CC BY
62
УДК 330 ББК 65.011.13
НБО РОГУН ВА РОХ,Х,ОИ Бойматов Алщон Азизович,
ИСТИФОДАИ ЗАХИРАХ,ОИ ОБИЮ доктори илмуои щтисодй, профессори
ЭНЕРГЕТИКИИ ТОЧИКИСТОН ДД^БСТ (Тоцикистон, Хуцанд)
РОГУНСКАЯ ГЭС И ПУТИ Байматов Алиджон Азизович,
ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ВОДНО- д. э. н, профессор ТГУПБП
ЭНЕРГЕТИЧЕСКИХ РЕСУРСОВ (Таджикистан, Худжанд) ТАДЖИКИСТАНА
ROGUN HEPS AND THE WAYS OF Boymatov Alidjohn Azizovich, Dr. of UTILIZATION OF WATER-ENERGY Economics, Professor of the TSULBP RESOURCES OF TAJIKISTAN (Tajikistan, Khujand)
E-MAIL: alijon45@mail.ru
Калидвожа^о: захирауои обию энергетикй, рушди минтацавй, ицтидори обй, НБО-уои хурд, амнияти энергетикй, манбаъуои тацдидпазири неруй, молуои энергетикй, энергияи аз циуати экологй тоза, самарабахш гардонидани истеъмол, цамоат (уудуди худидорашавандаи деуот)
Дар мацола масоили мубрами рушди минтацавй дар асоси истифодаи уамацонибаи захирауои энергетикии обй баррасй карда шудаанд. Таваццууи асосй ба уамкории Тоцикистон дар соуаи энергетика ва истифодаи оцилонаи захирауои обй бо дигар кишваруо равона карда мешавад, ки ин самти стратегии уамгироии ицтисодиёт дар фазои пасошуравй ва шарти пешакии шомил шудани Чумуурии Тоцикистон ба Иттифоци ицтисодии Евроосиё маусуб меёбад. Таъминоти нокофй бо неруи барц боиси афзудани шумораи мууоцирон ва уиссаи интицоли пулии ощо дар мацмуи маусулоти дохила (ММД) мегардад. Бо мацсади баланд кардани амнияти энергетикй татбици лоиуаи ба охир расонидани сохтмони неругоуи барции обии Рогун (НБО), истифодаи афзалиятуои НБО-уои хурд, инчунин истифодаи васеи манбаъуои гайрианъанавии тацдидпазири энергия хеле зарур аст. Роууои баланд кардани амнияти энергетикии минтацаи шимолй муайян карда шудаанд.
Ключевые слова: водно-энергетические ресурсы, региональное развитие, водный потенциал, малые ГЭС, энергетическая безопасность, возобновляемые источники энергии, энергетические товары, экологически чистая энергия, рационализация потребления, джамоат (самоуправляемая территория) Рассмотрены актуальные вопросы регионального развития на основе всемерного использования водно-энергетических ресурсов. Особое внимание уделено сотрудничеству Таджикистана в области энергетики и рациональному использованию водных ресурсов совместно с другими странами, что является стратегическим направлением интеграции экономики на постсоветском пространстве и предпосылкой вступления Республики Таджикистан в Евразийский экономический союз. Недостаточное обеспечение электроэнергией становится причиной роста численности мигрантов и доли их
денежных переводов в ВВП. Для повышения энергетической безопасности крайне необходима реализация проекта достройки Рогунской ГЭС, использование преимуществ малых ГЭС, а также широкое использование нетрадиционных возобновляемых источников энергии. Определены пути повышения энергетической безопасности Северного региона.
Key words: water-energy resources, regional development, water potential, minor HEPSes, energetic safety, resumed sources of power, energetic goods, ecologically pure energy, rationalization of consumption, djamoat (self-governed area)
The article dwells on actual issues of regional development designed on the premise of ubiquitous utilization of water-energy resources. Special attention is paid to cooperation of Tajikistan in the field of energetics and rational utilization of water resources jointly with other countries; the enterprise in question being a strategic direction of integration of economy in postSoviet space and a prerequisite of Tajikistan. Republic entrance into the Eurasian economy union. Non-adequate provision with electric power accounts for a growth of the number of migrants and the share of their monetary transfers in GDP. For an elevation of energy safety it is extremely necessary to implement the project beset with a final termination of Rogun HEPS construction, to utilize the advantages of minor HEPSes and to use widely non-traditional resumed sources of power. The ways of energy security elevation in the Northern region have been determined.
Чумдурии Точикистон аз руи микдори захирадои баркии обй чои якумро дар Осиёи Маркази, дуюмро дар ИДМ баъди Русия ва даштумро дар чадон ишгол менамояд. Таъминкунандадои асосии об пиряхдо мебошанд. Яке аз калонтарин силсилапиряхдои дунё Помир буда, дар он чо 1085 адад пирях бо масодати умумии 8041 км мураббаъ ба кайд гирифта шудааст. Масодати 22 кул 625 км мураббаъро ташкил медидад, масодати сатди обии ондо 1005 км мураббаъ (такрибан 1%-и дудуди чумдурй) мебошад. Дарёдои асосй: Сирдарё, Амударё, Вахш, Зарафшон. Асоси энергетикаро НБО-дои зерин ташкил медиданд: Варзоб, Кайроккум, Сарбанд, Головная, Норак, Бойгозй, Сангтуда ва Рогун.
Дар байни давлатдои Осиёи Марказй Чумдурии Точикистон1 захирадои кофии табий-иктисодиро дорост, ки истифодаи пурра ва окилонаи ондо рушди босуръати иктисодиёти миллиро таъмин менамояд.
Арзёбии мавчудияти захирадои аввалияи энергетикй (сузишвории маъдании органикй, сузишвории минералй (кондои уран) ва иктидори гидроэнергетикй) дар давлатдои Осиёи Марказй нишон медидад, ки минтака захирадои калони аввалияи энергетикй дорад, вале ондо нобаробар таксим карда шудаанд. Микдори аз дама
1 Чумдурии Точикистон дар кисми чанубу шаркии Осиёи Марказй вокеъ буда, масодати умумии он 142,6 дазор км мураббаъро ташкил медидад. Пойтахт - ш. Душанбе. Дудуди Точикистон дар гарб ва шимол бо чумдуридои Узбекистан (910 км), Кир-гизистон (630 км), дар чануб - бо Афгонистон (1030 км), дар шарк - бо Хитой (430 км) дамсардад аст. Масофаи умумии сардаддо 3000 км мебошад. Шумораи адолй 9,1 млн. нафар буда, аз ондо дар дедот 73,8% сукунат доранд. Точикистон кишвари аграрй-саноатй буда, ММД ба дар сари адолй 7200 сомонй рост меояд.
бештари захирадои нафт дамчун захираи аввалияи энергетикй дар Кдзокистон, газ — дар ^азокистон, Туркманистон ва Узбекистан мавчуданд. Точикистон ва ^иргизистон иктидори бои гидроэнергетики доранд, вале захирадои сузишвории ангишту дидрогенй дар ин давлатдо, инчунин гази табий хеле каманд. Чунин нобаробарии таксимоти захирадо ва истифодаи ондо дар оянда метавонад дамчун давасмандии иловагй, барои пеш гузоштани масъалаи тезонидани суръати сохтмони неругоддои баркии обй ва муайян кардани мавкеи Точикистон дар бозори умумии обию энергетики давлатдои Осиёи Марказй, хидмат намояд. Х,амин тарик, аз 481 млрд. киловатт/соат иктидори гидроэнергетикии давлатдои Осиёи Марказй 352 млрд. ё 73,2%-и захирадои гидроэнергетики ба Точикистон рост меояд.
Кдйд кардан бамаврид аст, ки дамкории Точикистон дар содаи энергетика ва истифодаи окилонаи захирадои обй бо дигар давлатдо самти стратегии дамгироии иктисодиёт дар фазои пасошуравй ва шарти пешакии шомил шудани Чумдурии Точикистон ба Иттифоки иктисодии Евроосиё мебошад. [2, с.9].
Аз соли 2000 инчониб Хукумати Точикистон адамияти бештарро ба рушди гидроэнергетикаи кишвар зодир мекунад, зеро мадз дар ин сода микдори бештари захирадои то дол истифоданашуда вучуд дорад. Еайр аз ин, ба кор андохтани иктидордои нави энергетикй дар кишвар заминаро барои давасмандгардонии рушди ичтимоию иктисодии Точикистон эчод мекунад ва ба бедтар шудани тавозуни тичоратии кишвар мусоидат менамояд.
Вобаста ба ин, таваччуди асосй ба сохтмон ва ба истифода додани НБО Сангтуда-1 бо ширкати сармояи Русия ва НБО Сангтуда-2 бо иштироки сармояи Эрон, ки аввалин иншоотдои сохтмонй дар дудуди давлатдои пасошуравй мебошанд, равона карда шудааст. Иктидори лоидавии дар яке аз ин неругоддои баркии обй 670 МВт буда, имкон медидад, таъминоти субъектдои хочагидорй бо захиридои энергетикй баланд карда шуда, дар мавсими тобистон интиколи то 1 млрд киловатт/соат неруи барки арзон, ки истеъмолкунандагони он Чумдурии Кдзокистон ва Федератсияи Русия мебошанд, ба низоми умумии энергетики Иттидоди давлатдои мустакил (ИДМ) таъмин карда шавад. Ба сифати бозордои имконпазири фуруши неруи барк дамчунин Афгонистон, Покистон ва Эрон арзёбй карда мешаванд.
Бояд кайд намуд, ки сатди истифодаи захиридои энергетикй доло дар Точикистон 7% ва дар ва ^иргизистон 13%-ро ташкил медидад. Пас аз ба кор даровардани НБО Рогун сатди истифодаи захирадои энергетикй дар соли 2024 ба 10,9 % ва соли 2030 13,1-% мерасад (ниг. ба накш.1.).
Динамикаи истедсоли неруи барк дар кишвар дар панч соли охир начандон афзудааст, он дамагй 1 млрд киловатт/соат мебошад. Хамзамон, дар минтакадои чанубй неруи барк баризофа буда, дар манотики шимолй камчинии он мушодида мегардад. Бинобар ин, содирот ва воридоти неруи барк дар _асоси мубодилаи мол ба мол, ба микдори 5,5—6 млрд киловатт/соат бо Чумдурии Узбекистон амалй карда мешавад. Афзоиши дарсолаи сармоягузоридо ба содаи энергетикй кам буда, аз дисоби дамаи сарчашмадо он такрибан 25 млн. долл. ё 3%-ро аз маблаги умумии сармоягузорй ба иктисодиёти миллй ташкил медидад.
Мавкеи мудимро дар бедтар намудани таъминот бо неруи барк татбики лоидаи хотима додани сохтмони НБО Рогун бо иктидори 3600 МВт ва коркарди бисёрсолаи миёнаи неруи барк ба микдори 13 млрд. киловатт/соат ишгол менамояд.
flapa^an iiCTiijogaii nyBBan 6apKini o6h gap HyM^ypiH To^hkhctoh
2017 2024 2030
Haqrnau 1. Camyu ucmu^odau saxupayou 6ap^uu o6u dap YT dap congou 2017-2030
AKcapuaTH MyTaxaccHCOH nyHHH MeaHgemaHg, kh HBO PoryH — hh, aBBa-aH, KapuHau SeSoxTH ucTH^ogau oKH-oHau o6 xaHroMH coxtmohh oSaHSopxou SeToHH gap KumBapxou noeHoS Ba ucTH^ogau TexHo-oruaxou nemKagaMH oSepn, a3 ^yM-a, TexHo-oruau KaTparH MeSomag. Cohhah, hh MaHSau «ca63», atHe Hepyu a3 ^uxaTH экo.roгн To3aecT, kh xaM ap3oH Ba xaM Sapou KoHet rapgoHugaHH эxтнe^oтн Ha $aKaT maxpBaHgoHH To^hkhctoh Ba TatMHHH HeKyaxBo-HH ohxo, 6a-KH gaB-aTxou xaMcoa, 6a MoHaHgu A^fohhctoh Ba noKucroH ko$m MeSomag. Co-ucaH, HBO PoryH xa--H Ma^MyaBHH MyaMMocT, kh mapTH nemaKupo Sapou pymgu xaMrupoH 6a coxau MypaKKaSTapu MyHocuSaTxou 6aHHHgaB-aTH, 6a MoHaHgu TaH3HMH yMyMHH pe^axou oSuro энepгeтнкнн oSaHSopxou Cupgape Ba AMygape So umrapoKH Pycua Ba ^a3oKHCToH, HHHyHHH TatMHHH MyBo3HHaTH MaH^uaTxou xaMau KumBapxou Ocueu MapKa3H TatMHH MeHaMoag. Ba hhxoat, HBO PoryH 6a HCTH^ogau caMapaSaxmu HKTugopu гнgpoэнepгeтнкн Ba TamKHj gogaHH MexaHH3MH Ma6-arry3opHH SaHHugaB^aTHH -ouxaxou capMoary3opH gap goupau TamaKKy-H $a3ou aroHau HKTucogH gap xygygu ^oMeau HKTucoguu EBpoocue MycougaT xoxag Kapg. flap hh ^oga Acocry3opu cy-xy BaxgaTH mhjjh - nemBou MH--aT, npe3ugeHTH HyMxypuu To^hkhc-toh MyxTapaM ЭмoмaJн PaxMoH gap ^aMtoMagu TaHTaHaBH 6a MyHocuSaTH ofo3h Kopu arperaTH aBBa-H Hepyroxu SapKH oshh "PoFyH" KaHg HaMygaHg, kh ""PoFyH" MaHSau Hypu xap ak xoHagoH, rapMHH Ka-6u xap aK $apgu BaTaH, capnamMau HK6o-y capSa-aHguu MapgyMH to^hk, Ka$o-aTH pymgu SocySoTH To^hkhctoh Ba Hy$y3y oSpyu gaB-aTH coxuSuxTHepu to^hkoh MeSomag" [1].
X,amaMara HBO PoFyH gap HyKTaxou 3epuH 3oxup Merapgag:
• hcthk^o^hath энepгeтнкнн MaM-aKaTpo TatMHH MeHaMoag.
• Ba pymgu ycryBopu gypHaMou HKTucoguro h^thmohh MaM-aKaT 3axupa Mery-3opag.
flap pa^TH coxtmohh HBO PoFyH oug 6a TamKHj Ba coxTaHH HHmooTxou 6y3ypru capHaBHmT, HHHyHHH ycy-xou ugopa Ba MapKa3oHHgaHH MaHtSaxou mo-habh Ba Sapou xa--H Macta-axou cTpaTern ucTH^oga HaMygaHH oHxoTa^puSau xe-e nypKHMaT aHgyxTa myg. X,aMHyHHH gap paBaHgu coxtmohh arperaTH aKyMH HBO PoFyH Ma-aKau ucra^ogau oKH-MHau aK^oau Kagpxou mhjjh Ba MyraxaccucoHH xopu^upo 6a gacT oBapga, 6a oh hoh- rapgugeM, kh coxtmohh Hepyrox 6a roau mh--h Ba KyBBau 6y3ypru xapaKaT-
дидандаи халк табдил ёфт.
НБО Рогун ба мардуми мамлакат умеди объёрй намудани зиёда аз 300 хдзор га заминх,ои бекорхобида ва ба богу токзорх,о табдили онх,оро дод, ки он ба рушди истех,соли мах,сулоти хурока дар мамлакат заминаи мустадкам мегузорад.
Дар Чумдурии Точикистон таваччуди асосй ба сохтмони НБО-дои хурд, бидуни рад кардани накши иншоотдои азими энергетикй равона карда мешавад. Тадкикот нишон медидад, ки дар кишвар 541 адад дарёдои кудй мавчуданд, ки истифодаи ондо барои истедсоли 184,5 млрд кВт/с барки арзон имкон ходад дод. Афзалияти НБО-дои хурд дар он аст, ки мавчудияти ондо барои наздик кардани манбаъдои неруй ба истеъмолкунандагон ва ба ин васила сарфа кардани маблаг барои сохтмони хатдои гаронарзиши интиколи неруи барк ва зеристгоддои гуногуни таксимкунанда шароит фародам меорад.
Холо дар кишвар 300 НБО-и хурд амал мекунад. Мутобики барномаи дарозмуд-дат барои давраи то соли 2020 дар вилояти Сугд сохтмони боз 43 НБО-и хурд пешбинй шудааст.
Точикистон сарзамини кудистон буда, беш аз 60% дарёдои дар микёси Осиёи Марказй чоришаванда аз кишвари мо сарчашма мегиранд. Дар дудуди Чумдурии Точикистон 65,3%-и оби дарёдои обанбори бадри Арал ташаккул меёбанд, вале дар дудуди кишвар тандо 11,3%-и он истифода бурда мешавад. Аз дамин лидоз, Точикистон метавонад дар идораи захирадои обии Осиёи Марказй пешсаф гардида, дар оянда давлатдои дамсояро бо неруи барк ва об таъмин намояд [7]. Бояд тазаккур дод, ки то соли 2025 истифодаи об дар давлатдои ру ба тараккй, ки Ч,умдурии Точикистон ва дигар давлатдои Осиёи Марказй ба он мансубанд, 1,5 маротиба меафзояд, дар давлатдои аз чидати саноатй тараккикардаи дунё бошад, афзоиш дар дачми 18% пешбинй карда мешавад. Тибки иттилои СММ, 1,8 млрд нафар дар давлатдо ва минтакадои камоб маскун ходанд гардид, аз се ду диссаи адолии чадон бошад, зери таддиди беобй карор ходанд гирифт.
Чунин вазъияти мураккаби чадониро ба инобат гирифта, Созмони Милали Муттадид ташаббуси Президенти Точикистон Эмомалй Радмонро оид ба эълон кардани соли 2003 дамчун Соли байналмилалии оби тоза, солдои 2005—2015 — дадсолаи «Об барои даёт», соли 2013-ро Соли дамкории байналмилалй дар содаи об дастгирй намуд.
Тадлили вазъияти солдои охир дар Чумдурии Точикистон ба вукуъ пайваста дар бобати таъмини истеъмолкунандагон бо неруи барк дамчун захираи мудими истед-солот ва устувории фаъолияти даётии одамон нишон медидад, ки номутаносибй байни талабот ва таклифот дар бозори молдои энергетикии кишвар торафт тадким меёбад. Тамоюли барчастаи зиёд будани талабот нисбат ба таклифот, хусусан дар бозори неруи барк мушодида карда мешавад. Чунин тамоюл амнияти миллй, аникта-раш амнияти иктисодии кишварро халалдор месозад. Дар Чумдурии Точикистон амнияти энергетикй дар сохтори амнияти иктисодии кишвар мавкеи махсусро ишгол менамояд. Аз ин ру, амнияти энергетикй бояд дамчун таъминоти кофии эдтиёчоти адолй ва субъектдои хочагидор бо захирадои худй ва дигар захирадои зарурии энергетикй, ки шароити мусоидро барои рушди иктисодиёт ва фаъолияти даётии чомеа фародам меорад, муайян карда шавад. Дуруст муайян кардани он ба тадия ва татбики сиёсати таъминкунандаи афзоиши истедсоли молдо, баланд шудани сатди
шугли адолй ва даромаддои он, инчунин ба зиёд шудани имкониятдои кишвар ва минтакадои он дар далли муаммодои паст кардани сатди камбизоатй ва баланд намудани сатди маърифат, бартараф кардани таддиди фалокатдои экологй ва доказо мусоидат ходад кард.
Аз руи модияти худ амнияти энергетикй таъмини мураттаби адолии минтака бо захирадои сузишворию энергетикй барои конеъ гардонидани эдтиёчоти он ва кори муътадили корхонадо мебошад. Агар инро чун асос кабул кунем, зарурати муайян кардани параметрдои амнияти энергетикй, ба ном «дудуди интидоии амният» ба миён меояд, ки баъди дудуди мазкур амнияти фаъолияти тамоми низоми иктисодй зери таддид карор мегирад [5, с.125]. Хангоми муайян кардани нишондидандадои микдории амният ба конеъ гардонидани эдтиёчот аз дисоби захирадои худии энергетикй ё тадвили он аз хорича, инчунин ба имконияти ташкили назорати натичабахши истеъмоли ондо адамият зодир намудан лозим аст.
Истиклолияти энергетикии минтака хусусияти мутлак надорад, зеро он аз омилдои бисёр вобаста мебошад. Хамин тавр, сатди истиклолият баланд мешавад, агар дар истеъмоли умумии молдои энергетикй диссаи сарчашмадои худй зиёд гашта, сохтори он пешрафта бошад, дамчунин дар он диссаи неруи барки аз манбаъдои тачдидпазир гирифта бештар бошад.
Барои Чумдурии Точикистон, хусусан барои минтакаи шимолии он, амнияти энергетикй масъалаи доги руз мебошад. Сабаб дар он аст, ки низоми таъминоти газию энергетикй ва субъектдои иктисодии дар дудуди шимолии он вокеъбуда дар давраи шуравй таъсис ёфта буд [4, с.7]. Баъди истиклолиятро ба даст овардани Чумдурии Точикистон масъалаи таъминоти газию энергетикй муаммои байналми-лалй гардида, захирадои обй, сохтмони иншоотдои энергетикй ва гайра ба воситаи мудими танзими муносибатдои байнидавлатй ва амалигардонии сиёсати берунаи иктисодй табдил ёфтааст. Бинобар ин, вайрон шудани низоми ягонаи шуравии энергетикй ва истедсолоти неруталаб, ки нидоят ба камчинии саросари неруи барк оварда расонид, сабаби асосии вазъияти баамаломада вобаста ба таъминоти энергетикии минтакаи шимолй ба дисоб меравад. Аз чониби адолй кам шудани дачми истифода яке аз аломатдои бесамарии сохтори истеъмолии неруи барк мадсуб меёбад. Вазни хоси истеъмоли неруи барк дар саноат ва сохтмон дар соли 2013 нисбат ба соли 2006 аз 46,2% то 38,9% кам шуд. Чунин тамоюл дар дигар содадо низ мушодида карда мешавад. Еайр аз ин, масъалаи таъмин будан бо захирадои энергетикиро муаммои талафоти неруи барк дар хатти интикол ба истеъмолкунандагон (то 15%) ба сабаби фарсудагии тачдизоти электрикй, аз он чумла трансформатордо, истгоддои таксимо-тй, хатдои интиколи барк ва гайра, инчунин набудани базаи таъмир ва кадрдои баландихтисос барои хизматрасонии шабакаи интиколи неруи барк ва дигар иншоотдои инфрасохтори энергетикй мураккабтар мегардонад.
Барои ошкор намудани вазъи вокей долати таъминот бо неруи барк дар панч чамоат (макомоти худидоракунии мадаллии дедот)-и нодиядои гуногуни Точикис-тони Шимолй тадкик карда шуд. Мукоисаи натичадои тадкикот нишон медидад, ки вазъияти кунунии марбут ба таъмини неруи барк ба талаботи рузафзуни даёти муосир чавобгу нест. Добили кайд аст, ки таваккуфдои бисёрсоата дар таъмини неруи барк дар дамаи панч чамоати тадкикшуда ба намуддои фаъолияти хочагй, маърифатй ва дигар намуддои мудими фаъолияти одамон таъсири манфй расонида, нидоят,
тарзи даёти ичтимоию иктисодии чомеаро халалдор мекунад. Ин сабаби ноустувории вазъият гардида, боиси аз байн рафтани эътимод одамон ба оянда ва дар нодияи кор, мудочирати ондо ба хорича мегардад.
Аз руи нишондоддои гуногун, шумораи мудочирони точик дар Русия аз 850 дазор то 1,1 млн. нафарро ташкил медидад. Аз як тараф, афзоиши шумораи мудочирон дар ин вазъият ба устувории рушди ичтимоию иктисодии кишвар таъсири мусбат дорад, зеро диссаи интиколдои пулии мудочирон дар ММД дар се соли охир аз 48% то 53%-ро ташкил медидад, ки ин нишондидандаи баландтарини байни давлатдои дунё мебошад [6]. Интиколдои пулии мудочирон фаъолияти даётии адолии чамоатдоро бедтар намуда, аввалан ба афзоиши талаботи оиладои мудочирон ба молдои асосй, алалхусус ба техникаи маишй, масоледи сохтмон ва дигар мадсулоти истеъмолй мусоидат мекунад; дуюм, ба кам шудани шумораи адолии муваккатан бекор сабаб шуда, далли муаммои шугли ондоро тарики таъсис додани чойдои нави корй ва чалб кардани сармоягузоридои иловагй як андоза сабук мегардонад; сеюм, ба муътадил шудани сарбории инфрасохтори ичтимой ва бучети мадаллй мусоидат менамояд.
Бо вучуди ин, аз тарафи дигар, зарурати боздоштани ин тамоюли манфй ва кабули чорадои натичабахш дар сатддои гуногуни макомоти идоракунй ба мадди аввал мебарояд. Аз ин ру, дар оянда, чалби захирадои меднатй ба содаи истифодаи иктидори дудудии табий-иктисодии чомеа ва чудо намудани китъадои кудй ва наздикудии замин барои истифода, дар навбати аввал ба оиладои чавон ба максад мувофик менамояд.
Ин тарзи далли муаммо раванди мудочиратро ба эътидол оварда, ба кам шудани сатди он мусоидат ходад кард.
Коршиносон чунин медисобанд, ки ворид намудани маддудиятдои мукарраршуда зарари захирадои энергетикии «сарфашударо» метавонад якчанд дарача зиёдтар намояд [3, с.27]. Дар баъзе долатдо ин метавонад ба асосдои стратегии рушди чомеа ва саломатии адолй дар оянда таъсири манфй расонад. Мудимтараш он аст, ки адолй барои истедсол, омодакунй, тадвили молдои энергетикй ва дангоми истифодаи ондо дар даёти маишй микдори калони меднат ва вактро сарф мекунад. Вазъияти неруи барк ва таъминот бо дигар намуддои молдои энергетикй чомеадоро водор месозад, ки роддои дигарро чустучу намоянд ва афзалиятдоро дар истедсолот ва истифодаи захирадои энергетикй муайян созанд.
Далли муаммои афзалиятноки баланд кардани амнияти энергетикии чамоатдо дар сатди докимияти марказй бо зиёд кардани истедсоли неруи барк дар вилояти Сугд имконпазир аст. Дар ин бобат НБО-и Зарафшон, ки сохтмони он бояд дар солдои наздик огоз гардад, мусоидат ходад кард. Хдмчунин, дар сурати ба охир расидани сохтмони НБО Рогун зиёдшавии интикол аз чануби кишвар, инчунин дарёфти имкониятдои фаъолияти тичоратй оид ба зиёд кардани дачми воридоти молдои энергетикй аз давлатдои дамсоя асоснок карда мешавад.
Дар чодаи таъмини амнияти энергетикй дар худи чамоатдо ва дар радифи сохтмон ва баистифодадидии НБО-и хурд дар дудуди ондо, ба чанбадои зерин таваччуд бояд кард:
— истифодаи васеи манбаъдои гайрианъанавии тачдидпазири энергия (офтоб, шамол, неруи геотермалй, неруи биомасса ва г.);
— самарабахш гардонидани истеъмоли неруи барк ва дигар молдои энергетикй;
— кам кардани талафот дар хатдои шабакаи баркй (дуздй, истифодаи тачдизоти гайристандарии энергетикй ва доказо).
Амнияти энергетикии чамоатдо ва чомеаи одамон дар дудуди ондо зиндагику-нанда аз амнияти энергетикии кишвар марбут аст, зеро он низоми ягонаи энергетикй дошта, манбаъдои захирадои энергетикй ба давлат мутааллик мебошанд. Ба акидаи мутахассисон, баъди хотима ёфтани сохтмони НБО-и Зарафшон эдтиёчоти вилояти Сугд конеъ гардонида ходад шуд, таносуби талабот ва таклифот дар бозори неруи барк ба мувозинат ходад омад. Вале оё ин маънои онро дорад, ки эдтиёчоти дамаи ча-моатдо, хусусан чомеадои кудистон, пурра конеъ гардонида ходад шуд? Мо чунин медисобем, ки дангоми даллу фасли ин масъала бояд ду нукта ба инобат гирифта шавад:
1. Бояд даминро ба эътибор гирифт, ки дар шароити муносибатдои бозорй молдои энергетикй бо нархи бозорй ба касе, ки кобилияти пардохти ондоро дорад, фурухта мешаванд. Бинобар ин, эдтимол, неруи НБО-и Зарафшон агарчи дар ин чо вокеъ бошад дам, вале аз руи нархдои имтиёзнок ба марказдои саноатии истедсолкунандаи мадсулот ба фуруш меравад.
2. Дар сурати зиёд шудани интиколи неруи барк аз манбаъдои марказонидашуда сохтори истеъмоли молдои энергетикй дар чомеа куллан тагйир меёбад, зеро ондо дам арзон ва дам намуди кулайи молдои энергетикй мадсуб меёбанд.
Самтдои асосии баланд кардани амнияти энергетики минтакаи шимолй ва чомеаи одамони дар дудуди он сукунатдошта индоанд:
— татбики технологиядои сарфачуи энергия дар истедсолот ва даёти маишй;
— муайянсозй ва риояи садеди речадои интиколи кувваи барк ба муассисадои кудакон, мактабиён, тиббй ва дигар муассисадои мудимтарине, ки гуруддои аз чидати ичтимой осебпазири адолиро хизматрасонй мекунанд;
— инкишоф додани бозор мадаллии захирадои энергетикй ва дастгирии содибкороне, ки бо истедсол, тадвил ва фуруши молдои энергетикй машгуланд;
— тадияи низоми шаффофи идоракунии захирадои энергетикй ва кабули карордое, ки дар адолати ичтимой ва дастгирии дамачониба асос меёбанд, аз чумла чуброни харочоти тадвил ва фуруши дигар намуддои сузишворй бо нархдои имтиёзнок дар сурати нокофй будани неруи барк.
Пайнавишт:
1. Эмомалй Ра^мон [манбаи электроны]. http://www.president.tj/node/18908 (санаи муроциат: 18.11.2018).
2. Абалкин Л. И. Экономическая безопасность России // Социально-политический журнал. - 1997. - № 5. - С. 2-14.
3. Акрамов М. Я. Концепция управления местными ресурсами пяти джамоатов Согдийской области Республики Таджикистан. - Худжанд: Ношир, 2011. - 82с.
4. Деруян Г. М. Экономическая безопасность в системе национальной безопасности Республики Армения //Конституционное правосудие. Вестник Конференции органов конституционного контроля стран молодой демократии. - 2003. - № 3 (21). - С. 6-8.
5. Илларионов А. Критерии экономической безопасности// Экономист. -М., 2003. -№4. - С. 123-134.
6. Курбанов С. Гендерный облик трудовой миграции в Республике Таджикистан. // Народная газета. 22.12.2013. № 57.
7. Стивенсон, Струан. Зеленая экономика Таджикистана: проблемы и решения// Народная газета. 29.03.2013. № 15
Reference Literature:
1. Emomali Rakhmon. [Electronic resources] (http://www.president.tj/node/ 18908 (Date of request: 18. 11. 2018).
2. Abalkin L. I. Economic Security of Russia // Social-political journal. 1997. N 5. - pp. 2-14
3. Akramov M. Ya. Conception of Management with Local Resources of five Djamoats of Sughd Viloyat of Tajikistan Republic. - Khujand: Publisher, 2011. -р. 82
4. Deruyan G. M. Economic Safety in the System of National Security of the Armenian Republic // Constitutional Justice. Bulletin of the Conference of Constitutional Control Organs of the Countries with Young Democracy. 2003, N 3 (21). - pp. 6-8.
5. Illarionov A. Criteria of Economic Security. //Economist. -M., 2003, N 4. - PP. 123-134.
6. Kurbanov S. Gender Image of Labour Migration in Tajikistan Republic // Narodnaya Gazeta (People's Newspaper). 22. 12. 2013, N 57.
7. Stevenson, Struan. Green Economy of Tajikistan: Problems and Solutions. // People's Newspaper. 29. 03. 2013, N15.
