмыстыц цуцьщ жэне цылмыстыц процесс

Серьезную озабоченность вызывают сегодня неблагоприятные тенденции и качественные изменения насильственных посягательств: одновременно с их количественным ростом отмечаются увеличение числа так называемых безмотивных посягательств, нарастание проявлений жестокости, вандализма, цинизма, глумления над людьми, рост организованной и уличной преступности, рост тяжких насильственных преступлений, совершаемых группами лиц. В основе политики борьбы с преступностью должна в первую очередь лежать идея о том, что не только возможно контролировать преступность, но и воздействовать на нее посредством комплекса мер общей, криминологической и индивидуальной профилактики.

Сегодня управление социальными процессами в сфере предупреждения тяжких преступлений против личности, являющееся одной из важнейших функций государства и общества, нуждается в дальнейшем совершенствовании правовых основ, что требует серьезного научного анализа этих процессов.

В статье решаются вопросы эффективного физического, духовного, нравственного развития подростков в рамках общей профилактики, эффективной социализации людей с какими-либо психофизическими особенностями (проблемы и др.).

На основе проведенного исследования к общей профилактике преступлений относится наличие мер по оздоровлению всей экономической, социальной, политической и духовной сфер общества. Борьба с преступностью должна стать неотъемлемой частью всей политики в обществе.

Научно-методическую основу составляют труды известных ученых Казахстана и зарубежных стран.

I ¡

I

WAYS TO IMPROVE PREVENTION OF CRIMES AGAINST PERSONALITY

Karbekov Kanat Savetovich

Associate Professor of Adilet Law School Caspian Public University

Candidate of Law, Associate Professor corresponding member APN of the

Republic of Kazakhstan Almaty, Republic of Kazakhstan

Maksutkhan Shynar Maksutkhanovna

Senior Lecturer, Almaty University;

Almaty, Republic of Kazakhstan

Keywords: personality, crime prevention, violence, legal education, prevention, teenager, values, victimization, criminological reason, public order, hooliganism, offense, legal culture, human life, reasons.

Abstract. The article is devoted to the study of the features of the transformations taking place in all spheres of society, the issue of protecting life, health and personal integrity becomes especially relevant. One of the aspects of protecting the rights and interests of citizens is the fight against various manifestations of a crime against the individual.

Today, unfavorable trends and qualitative changes in violent assaults are causing serious concern: along with their quantitative growth, there is an increase in the number of so-called motiveless assaults, an increase in manifestations of cruelty, vandalism, cynicism, mockery of people, an increase in organized and street crime, an increase in serious violent crimes committed by groups persons. The basis of the anti-crime policy should primarily be based on the idea that it is not only possible to control crime, but also influence it through a set of measures of general, criminological and individual prevention.

Today management by social processes in the field of warning of severe crimes against personality, being one of major functions of the state and society, needs further perfection of legal frameworks, that requires the serious scientific analysis of these processes.

The questions of effective physical, spiritual, moral development of teenagers within the framework of general prophylaxis, effective socialization of people with some psychaphysical features (problems of and other) decide in the article.

On the basis of undertaken a study to the general prophylaxis of crimes the presence ofmeasures behaves on making healthy all economic, social, political and spiritual spheres of society. A fight against criminality must become inalienable part of all politics in society.

Scientifically-methodical basis is made labours well-known.

Ш

I

£

£

Казакстан Республикасы Президента Н. Назарбаев «Тертшш1 енд^р^ст^к революция жагдайындагы дамудыц жаца мYмкiн-джтерЬ» атты 2018 жылдыц 10 цацтарындагы Казахстан халкына жолдауында «Сот жэне к¥кык ^оргау ЖYЙелерiн институционалды т^ргыдан езгерту ЖYзеге асырылуда; зацна-мага кылмыстык процестеп азаматтардыц к¥кыктарын цоргау юш кушейгущ, оныц эЫре цатацдыгын бэсецдетуд^ кездейтш нор-малар енпзшдц адвокаттардыц к¥кыктары мен сотка дешнп сатыдагы сот бакылауыныц аясы кецейдц к¥кык ^оргау органдарыныц екшетлп мен жауапкершшж шеп айкындал-ды; азаматтардыц конституциялык к¥кыкта-рына кепшджт ныгайту, к¥кык Yстемдiгiн камтамасыз ету, к¥кык ^оргау кызметш ^з-г^ленд^ру ж^мыстарын жалгастыру кажетть гш» атады1. Осыган орай, жеке т^лгага карсы зорлык-зомбылык кылмыстарын алдын-алу мэселес аса езект болып табылады.

Макаланыц езекгшп, мемлекет басшы-сы алга койып отырган барлык к¥кыккоргау органдарын модернизациялау, оныц шшде осы органдарыныц елдеп кылмыстылыкка карсы KYрес ЖYргiзу мен оныц децгешн темендету бойынша кызметтершщ ттмдш-гш жогарылату мен азаматтардыц эдш, эр^ ю ЖYзiндегi каушЫздтн камтамасыз ету та-лаптарын коюмен непзделген.

¥сынылып отырган макаланыц максаты, жеке адамга карсы кылмыстарды алдын-а-лудыц каз^рг^ жагдайын зерделеу аркылы жеке адамга карсы кылмыстык к¥кык б^зушылыктардыц алдын алуды жет^лд^ру жолдарын ^сынуболып табылады.

Непзп бел^м. Элеуметтж тэж1рибенщ осы тYрiнiц тарихи тYп-тамыры ете ерте гасырлардан бастауын алган: оларга карсы эрекет ретшде жасалынатын ец алгашкы кылмыстык-к¥кыктык тыйым салулары мен кылмыстарыныц пайда болуы жазалау шара-лаларын колдауымен катар, алдын-алу кар-сылык кимыл шараларын колдана бастады.

Г.М. Миньковский «кылмыстылыктыц алдын алуды мемлекет пен когамныц кылмыстылыктыц, жекелеген кылмыстар тYр-лершщ жэне накты эрекеттердщ себептер^ мен жагдайларын айкындауга, бэсецдету-ге, жоюга багытталган, сонымен б^рге ем^р CYPУ жагдайлары немесе мшез-к¥лыктары кылмыстык к¥кык б^зушылык орын алуына мYмкiндiк беретш т^лгаларды кылмыстык жолга барудан токтатуга багытталган, б^рне-ше сатылы шаралар ЖYЙесi» екенш атайды [1, 185 б.].

Зац гылымында «кылмыстылыктыц алдын алу» терминi мен бiрге «кылмыстылык профилактикасы» терминi де жиi колданы-лады.

Жекелегенгалымдар, б^л екi терминдi синоним деп керсетсе, бiреулерi айырмала-рында тауып жатады.

Б.А. Мухамеджанов арнайы зерттеулер-де «алдын алумен» немесе «профилактика» мемлекеттiк жэне когамдык органдар мен ^йымдардыц, кылмыстыц себебi мен жагдайын жоюга багытталган шаралы ретш-де аныктама бершетшш атайды [2, 223 б.].

Жеке т^лгага карсы кылмыстарын жалпы профилактикалык алдын-алу кеп жагдайда жалпы адамзат к¥ндылыктарын бекiтумен, адамгершiлiк климатын гуманизациялаумен, элеуметтiк эдiлдiк кагидаларын ЖYзеге асы-румен катысты елiмiзде еткiзiлетiн элеумет-тiк-экономикалык жэне саяси езгерiстерiне тжелей байланысты. Аталган жалпы элеу-метлк мiндеттерiн шешудiц езi жеке т^лгага карсы кылмыстармен сэттi KYрес Yшiн негiз жасайды. Осы мiндеттер шшде келесiлердi ажыратуга болады: адамда арды, араласу мэдениетiн жэне жеке адамгершшк м^рат-тарыныц, адам т^лгасына деген к¥рметл, оган тиiспеушiлiктi, оган катысты жасалынатын кез келген зорлык зомбылык актiлерiне тезбеушiлiктi, дерекiлiк, агрессиялык, ар-сыздыкка тезбеушiлiктi, езара кемек, кай-ырмдылык, барлык тiрi жацга аяушылыкка тэрбиелеу; жеткiншектер мен жастардыц жыныстык тэрбиесiн жаксарту, оларды от-басылык емiрге дайындау, эйел ары мен абыройына к¥рметпен карауды тэрбиелеу, бейбастылык пен ерiктiлiкке деген жиерке-нушiлiктi калыптастыру [3, 354 б.].

Карастырылып жаткан салада арнау-лы-криминологиялык профилактиканыц не-гiзгi багыттарына жататындар:

а) кешендiлiк пен тYзетуге жататын, накты жэне шыцайы максаттарын кою не-гiзiнде iшiмдiлiкке салыну мен есiрткiге эуес болуга карсы кезект жэне табанды KYрес ЖYргiзу;

б) кылмыска айналуы мYмкiн отбасылык жэне баскада т¥рмыстык кактыгыстары не-пзшде жасалынатын к¥кыкб¥зушылыктары-на уактылы елеу;

в) кешелер мен баскада когамдык орын-дарында когамдык тэртiптiн тиiмдi сакта-луын камтамасыз ету;

г) нэсшдк жэне ¥лтаралык белiнудi ¥шыктыруFакарсыкYресiнтYбегейлiкYшейту;

д) жасы кэмелетке толмаFандар мен жас

1 Цазацстан Республикасы ПрезидентI Н.Назарбаев «Терттш1 енд1р1ст1к революция жагдайындагы дамудыц жаца мумктджтерг» атты 2018 жылдыц 10 цацтарындагы Цазацстан халцына жолдауы акоЫа^/

Цылмыстыц цуцыц жэне цылмыстыц процесс

адамдарына кэши цылмыскерлер мен кэсь би цылмыскерлершщ криминогендж ыцпал етулерш тоцтату; маргиналдыц ортадагы профилактикалыц ж^мыс сапасын жацсарту;

е) ^огамга царсы жастар топтарын аныцтау мен белектеу бойынша цызметш белсендету;

ж) ^йымдасцан цылмыстыц топтар мен ^огамдарды жою бойынша цызметт белсендету мен цатар, олардыц «ц^дыреттШп» ту-ралы ацызды эшкерлеу;

з) виктимдШп жогары дэрежедеп адамдарына профилактикалыц ыцпал жаса-луыныц дер кездшп;

и)суыц жэне оц дэр1 ататын царуларын жасау, сату, сацтау мен ез1мен алып ЖYPУ, со-нымен цатар оны ^рлау зацсыз фактшерше царсы KYрестi белсендету;

к) ел^ру мен денсаулыцца ауыр зиян келтiрумен цорцытуларына, ауыр зор-лыц-зомбылыц цылмыстарын, жаппай тэртшЫзджтерш,топтыц б^зацылыц жаса-уына дайындалуларына уацтылы елеу Yшiн цылмыстыц-ц^цыцтыц шараларын цолдану2;

л) оны жктеу мен дараландыру непзшде зорлыц зомбылыц жэне б^зацылыц цылмы-стары Yшiн эдiл жазаны цамтамасыз ету;

м) б^царалыц ацпарат ц^ралдарымен ца-тыгездiк жэне зорлыцты насихаттауга царсы тYбегейлi эрекет жасау.

Осы багыттар бойынша ж^мысты белсендету криминалдыц зорлыцтыц т^рацта-нуына, ал артынша цысцаруына ыцпал етедi. Мемлекеттщ цылмыстылыцца цар-сыкYрес ЖYргiзудiц багдарламалары, со-нымен цатар цылмыстылыцца жэне басца-да ц^цыцб^зушылыцтарга царсы кешендi жоспарлау мекемелiк жэне мекемелж-сала-лыц ц^жаттары осы мэселе бойынша бiрца-тар мацызды ережелерiн царастырады.

Халыц арасындагы езгеше криминоген-дiк топтарына профилактикалыц эрекеттерiн KYшейту шаралары еркеше мацызга ие (жасы кэмелетке толмаган жэне жас адамдар; спирттiк iшiмдiктердi пайдалаланатындар, есiрткi мен психотропты заттарына эуесте-нетiндер;цоFамдыц пайдалы ецбекпен айна-лыспайтындар; алдын сотталFандар; психи-касында ауытцулары бар адамдар). ЖоFары элеуметтж тэуекелдегi топтармен жэне олармен т¥PFылыцты мекен жайы бойынша профилактикалыц ж^мыс ЖYргiзу Yшiн дифференцияцияланFан ж^мыс ЖYргiзуге ц^цыцтыц базаны кецейту мацызды болар едь

Зорлыц-зомбылыц цылмыстарына жэне б^зацылыцца царсы KYрес арнаулы шаралары ЖYЙесiнде жалпы, топтыц жэне жеке ал-дын-алу шараларын ажыратады3.

Жалпы профилактикалыц сипатындаFы арнаулы шараларын ^йымдастырушылыц (алдын-алу цызметiн ^йымдастырумен бай-ланысты) жэне функционалдыцца (оны тже-лей ЖYзеге асырумен байланысты) белшедь Бiрiншiлерiне аймацтаFы зорлыц зомбылыц цылмыстарыныц децгеш, ц^рылысы мен серпiнi туралы ацпаратты зерттеу мен тал-дауды (криминогендiк жэне антикримино-гендiк факторларыныц жысырындылыFын ескере отырып осы цылмыстарыныц куш мен YPДiсiне баFа беру; криминологиялыц жаFдайдыц дамуын болжау; ЖYзеге асы-рылатын профилактикалыц шараларыныц ттмдшпне баFа беру жэне басцалары) криминологиялыц жоспарлау, жеке территория-лар мен объектшерш профилактикалыц ен-деуден етюзу жэне т.с.с. жатцызу цажет.

Жеке профилактикадаFы ец KYPделi мш-детi бул тyлFаFаболжаушылыц баFа беру не-гiзiне алынатын белгi-керсеткiштерiн тандау болып табылады. Нацты бiр адамныц зорлыц зомбылыц цылмысын жасау мYмкiндiгiн аныцтауFа жоFары децгейдегi мYмкiндiк бе-ретiн объективтi белгiлерiне жататындар:

- цоFамдыц тэртiптi бузатын эрекеттерш бейiмдiлiгiнiц цалыптасуы, соныц цатарын-да тебелестер, азаматтарFа цорлау мацсатын-да жабысу, эйелдерге деген арсыз цатынасын ашыц керсету;

- зорлыц зомбылыц жолымен шешiмiн табу YPДiсi цалыптасцан бiр адамдармен турацты цайталана беретш цацтыFыс;

- агрессиялыц мшез-цулыцпен Yйлескен, ЖYЙелi тYPде iшiмдiкке салыну, еЫртю зат-тарын жэне басцада есецпрететш заттарын пайдалану;

- арамтамацтыц, уацытты мацсатсыз пайдалану;

- зорлыц-зомбылыц эрекеттерiмен байланысты цылмыс Yшiн соттылыц;

- елтiру немесе денсаулыцца ауырзиян келтiру цорцытулары, кершiлерiн, туысцан-дарын урып соFу жэне т.б.;

- усац бузацылыц, тебелес жэне басцалары Yшiн экiмшiлiк жауаптылыцца тарту;

- суыц цару немесе оц дэрi ататын царула-рын жасау, алу, зацсыз сацтау мен алып ЖYPу.

Сонымен цатар, субъективтж белгшерш-де ескеру цажет: т:^^аныц мшез-цулыц

2

Цазацстан Республикасыныц Цылмыстъщ кодексi езгер1стер мен толъщтырулар мен № 124-VI28 жел-токсан 2017 ж Алматы -Юрист, 2018 ж.

Цуцыцтыц Цазацстан. 2005 ж. 30 мамыр. №18. 9. Цазацстан Республикасыныц Конституциясы (1995 жылгы 30 тамызда республикалыц референдумда цабылданган) (2017.10.03. бертген взгерштер мен то-лыцтыруларымен) //http:adilet.zan.kz.

ш

I

ш

I

I I I I I I I I I I I I I

V

I I I

белгшер^ дерекшп, батылдану, агресси-ялылыFы, ашу мен аффект кызуына тYсуге бейiмдiлiгi, ызылы кек алушылык, арсыздык; содырлы м¥ктаждыктары (iшiмдiкке салыну, есiрткi заттарын пайдалану, жезекшшж жэне т.б.) жэне оларды канаFаттандыру амалда-рындаFы аса талFампаздыктын жок болуы (алкоголизмдiк, наркоманиялык, психопати-ялык, сексуалдык елiгулерiндегi ауыткулар).

Зорлык-зомбылыкка бейiмдi формалды емес топтары жедел профилактикалык ^р-кеуге кою, жалпы топтыц барлыFына ескер-туыкпалын жасау кажеттШп анык (атап ай-тканда, маргиналдык ортада, жатакханаларда жэне т.б. зорлык зомбылык кылмыстарыныц профилактикасын ЖYзеге асыру кезiнде).

Виктимологиялык профилактиканыцда мацызы зор. Оныц шаралары ыктимал жэбiр-ленушiлердi, олардыц абайсыз, тэуекелдi, жещлтек, ЖYгенсiз, арандатушылык тэртiбiн аныктауFа негiзделуi тиiстi (Yнемi какты^ы-сатын бэлекорлар; виктимдi жаFдайларында мастану KYЙне тYсетiн адамдар; кездейсок компанияларына оцай тYсетiн, коFамдык орындарында жецiлтек тэртiбiндегi жэне т.б. адамдар).

Кылмысты алдын-алудаFы к¥кыктык тэрбиенiц мацызы.

Казiрге елiмiзде етш жаткан элеумет-тiк-экономикалык жэне саяси-к¥кыктык ез-герiстердiц ец басты максаты - казiргi емiр CYрiп отырFан коFамдык к¥рылысымызды одан эрi сапалы жаксарту. Елбасымыз Н.Э. Назарбаевтыц: «Казакстан-2050» Барлык Ка-закстандыктардыц есiп-еркендеуi, каушЫздь гi жэне эл-аукатыныц артуы» атты Казакстан халкына Жолдауында мемлекетiмiздiц да-муыныц кец жазылFан жоспары керсетшген.

Дегенмен, бYкiл коFамдык формацияны ^рт езгерту аркылы жаца коFамдык катына-старFа кешу барысында туындаFан KYPделi ез-герiстер карапайым халык емiрiнiц нарыктык катынастыц катал кыспаFына тYсiп, Yнемi ауысып жаткан саяси езгерютерге тэуелдi болуларына экеп соктыруда. Елiмiздiц казiр-гi жаFдайы, кылмыстыц каркыцды есуiмен коса кылмыска карсы ^ресуге терiс эсерiн тигiзетiн кайшы экономикалык жэне элеу-меттiк-саяси процестермен жэне коFамдык катынастыц т¥раксыздыFымен сипатталады.

Демек кылмысты алдын-алуда жэне онымен ^ресу Yшiн казiргi тацда iшкi ютер органдарыныц к¥кык колдану кызметiн жетiлдiру аса мацызды кажеттiлiк. ОсыFан байланысты кылмыстык-к¥кык нормаларын, оныц институттарын колданудыц тиiмдiлiгiн жетiлдiру жолдарын теориялык т¥PFыда зерт-теу iшкi iстер органдары кызметкерлерiнiц KYшi мен к¥ралын Yнемдеп, кылмыспен KYресуде белгiлi бiр ерекшелктерге ие.

Ал, елiмiздiц казiргi жаFдайы кылмыстыц каркынды есуiмен коса кылмыска карсы ^ресуге терiс эсерш тигiзетiн кайшы экономикалык жэне элеуметлк - саяси процестермен жэне коFамдык катынастыц т¥раксыздыFымен сипатталады.

Статистикалык мэлiметтер бойынша кылмыс жылдан-жылFа есш кана коймай, сонымен катар оныц к¥рылымы мен сапа-сы артып, кауiптi бола бастады. Кылмыстыц есуi мен оныц к¥рлысыныц KYPделенуi кылмыстыц ашылуын темендетiп, ол коFамымы-зды экономикалык жэне элеуметтiк келецЫз жаFдайларFа жэне енегелi психологиялык климатына жаFымсыз эсерiн тигiзедi. Б¥л азаматтардыц езiнiц корFанушылык жаFдай-ына сешмЫздж тудырады.

Сондыктан к¥кык KорFау органдары барлык жасалFан кылмыстарFа бiрдей кецiл ау-дарып, дер кезшде тиiстi шараларды колдану кажет. Алайда к¥кык KорFау органдарыныц, соныц шшде iшкi iстер органдарыныц терге-ушiлерi мен алдын-ала аныктама ЖYргiзушi кызметкерлершщ Ж¥мыс iстеу жаFдайлары жан-жакты толык камтамасыз етшмеген-дiктен жэне K¥PамаFындаFы кылмыстык iстердiц кептiгiне байланысты кылмыстыц елеулi белiктерiн аныктауFа, ашуFа, терге-уге ез KYштерiн тиiмдi пайдалана алмайды. Демек кылмыспен кылмыстык-к¥кыктык ^ресу кылмыстыц коFамдык кауiптiлiк дэрежесiне карай дифференциалды амалды пайдалану негiзiн кажет етедь

Осындай институттардыц бiрi кылмыстык жауаптылыктаFы ескiрушiлiк болып табылады.

Казакстан Республикасыныц KYшi бар кылмыстык Зацында кылмыстык жа-уаптылыктан босатудыц бiр тYрi - ескiру мерзiмiнiц етуiне байланысты кылмыстык жауаптылыктан босату. Кылмыстык жауап-тылыкка тартудаFы есюрушшк деп кылмыс iстеген уакыттан бастап сот Yкiмi зацды кушь не енген кезге дешнп мерзiмнiц зацда керсетшген шарттарFа сэйкес етуш айтамыз [6].

Кылмыстыц алдын-алудаFы к¥кык тэр-биесiнiц мацызы.

Тэуелсiз елiмiздiц тарихында соцFы жылдары кэмелетке толмаFандар мен жастардыц кылмыс жасап, кылмыстык жа-уаптылыкка тартылуыныц KYрт есуi элi де болса ез шешiмiн таппаFан мэселелердiн бiрi болып отыр. К¥кыктык мемлекетiмiздiц жан-жакты дамыFан жеке т¥ЛFасын калыпта-стыру, яFни жаца кезкарастаFы азаматтарды тэрбиелеу езiндiк ерекшелтмен езектi бол-мак. Бiз жастарFа ЖYЙелi тYPде к¥кыктык тэрбие беру аркылы Fана егемендi елiмiздiн к¥кыктык мэдениетiн жоFары кетере аламыз. Осы орайда ¥лы ойшыл- бабамыз Эл-Фара-

Цылмыстыц цуцыц жэне цылмыстыц процесс

бидш: «Адамга ец б^ршш^ бШм емес, тэрбие бершу^ керек, онсыз бершген бшм - аза-маттыц цас жауы. Ол келешекте оныц бар-лыц ем^рше апат экеледЬ», - деген орынды ткрше CYЙене отырып, халцымыздыц Yлгiлi азамат тулгасына цуцыцтыц мэдениетл ца-лыптастыру тек цана дурыс бершетш цуцыц тэрбиесшен бастау алатынына куэ боламыз. Ал цуцыц тэрбиесшщ цайнар кез^ - халыц пе-дагогикасында жатыр.

Халцымыздыц цуцыцтыц мэдениет ауыз эдебиетшщ Yлгiлерi мен салт-дэс^рлерш-де «цаймагы бузылмай» атадан экеге, эке-ден балага ауызек тшде жетюзшп отырган. Сократтан бастап Аристотельге дешн зацды цад^рлейтш жастарды тэрбиелеуде цуцыц тэрбиесшщ тэсшдерш цолдануды царасты-рганы б^зге кене шеж^реден белгш. Адамды цуцыцтыц тэрбиелеуге баулу ертеден Yзiл-мей айтылып келе жаткан бабалар дэстуршщ жалгасы.

¥рпац тэрбиелеу когамымыздыц цай дэу^ршде болмасын KYн тэрт^бшен тYCпе-ген, дегенмен де заман талабына сай оныц да бетпердеЫ езгерш отырган. ХУШ г. мен XIX г. б^ршш^ жартысында цазац халцында жал-пыга б^рдей зац ретшде цолданылган.

Тэрбиелеу - адамга кандай ютерд^ жасауга болады, цандай ютерд^ жасауга болмайтынын айтып беру гана емес, сонымен б^рге тэрби-еленушшщ цогамдагы немесе жеке ютердщ магынасын терец тYсiнуi, дурыс цогамдыц жэне жеке мшез-цулыцтыц цалыптасуына жагдай жасауы. Цуцыцтыц бШмд^ баланыц санасына дурыс жетюзу - оныц цогамга жат эрекет жасауыныц берк тосцауылы бол-мац. Сондыцтан да жогарыда аты аталган мекемелерде цуцыцтыц насихат жумыста-рын жандандыру цажет. Каз^рп мэл^мет-тер бойынша республика аймацтарында 6 мынга жуыц цуцыцтыц бШм мектептер^ уйымдастырылган жэне оларга тыцдаушы ретшде 200 мыцнан астам адам цатысады.

Цуцыцтыц тэрбиенщ мацсаты - езшщ цогамдыц парызын угынатын, зацды ер^кл тYPде орындайтын, цуцыц пен зацдылыцты цоргау саласында цогамга кемектесетш жэне зац нормаларын бузбайтын саналы жастарды цалыптастыру болып табылады. Жеткш-шектер мен оцушыларга цуцыцтыц бшм бе-руд^ жетшд^ру Yшiн шыгарылган Yкiметiмiз бен Президент^м^здш Жарлыцтарын, зацда-рын басшылыцца алуымыз цажет. Цуцыцтыц нормаларды мектеп жасына дешнп тэрбие мекемелершен бастау цажеттШп бYгiнгi за-манымыздыц талабынан туындайды. Шын-дыгында, цуцыцтыц сана непздер^ мен жеке тулганы цалыптастырудыц ^ргетасы балалыц шацтан каланады. Куцыцтыц басты цагида-лары санатына жататын жаксылыц пен жа-

мандыцца, адалдыц пен эдiлеттiкке, ягни неш ютеу керек, неш ютемеу керек дегенге байланысты. Сондыцтан да мектепке дешнп тэрбие мекемелершде балалар ерте бастан ац ^згшкп цуцыцтыц тэрбиеден ала бастаса нур Yстiне нур болмац.

Куцыц тэрбиесш дурыс жолга цою Yшiн мектепте темендегщей ю-шараларды ЖYзеге асыру цажет:

• цуцыц тэрбиесше арналган сабацтар б^р жацты сипатта болмауы керек;

• сабац кестеЫ бойынша жоспарлыц сабацтар етюзу цажет;

• мектептеп оцу багдарламасы бойынша «Мемлекет жэне цуцыц непздерЬ» пэш мен куцыц тэрбиесше арналган дэрютердш б^ртутастыгы мен беркттн б^ркт^ру керек;

• жалпы бШм беретш мектептерде зац оцыту багдарламаларын дурыс цурастыру цажет;

• шюрталас, конференция, викторина сияцты сабац етюзудщ формаларын арала-стыра (алмастыра) ЖYргiзу керек;

• кернек цуралдардыц жаца техника-лыц Yлгiлерiн пайдалану (схемалар, картина-лар, видеофильмдер жэне т.б.) цажет;

• тэж^рибелк цызметкерлерд^ дэрю оцуга шацырып отыру.

Жастардыц цуцыцтыц санасыныц есу^ мен темендеушщ децгеш нацтылы ЖYр-пзшген цуцыцтыц оцу мен сол женшде тэл^м-тэрбие беру сапасына тжелей цатысты. «Не ексец, соны орасыц» демекш^, бYгiнде б^з жастарымызга цандай тэл^м-тэрбие бер-сек, ертец онын беретш нэтижес де сондай болмац. Мектептеп оцу YPДiсiн жетшд^руде жол бершген кемшшжтер мен олцылыцтар алдагы уацытта ез шеш^мш табуы тшс.

Тагы б^р айта кетерлк жайт - азаматтар мен лауазым иелер^ бойларына цуцыцтыц мэ-дениетт дарытцанда гана демократияны кец цанат жайдыруга, цуцыцтыц бостандыц орна-туга, сейтш, зацдылыц пен цуцыцты цолдану юшщ сапасын жогарылатуга, мемлекеттж аппараттар мен цуцыц коргау мекемелершш жумысын одан эр^ жацсарта тYсуге болады.

Жеке тулганыц цуцыцтыц мэдениет ту-ралы, эЫресе мыналарды нацты айтуга болады: б^ршшщен, кез келген азамат езшщ цуцыгы мен бостандыгын аныц тYсiнуi керек, екшшщен, осы айтылгандарды мYмкiндiгiн-ше ю ЖYзiнде, ез ем^р тэж^рибесшде пайда-лана бшу^ тшс. 0йткеш цуцыцтыц мэдени-еттщ цандай дэрежеде екендЫ цогамдагы цуцыцтыц сананыц децгешнен кершедь Аза-маттыц цуцыцтыц мэдениет цолданыстагы зацдарды жетк бшу дэрежесшен кершсе, ал цуцыцтыц мэдениеттщ децгеш мемлекет пен оныц халцыныц децгешнен кершедь Куцыцтыц мэдениетт^ц децгей^н Yнемi жога-

Вестник Института законодательства и правовой информации РК

№1 (59) - 2020

I

I

I $

I

I $

I

I I i

I

I

I I I

ры кетерш отыру Yшш, ец алдымен, буца-рамен атцаратын цызметт KYшейту керек, сонымен б^рге зац мекемелерш, атцарушы жэне сот органдарын бткл де бШмд^ кадр-лармен цамтамасыз еткен жен.

Зац сауатсыздыгын жойып, цуцыцтыц немкурайлылыцца тосцауыл кою арцылы цуцыцтыц мэдениетт кетеруге болады. Куцыцтыц мэдениет мэдениеттщ б^р тYрi бола отырып, материалдыц жэне рухани цун-дылыцтардыц жиынтыгы ретшде цуцыцтыц болмысца тэн угымга жатады. Сондыцтан да цуцыцтыц мэдениет цуцыцтыц цубылыс ретш-де жацашыл, элеуметтж жагынан пайдалы.

Корытынды.Бугшп жастар тэрбиес - бо-лашац урпацтыц келбеть Егеменд^, еркени-етт елдщ бYгiнi мен ертещн ерге бастырар жас жеткшшектер екеш белгш. Болашацтыц тогшш устайтын олардыц алдагы атцарар

ю-эрекеттершщ тYп-тамыры бYгiнгi ^нмен тыгыз байланысты. Бул - болашац тагдырын ойлайтын кез келген азаматты аландатпай цоймайтын мэселе. Абай атамыз айтцандай, когамдагы б^р адам тэртшЫз болса, онда оныц айналасындагылардын бэр^ «кшэлЬ> демекш^, бала тэрбиесь баршаныц id бол-мац. Жеке адамга царсы цылмыстыц цуцыц бузушылыцты алдын алуга цатысты цылмыстыц цуцыц теориясындагы галымдар ткр-лер^, жеке адамга царсы цылмыстыц цуцыц бузушылыцтардыц тэж^рибедеп себептер^ мен алгы шарттарымен байланыстыра цара-стырылып, тужырымдалды.

Жеке адамга царсы цылмыстыц цуцыц бузушылыцтардыц алдын алуы (профилак-тикасы) бойынша цылмыстыц зацнаманы жетшд^ру жолдары жэне цолданылуы тшс шаралар ЖYЙесi усынылып, аталды.

ЭДЕБИЕТТЕР

1. Гуров А.И. и др. Криминология: Учебник. - М.:Волтерс Клувер, 2005. - 640 с.

2. Алауханов Е.О. Криминология: Учебник. - 2-е изд., перераб. и доп. - Алматы: ТОО «Казы-гурт баспасы», 2006. - 584 с.

3. Черных Н.С. Виктимологическая профилактика преступлений военнослужащих//Преступность и законодательство. - М., 1997. - С. 354-365.

4. Уголовное право Казахстана /Под. ред. И.И. Рогова, С.М. Рахметова. Алматы, 1998. - 233 с.

REFERENCES

1. Gurov A.I. i dr. Kriminologiya: Uchebnik. - M.: Volters Kluver, 2005. - 640 s.

2. Alaukhanov E.O. Criminology: Textbook. - 2nd ed., Rev. andDOP. -Almaty: LLP «Kazgermunay», 2006. - 584 p.

3. Chernykh N.S. Victimological prevention of crimes of military personnel // Crime and legislation. - Moscow, 1997. - P. 354-365.

4. Criminal law of Kazakhstan /Pod. edited by I.I. Rogov, S.M. Rakhmetova. - Almaty, 1998. - 233 s.

УДК 343.1

НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ КРИМИНАЛИСТИКИ В СВЕТЕ СЕГОДНЯШНЕГО ДНЯ

Кемали Ержан Сагиндыкович

Начальник Центра Академии правоохранительных органов

при Генеральной прокуратуре Республики Казахстан, кандидат юридических наук,

Акмолинская область, с. Косшы, Республика Казахстан

Журсимбаев Сагиндык Кемалович

Профессор Высшей школы права «ддтет» Каспийского общественного университета

доктор юридических наук, г. Алматы, Республика Казахстан

Ключевые слова: криминалистика, проблемы криминалистики, научные исследования в криминалистике, информационные технологии криминалистики, криминалистическое мышление.

Аннотация. Обозначены актуальные направления криминалистических исследований в современных условиях. Выявлены определенные недостатки в деятельности правоохранительных органов и организации использования передовых достижений криминалисти-