CC BY
0ЭОЖ 159.922.4
ЭРТYРЛI ЭТНОСТЫЦ ЦАУЫМДАРДАГЫ МЭДЕНИЕТТЩ ПСИХОЛОГИЯЛЬЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
АЛЬМУРАТОВ БАКЫТ ТЕМИРХАНОВИЧ
Ага окытушы, магистр
СYЛЕЙМЕН МАДИНА АРСЛАНХАЩЫЗЫ
Ага окытушы, магистр ^азакстан Республикасы. Тараз каласы. М.Х.Дулати атындагы Тараз университет
Аннотация. Бул мацалада цазгргг кезде Казацстанда этносаралыц цауымдардагы мэдениеттщ психологиялыц ерекшелттерт зерттелу багыттары царастырылган. Этнопсихология элементтертщ халыцтар вм1р1нде жэне олардыц басца улттармен царым-цатынасында мацызы зор. Оны бYгiнгi тарихтан, улттар мен халыцтардыц мэдени даму кезецдер1нен, олардыц взара цатынасынан байцауга болады. Шын мэтнде, халыц идеалдары, цызыгуы, цундылыцтары, тусшктерi, сезiмдерi этностыц цауымды бiрiктiредi. Олардыц тарихи Yрдiстiц суьбектiлерi деп царауга болады.
Трек свздер: улт, улттыц мiнез, этоиднтифиация, этноцетризм, бiрегейлiк, взтдт сана, улттыц взiндiк сана, этномэдениет.
Аннотация. В данной статье рассматриваются направления исследования психологических особенностей культуры в межэтнических сообществах современного Казахстана. Элементы этнопсихологии имеют большое значение в жизни народов и их отношениях с другими народами. Это видно из сегодняшней истории, периодов культурного развития наций и народов, их взаимоотношений. Фактически, идеалы, интересы, ценности, мнения и чувства людей объединяют этническую общность. Их можно рассматривать как субъектов исторического процесса.
Abstract. This article examines the directions of research into the psychological characteristics of culture in interethnic communities in modern Kazakhstan. Elements of ethnopsychology are of great importance in the lives of nations and their relationships with other nations. This is evident from today's history, periods of cultural development of nations and peoples, and their relationships. In fact, ideals, interests, values, opinions, andfeelings ofpeople unite an ethnic community. They can be considered as subjects of the historical process.
Бiздiц елiмiзде болып жаткан соцгы жылдардьщ окигалары когам eмipiндеri улттык факторлардьщ жогаргы мэндшкке ие екенш керсетуде. Полиэтностык полимэдениет жагдайында eMip CYpin отырган адамныц улттык сипатта дамуынна когамдык eмiрдегi езгерютер эсер етедь ^3ipri уакытта бiздiц полиэтностык когамда етш жаткан экономикалык, элеуметпк-саяси, мэдени, демографиялык жэне баска да процестер елiмiзде eMip CYpiп жаткан барлык халыктардыц улттык сана сезiмдеpiнiц кeтеpiлуiмен тYсiндipiледi. Жеке бip адамныц жэне этностыц этностык eзiндiк санасыныц децгейi, Ken ултты когамныц элеуметпк-психологиялык жэне атмосферасын белгiлi бip мэндi дэрежеде аныктайды. Этностык eзiндiк сананыц к¥рылымы, этностык идентификация, e3 «менш» бастан кешipуi, эсеpленуi, eзiндiк катынасты белсендipу, этнорухани мэдениетке, улттык тiлге, халык шыгармашылыгына, дiнiне, эдет-г^рпына, мэдениетiне деген психологиялык орныктылык сиякты белгiлеpмен аныкталады. Этнофакторлардыц мэндi eсуi этностык eзiндiк сананы кYшейтедi. Этностык eзiндiк сана индивидуалды касиеттеpдiц эpтYpлi децгейдегi ирархиялык байланысын детерминациялайды касиеттеpдiц жэне интеграцияланган индивидуалдыктыц дамуыныц жYЙелi уйымдастырушысы функцияларын орындайды, эpi pеттейдi. Этностыц басты
объективт тасушысы болып табылатын «улттык мэдениеттщ» элсiреуi барысында eTeTiH этностык eзiндiк сананыц кYшеюiн «этникалык парадокс» деп айтуга болады. Бул парадокстьщ болу себебi улттык eзiндiк сананыц компенсациялаушы функциясымен байланысты, соны ^шейту жэне бекiту, этнностык eзiндiк сананыц объективт негiзi -халыктыц, этностыц, улттыц eзiндiк кайталанбас мэдениеттiц элареушде пайда болатын негативтi эсерлердi тецеспредь
^азiрri жаца этнопсихологияда e3 бетшше дамып жаткан багыттардыц бiрi -психофизиологияныц, когнитивтi процестердiц, естiц эмоцияныц, сeздiц этностык ерекшелiктерiн салыстырмалы - мэдени зерттеулерi жатады. Этнопсихологияныц методологиясы eте кYPделi. Этносты к¥Райтын индивидтщ касиетi мен тутастыкты к¥Райтын улттык мэдениет касиеттерi бiрдей емес, мэдениеттщ жэне психологияныц зерттеулерi арасында этнопсихологияга байланысты ылгида белгiлi бiр ажырау болады. Сондай-ак этностык ерекшелiктер жайлы бiр корытынды жасау Yшiн, кандай да бiр салыстыру керек деген ой ^лецкелеп турады. Сондыктан да этноцентризм мэселесшен кашу Yшiн оны терец тYсiну керек. Халыктардыц психологиялык ерекшелiктерi жайлы абстарактiлi, негiзделмеген корытындылар улттык сезiмдердi корлауы мYмкiн. Осы сурактарды талдауда пэн аралык гуманитарлык гылымдар атап айтканда этномэдениет бiзге кeмектеседi. Мунда индивидуалды сана сезiмдер сол мэдениетте кабылданган адамныц жалпы моделiне тэуелдi болады жэне олардыц кундылыкты - нормативтi аспектiлерi талданады [1,410-417 бб]. Г.У.Кцоева этностык eзiндiк сананыц элеуметтiк топтардыц этномэдени болмыска белгiлi бiр катынасы, элемдi кабылдаудыц ерекше тэсiлi ретiнде карастырады [2,55-56 бб]. Этномэдениет багыттагы зерттеулер позитивт этностык жэне мэдени идентификацияныц калыптасуыныц психологиялык механизмдерiн табумен айналысады.
Этномэдениетп тYсiнуге деген алгашкы ыкпал социосфера парадигмасында этностык процестердi зерттеумен байланысты болды. Ол парадигманыц бастапкы алгышарты этнос элеуметтiк кубылыс, сондыктанда когам даму зацдарына багыну керек, eзiнiц меншiктi зацдары жок деген сешммен байланысты болады. Жэне этнос жYЙелi деген идея бiртектiлiк, идентификация ретшде тYсiнiлiп, сана сезiмдердiц бeлiнбес бeлiгi деп аныталады. Этностык жYЙедегi мэдениеттщ мацызды функциясына-этносты сигнефикативтi жYЙе ретшде аныктайтын белгi-символикалык функциясы жаткызылды. Сигнефикативт жYЙеге тiл гана емес этнос курылымында коммуникативтi рeл аткаратын баска да элеметтер жатады.¥зак жылдар бойы этномэдени мэселесiн дэстYрлi жагдайда тек фольклор мэншде карастырды. Оны улттык дэстYрлердiц рухани жэне турмыстык аспектшерше апарады. В.Бромлей осы суракты талдай отырып, мэдениеттi этностык аспектiсi жайлы айтып, оны «eндiрiстен тыс мэдениет» деп аталады, ягни мэдениет адамдардыц кYнделiктi материалды жэне рухани кажеттшктерш канагаттандыру сферасында каралады [3, 351 б].
Шындыгында турмыстык мэдениет этностык катынаста дэстYрлi кырларды кeбiрек сактайды. Этномэдениет мэселесiн карастыруда этномэдени реттеу жYЙелерiндегi дiндi аттап кетуге болмайды. Этностык тарих этногенез факторлар жYЙесiнде дiни кешеннiц мацызды ролiн ^рсетед^ эсiресе этномэдени интеграциядагы дiни кундылыктар, «православиелш» жэне «мусылман» элемi сиякты супер этностык тутастыктар куру сурагы, сондай-ак этностык бiрлiктi калыптастыру мен сактаудагы дiннiц мацызды ролiн корсетп. Сeйтiп, «социосфера» ыкпалындагы зерттеулер этномэдениеттщ кeп функцияларын ашады-рухани, турмыстык, материалды eндiрiстiк, саяси-тэрбиелiк, гуманитарлык бiлiм салаларын осы функциялардыц бiреуiн азайту немесе мойындамау ерте ме кеш пе этностык мэдениеттщ тутастыгын бузуга экеледь Этномэдениет пен этногенезге деген екiншi ыкпалга Л.Н.Гумилевтiц биосфералык концепциясын айтуга болады. Л.Н.Гумилевтщ пiкiрiнше, этностык мэдениет eз элеметтерi мен байланыстарыныц eзара эрекетiн беретiн кYPделi кeпдецгейлi курылу [1, 410-417 бб].
Этномэдениет ол тутастай феномен, оны этностык немесе этностык емес белгiлерi бар фрагменттерге бeлу дегенiмiз, этномэдениеттегi шыгармашылык тарнсформацияга деген кабiлеттен бас тарту. Ец мацыздысы сол этномэдениетте архаистiк магыналар мен тYсiнiктер
бар, соныц аркасында этномэдениет тек кана кещспкп гана емес эрi рухани эсерленуге колайлы уакыт eлшемдерiн де береди Этностык тутастыктыц негiзгi белпа ерекше сипаттагы этностык мэдениет, оны калыптастыратын элементтер-бiрiншiден, белгiлi этноска гана тэн мшез кулыктыц iшкi кайталанбас стереотипi (психикалык курылыс), екiншiден, обьективп шарттар мен факторларды калыптастыруга эсер ететшдер: табиги (территория, ландшафт, геокосмостык аномалия), элеуметтiк (жергiлiктi eндiрiстiк-экономикалык жагдай жэне eркениеттiц децгейi, коршагандар, байланыстар жэне саяси мура), этномэдени (^рделшк пен белсендiлiк децгейi, ягни этностардыц жасы, кeршiлер, этнос-субстраттар, алдыцгы мэдениет, олардыц элементтерi, тiл, идеялык мура), антропоморф (этностардыц антропобиологиялык ерекшелiктерi). Л.Н.Гумилевтщ пiкiрiнше, мэдениет пен этнос эртYрлi жоспардагы курлым. Этнос органикалык сферага жатса, мэдениет жасанды курлым, этностар eзiнiц этногенетикалык багдарламасын жасайды. Сондыктанда, техника,жасанды этностык процестердiц индикаторы [4,153-155].
Мэднеиеттщ этнос тагдырларындагы рeлi кайшылыкты болып отыр. Неге? «Неосфералык концепция» бойынша мэдениет тарихында этностык процестердщ жогарлауы мен кулдырауы болды, бiрак олар фаза бойынша бiр-бiрiмен сэйкес келмейдi [4,153-155]. Бул сэйкессiздiк этногенездщ iшкi стимулдарымен байланысты туындайды,этностыц eскенiн кeрсетедi, эрi мэдениеттiц гYлденгенiн бiлдiредi.Негiзгi жумыс бiткен соц ендi биосферамен араздык басталады.Бул фазада этнос пршшкпен байланысын жогалтып, кулдырайды. Сeйтiп, Л.Н.Гумилев этнос пен мэдениет бiр-бiрiмен керi пропорционал катынаста болады дейдi. Сондыктанда eздiгiнен уйымдасу прогресстщ обьективтi кажетп жагы бiз Yшiн мэдениеттiц этностык, рухани кешешшц эртYрлiлiгi жэне этномэдениетш еркiн дамыту негiзгi мэселе.
В.К.Шабельниковтыц пiкiрiнше eркениет процесi екi курылымныц eзара эрекетiне байланысты болады-суйык (Европа; Америка) жэне катты (Азия) элеуметпк жYЙелердiц катты жэне суйык курылымдарымен карсыласуы казiргi элемдiк саясаттыц непзп мазмунын курайды. Бiз сол катты элеуметпк курылымныц eкiлдерiмiз. Ол калай сипатталады? ^атты когамдык жYЙеде адам этностыц отбасыныц ажырамас бeлiгi. Эндiрiстiц отбасылык рулык типi кeп децгейлi мыкты иерархияны жасайды, онда адам eзiнiц жасына, жагдайына карай ю-эрекет пен мiнез кулык мазмунына ие болады. Еврогенетикалык мэдениет катты этнос жYЙелерге куатты кысым ^рсетуде. Мэселен, транспорт байланысы, баспасeз, телеакпараттар аркылы рефлексиялы мэдениет катты курылымныц орныктылыгын бузуга экелуде. ^азiрri жаца eркениеттiц дамуында катты элеуметтiк курылымдардыц элсiреуi кашып кутыла алмайтын процесс. Этномэдениет ортаныц eзгеру мэселесi этностыц кайта курылу мэселесiнiц бiр бeлiгi немесе бурынгы катты жYЙелердiц ерш кетуь ^атты курылымдардыц еруiнiц кажетп шартыныц бiрi полиэтникалык жэне полимэденилш, eз кезегiнде олар сол не баска мэдени типтердi аныктайды [5, 3-17].
ХХ гасырдыц 60-70 жылдарынан бастап элемдiк масштабта халыктардыц eз турмыс салтын сактауга умтылу, ерекше турмыстык мэдениеттiц мэнiн кeрсету, этностык идентификация мэселесше байланысты процестер катты белец алды. БYгiнгi кYнi этностык кайта eрлеу жаца замандагы адамзат дамуыныц басты факторы болып отыр. Адамдардыц eзi тYпкi шыгу тектерше кeцiл бeлуi эртYрлi формаларда кeрiнедi - кeне ескi салт дэстYрлердi реанимациялау, кэсiби мэдениеттi фольклоризациялау, eзiнiц улттык мемлекетiн куру.
Мэдениет угымы психологиялык угым ретiнде тYсiнiлуде. Этнос пен мэдениет угымыныц арасындагы байланыс жайлы бiрнеше кeзкарастар бар. Мэдениетп психиканыц этносаралык айырмашылыгы негiзiнде жаткан басты фактор деп аныктайды. Бiркатар этнопсихологиялык мектептер мэдениет пен психология арасындагы байланысты ец алдымен жеке бастык сипаттамалар негiзiнде зерттейдi. Американдык психолог Г.Триандис этнопсихологияныц пэнi ретшде субьективтi мэдениет деген угымды бeлiп кeрсеттi. Философиялык жэне социологиялык концепцияларда репрезентативтi мэдениет (Ф.Тренбрук) деген термин юрпзшдь Ал американдык психолог Д.Матсумото мэдениетп урпактан урпакка берiлетiн адамдар тобыныц, бiрак эр индивид Yшiн эртYрлi болатын мiнез-кулыктыц, сенiмнiц,
кундылыктардыц, шю ыцгайланулардыц жиынтыгы деп тYсiндiрдi. Бул аныктама топтык жэне индивидуалды сананыц iшкi мазмунына катысты. Мэдени-шарттанган мшез кулык салт жораларда тiркелгендiктен нэтижесшде (мiнез кулыктыц жалпы, автоматтанган тэсшдер^ адамдар тобын жалпы мэдени кундылыктарга, мiнез кулык нормаларына жэне карым катынаска карай белу жYзеге асады. Мэдениет мiнез кулык пен карым катынаска эсер етпейдi, кундылыктар, нормалар, ролдер, элеуметпк когнитивтi жэне аффективп процестер, эдет-гурыптар аркылы жанама эсер принциптер болып табылады. Егер аз езщз жататын мэдениеттi тусшпщз келсе ец алдымен оныц базалык кундылыктарын тYсiнуге тырысыцыз: бул езщздщ, адамныц мiнез кулыкыныц жасырын мотивтерi мен магыналарын тYсiндiретiн тура жол [5, 3-17 бб].
Мэдениет элементтершщ ерекше болуы бiрнеше факторлармен тYсiндiрiледi 6Ï3 Yшiн мацыздысы мэдениеттщ эртYрлi болуыныц элеуметтiк-психологиялык себептерi жайлы сурактар. Мэдениет - ол бiр жиынтык емес, бiрлiгi бiр бейнемен элементтерi езара байланыскан жYЙе. Этнологияда мэдениет дегенiмiз сол этносты курайтын бiрлестiк, элеуметтiк тiршiлiк салты, тутастай алганда сол когамныц e3i, сол этнос. ^аз1рп жаца этнопсихологияда этностык элеуметтену жэне мэдени трансмиссия угымдары колданылады. Этностык бiрлестiктердiц психологиясын зерттегенде олардыц мэдениетшде жYзеге асатын кептеген эртYрлi процестердi ескерiп отыру керек. Этопсихологияда Yлкен орын алатын жагдай психология мен мэдениеттщ аракатынасы, оныц этностык аспектшершщ мэнi жайлы мэселе. БYл екi категория эртYрлi жоспарлы болса да, оларды бeлудiц кYPделiлiгi сонда олар бэрiбiр бiр бiрiмен сэйкес келш, жакындасады. Мiне осы жагдайда этностык бiрлестiктiц психологиясын оныц мэдениет аркылы, ал мэдениетп психикалык кубылыс аркылы аныктауга мYмкiндiк бередi [6,17б]. Психиканыц тулгааралык айырмашылык негiзiне мэдениетп жаткызады. Халык психологиясымен оныц мэдениеттщ езара байланысын талдай бiлу керек. Этностык бiрдейлiктi оныц мэдениетi аркылы, ал мэдениетп психикалык курылым непзшде аныктауга болады. Р. Бенедикт айткандай, «Халыктар психологиясы - ол оныц мэдениеп».
Полиэтностык жагдайда этностык толеранттылык мэселесi де мэндi. Баска этностык мэдениеттердi кабылдау, силау Yшiн ец алдымен езщнщ мэдениетiцдi кабылдау, силау, оныц позитивт кунды екенiн угыну, оган деген сенiмдiлiк, баска мэдениетпен жш байланыска тYсу мiне осы жагдайлар мэдени аралык толеранттылыктыц непзш курайды. Мэдениет адам шыгармашылыгыныц ешмь Мэдениет жеке элеуметтiк-экономикалык формацияда этностык, улттык, таптык, топтык мэдениет репнде дамиды.Мiнез кулыктагы eзгерiс мiндеттi тYPде мэдениеттегi eзгерiстi бiлдiредi. Элемдiк экономикалык интеграциямен халыктыц кец мэдени езара молаю процесiнiц аясында этностык сана сезiмдердiц ренессансы етуде. Позитивтi жоспарда ол халыктардыц улттык мураларында, тарихта, улттык мэдениетп сактау кeрнiсiнде кершсе, негативтi жоспарда ултшылдык, агрессияда кершедь Мэдени жэне этностык детерминацияланган элем эрбiр индивидтiц элеуметтенуiнiц негiзi болып табылады. Этностык мэдениет психологиялык адаптацияга байланысты туындаган кажеттiлiктi детерминациялайды. Этнопсихологиядагы этника аралык катынастар мэселесiнде эрбiр этностыц мэдениетi, тарихы, шыгармашылыгы каралады. Баска бiр элеуметтiк ортага келген жеке адам сол ортаныц ерекшелштерше бейiмделуде белгiлi бiр киындыктарды бастан кешiредi. Тiл жэне мэдени ерекшшктердщ жиынтыгы элеуметтiк коршаудыц ядросы бола отырып, этностык ерекшiлiктердi курайды, ол адамныц элеуметтену процесш жанамалай отырып, жеке адамныц этнопсихологиялык ерекшелiктерiне айналады. Ягни жеке адамныц индивидуалды ерекшiлiктерi биологиялык (саматикалык жэне физиологиялык) факторларымен шарттанган индивидулды ерекшелiктермен катар, этностык факторлармен шарттанган индивидуалды ерекшiлiктерi де болады. Осы ею катар факторлар жеке адамныц калыптасу процесiнде езара бiр-бiрiн детерминациялап, негiзгi мазмунын «этностык индивидуалдык» угымы курайтын психологогиялык феномен аясында жаткан жаца функционалды психофизиологиялык жYЙенi тугызады. Этностык iшкi ыцгайлануды позитивтi
этникааралык катынастар контекстшде карастырган эмпирикалык зерттеулердщ нэтижелерi керсеткендей, олардыц пректерше дэстYрлi этностык мэдениет жатады [7, 264-267 бб].
Полимэдениет пен полиэтностык езара эрекет жагдайында европалык сананыц ерекше типтерiн аныктайтын миханизимдер туындайды. Эрбiр мэдениеттердщ езара эрекетi олардыц езара рефлексиясы мен езара бейнелеулерi Yшiн жагымды жагдайлар жасайды [5, 3-17 бб]. Адамныц коршаган ортамен катынасында адамзат бiрлестiгiнiц мэдени кундылыктары потенциялы байкалады. Ол медиатор аркылы (Л. С. Выготский), - белгш, сез, символ, салт жоралар, этномэдени белгшер, олар санада халыктыц пршшк эрекетiнiц дамуымен уйымдастыры тэсiлi жайлы бiлiм ретiнде белгiленiп болмысты жалпылап бейнелейтiн мэнге айналады. (А.Н.Леонтьев). Солар аркылы гана табиги психикалык формалар идиалды адам кабiлетiне айналады. Нэтижесшде индивид ез мэдениетiн мецгередi: мшез кулык мэдениетi (кажеттiлiктер, аффектiлер, карым катынас, эрекет), рухани мэдениет (ойлау мэдениеп, сез мэдениетi): психикалыктыц реалды (табиги) формасы идиалды, мэдени формасы бола бастайды. Этномэдени парадигмада дамудыц базалык процесiне мэдени белгi - символикалык жанамалауды кеп бейнелi формасы жатады [7, 264-267 бб].
Отногенездеп этномэдени даму мэдениетп мецгерудiц континумында ерiстейдi. Адам накты мэдени бшмдер, ептiлiктер дагдыларды орындау эрекетiнiц репмен, тэсiлiмен, формасымен камтылады. Адамныц этномэдени дамуыныц негiзiне ез халкыныц мэдени курлымдарын мецгеруiне негiзделген мэдени тэжрибеш игерудi калыптастырудагы езара катынас, езара эрекет тэсiлдерi жатады. Адамныц этномэдени дамуын талдау пэнiне мэдени практика, ю-эрекеттщ мэдени формалары ягни этномэдени элем контексшдеп адамныц тiршiлiк эрекет жYЙесi жатады.
Бiздiц зерттеуге непз болган адамныц этномэдени даму мэселесш этномэдени парадигмада карастыруга болады. Этномэдени парадигма субъективтшк пен объективтiлiктiц арасындагы, адам табигаты мен социумныц, индивидуализация мен элеуметтену процестерiнiц арасындагы айырмашылыкты жецу барысында жYзеге асады. Дамудыц этномэдени парадигмасыныц мэселелерi этномэдени элемнщ индивидуалдылык элемге жэне индивидуалдылыктыц этномэдени объектшгш айналу жэне азамттык эртYрлi мэдениет паттерндерiн тугызу механизмдерiн табу жэне суреттеу.
Болашактагы зеттеудiц максаты этномэдени парадигма мiндеттерiнiц бiрi-адамныц этномэдени дамуыныц психологиялык зацдылыктарын табу, баскаша айтсак, оныц этностык индивидуалдылыгыныц дамуы оныц этномэдени элемге косылу болып табылады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфере Земли. М.,1995 г. - 450 с.
2. Национальное и интернациональное в воспитании// Сб научных трудов АГУ им Абая./Под ред.Шабельникова В.К., Алматы, 1994 г. - 355с.
3. Коул М. Культурно- историческая психология :наука будушего - М.: Когито-Центр, ИП РАН, 1997 г. - 351 с.
4. Джакупов С.М. Этнопсихологические проблемы социализация личности // Этнопсихология и этнопедагогика. Вып. Х. Алматы,1998 г. - 285 с.
5. Слободчиков В.И., Исаев Е.И. Антропологический принцип в психологии развития // Вопр. психол.1998 г. №6. С.3-17.
6. Жарыкбаев ^.Б., Аймаганбетова О.Х. Этнопсихология курсыныц типпк багдарламасы. ^азкстан Республикасыныц жогаргы оку орындарыныц студенттерiне арналган. Алматы: ^азак унивеситетi, 2001 ж. - 220 б.
7. Баронин А.С. Этническая психология. Киев: Тандем 2000 г .- 267 с.
