CC BY
27
Мщёри Хароботй
СИЛСИЛАИ ПАХ.ЛАВИИ АВВАЛ ВА ЗАМИНАХ.ОИ ЗУХ.УРИ ТАБАК.АИ РАВШАНФИКР ДАР ЭРОН
Вожатойкалидй: Ищилоби сощои 1905-1911-и Эрон, а^зоби сиёсии Эрон дар солкой 20-30-юми царни XX, равшанфикрон, созмощои цамъиятй, ^аракати занон
Эрон дар царим гузашта шох,иди тах,аввулоте шигарф дар сохтори и^тимой ва сиёсии худ будааст. Ду ии к; и л об и бузург ба фосилаи камтар аз сад сол руй медих,ад. Бисере аз муаррихин Инцилоби исломии 1979-ро дуиболаи ИпцилоГш машрутияти 1907 медоиаид. Инцилоби машрута дар батин худ му^иби тах,аввулоти бунёдй дар равобити инсонй, зухури к,улрягх,ои Чадид ва них,оя1ан табакоти и^тимоии ^адид гардид. Мах,сули ин ии к; и л об зох,иран уфули силсилаи К,о^ор ва ба фосилаи андаке нас аз он эъломи силсилаи нодшох,ии ^адид ба раёсати Ризо Мирная^, ки баьдх,о худро Ризошох,и I Iajyiaefl иомид, гардид. Бо испщрори хукумати ^адид габакоги и^тимой низ дастхуши дш api уних,ои бунёдй гардиданд. Дар ин макола саъй хох,ад шуд решах,ои аслй ва чароиву чигунагии зухури табацаи равшанфикр дар даврони силсилаи пах,лавии аввал ва заминах,ои и^тимоии он баррасй гардад.
Инцилоби машрутаро метавон заминасози тах,аввулоти баъдй дар Эрон ва х,атто дигар кишварх,ои Ховари Миёна аз Миср то Х,инд донист, агарчи худ ин дигаргунй аз Инцилоби кабири Фаронса сарманщи бисёр гирифта буд. Заминах,ои ин сарманщ иддае аз чавононе будаид, ки барои касби улуми ^адид ба Авруио, бавежа Фаронса ва Олмон мух,о^ират кардаву ба Эрон баргаштанд. Оих,о даст ба ицдомоте назири чоии рузномах,ое бо мухдавои дигарандешй заданд. Замзамах,ои тах,аввулоти
— 120 -С. НОМАИ донишгох )
фарх,ангй дар аввалин матбуоти он замон ба хубй хувайдо аст. Онх,о хостори ислох,оте дар чих,ати пешрафти сареи домеа ба суп демократия!! аврупой буданд.
Аз тарафи дигар, рукуди шадиди тавлид дар дохили кишвар боне шуд, ки Г)олиь ба дувист х,азор нафар дар сол барон касби даромад иайдо кардани кор ба хори1; аз Эрон, бавежа кишварх,ои назири Туркияи Усмонй, Русия, Фаронса, Олмон ва Инглис мухо^иpar кунанд. Дар х,амин даврон аст, ки тавассути бархе равшанфикрони гах,силкарда ах,зоби сиёсй шакл мегирад. Мавди мух,о^ирагх,ои фарх,ангй ва ицтисодиву бозгашти афрод сабаби бархур ш чомеа бо афкори роиди дунёи иешрафтаи он рузгор мегардад. Уфули силсилаи К,одор ба табъ як cape аз руйдодх,ое иттифок; афтод, ки чомеаи Эрон дар i и бархурдорй аз х,адди Я1у1лли озодих,ои фардй ва идтимоии пас аз инцилоби машрута ба дунболи он будааст. Дар авохири давраи К,оч°р ба асари афзоиши вуруди колотой хорной бисере аз дех,цонон ва пешаварони хурду калон варшикаста шуда буданд. В.И.Ленин дар соли 1915 дар бораи Эрон менависад: «Он кишвар ба мизони 90 дар сад мустаъмара мах,суб мешавад» (3,353).
Дар чунин шароите аст, ки тайн як фароянди сиёсй ва ба кумаки дували сох,ибнуфузи он замон дар Эрон, яъне Инглис ва Русияи тазорй фарде ба номи Ризо Мири Шайх сардастаи фавди ь;азоц пару бол мегирад ва амалан пас аз муддате ба унвони фарде сох,ибнуфуз ва муцтадир дармеояд. Рнзохон дар авоили соли 1921 ба кумаки авомили хорной ва бо х,имояти мустацими сафирн кабири Ииглистои дар Эрон даст ба кудето зада ва расман иицирози силсилаи К,одорро эълом мекунад. Дар солх,ои аввали истицрори хонадони Пахдавй яксарии ицдомот ба зох,ир инцилобй, аз чумла эъломи хукумати чумхурй тавассути Ризошох, ан^ом шуд. Х,амчунин «ицдомоти муфиде ба нафъи мах,офили буржуою феодал ва ба манзури тах,кими иеппукии Эрон сурат гирифт ва xyrçyrçy имтиёзоти атбои хорной то худуде махдуд гардид. Дар он солх,о Эрон сиёсати тавсеаи муносибати оддй ва дустонаи сиёсй ва ицтисодй бо Иттих,оди Шуравй дар иеш шрифта буд» (1,72).
Чунин фазой сиёсй мавдуди заминай зух,ури афроди му гаражиро фарох,ам меоварад. Шуаро ва адибони озодихох,е, чун Мирзодаи ИшкД Фаррухии Яздй ваОрифи К.азвиий ашъори
газандае бар алайх,и вазъи мавдуд месароянд, ки басуръат дар миёни табакоти домеа басту нашр меёбад. Сохтори феодалии домеа, ки дастхуши тагйироти бунёдй гаштааст, дар мукобили ин хунармандон вокуииш иишои медих,ад. Табакоти идтимой, ки цабл аз инцилоби машрута ба сармоядории феодалй ва хурдабуржуазии бозорй ва ах,ёнан габацаи рух,оннён махдуд буд, ором-ором ба ба суи чандкугбй шудаи ба иеш меравад. Зухури габацаи дадид -коргар ва корфармо, ки то он замон, ки бо далели набудани корхонадот собикр надошт, бо кашфи нафт ва эхдоси корхонадоти порчабофй ва саноеъи дигар шакл мегирад. Х,атто дар габацаи феодал низ афроде зухур мекунанд, ки хох,они дигаргунии вазъи мавдуданд. Рах,бароне аз машрута аз рух,ониёни пешрав бо гаваддух, ба икболи мардум ба эшон дар рах,барии ин х,аракати ид1 имой пакдпи муассире бозй мекунанд. Бояд ба ин нуктаи асосй х,ам ишора кард, ки дар он даврон чомеа аз бесаводии мутлац ранд мебурд. Лизо танх,о х,амон афроде, ки аз наздик шох,иди тах,аввулоти домеаи гарбй ва шох,иди шукуфой ва нахраи идораи домеаи иешрафта буданд ва аз дониши нисбатан хуби илмй бархурдоранд, суккони х,идояти шщилобро ба даст мегиранд.
Дар авохири давраи К,одор ва авоили хукумати 11ахдавй афроди дигарандеш ба андозаи кофй афзоиш ёфтааст, ки битавонанд бо ташкили ах,зоб дар колаби дастовардх,ои машрута ба фаъоляти маданй идома дих,анд.
Х.изби коммунисти Эрон дар соли 1920 бар асоси Х.изби адолат ташкил мешавад. Дар рузх,ои 22 июл то 24 июни соли 1920 кунгураи ХтГш адолат дар шах,ри Анзалй яке аз шах,рх,ои шимолии кишвар ташкил мегардад. Ин х,изб ба монанди нируи мустацил кайфияти дадиде ба зиндагии идтимоиву сиёсии мардум мебахшад.
Дар 1922 «Ч,абх,аи иттих,оди миллй» муташаккил аз X ii iñn сотсиол-демократ ба рах,барии Сулаймонмирзои Искандарй ва Х1изби сотсиалистх,ои мустацил ба рах,барии Зиёулвоизин ташкил магардад. Х1изби коммунистии Эрон низ ба кумаки онон меояд. Х,амзамон матбуот, бавежа рузномах,о дойгох,и худро дар домеа мустах,камтар мекунанд. Табацаи навзухури равшанфикр, ки цариб ба иттифоци онон х,амон тах,силкардах,ои Фаранг рафтаанд, дих,аги истицpop ва басти афкори мутаравдш худ руй
— 122 - НОМАИ донишгох
ба навиштани матолиби фарх,ангй, хуиарй ва гщтисодй дар чунин рузномах,ое мекунанд.
Дар миёни габакоги дигари и^тимоъ, назири муаллимон, пизишкон, вукалои додгустарй, хунармандон ва кормандони давлат афкори тачаддухох, рушд меёбад.
Дар миёни равшанфикрон касоне вучуд доранд, ки ба габакоги болоии чомеа, назири заминдорон ва сармоядорони бузург тааллуц доранд ва касоне низ пайдо мешаванд, ки ба табакоги мутавассит ва ионии чомеа вобастаанд.
«Дар миёни равшанфикрон-ба маънои илмии калима- бахши равшанфикрони хуиарй, бахши vi ух, и меро ташкил медих,анд. Агар бихох,ем бидуни муроот назми хоси рафшанфикрони хунариро баршумарем, бояд бигуем иборатанд аз: рассомон, хунарпешагони театру синамо ва телевизион, коргардонон, синамогарон, меъморон, рузноманнгорон, мутарчимони осори хуиарй, нацкодони осори хунарй ва эхдиётан, барон онки мабодо фех,ристи мо пок,ис бошад, изофа мекунем, ки х,ар равшанфикри дигаре, ки ба кори халлоцаи хунарй машгул ва марбут бошад дар ин шумор аст» (6,57).
Замзамах,ои лузуми тагйиротй дар х,унарх,ои роич низ аз тарафи х,амин афрод ба гугни мухотибин расонида мешавад.
Хамрох, бо сиёсй шудани рузафзуни зинадагй гароиши сиёсй дар х,упяр низ шиддат мегирад. Бисёре аз равшанфикрон барои иртибот бо мардум бехдарин василаро х,унар гяляццй мекунанд. Адабиёт ва театр рох,е аст, ки имкони арсаи тавонмандих,ои фикрй ва сиёсй дар чих,атинавдихудкомагии мавчуд интихоб мешавад. Х,унарх,ое, ки хукумат у vi к, и таъсироташ дар гулях,ои мардумро ба дурустй дарк накардааст. Бинобар ин вокуниши чиддиро низ дар циболи он ан^ом намедих,ад, вале ин ноогох,й дер намеиояд ва дастгирих,ои густардаву к,я1лх,ои созмондих,ишудя бя сурога рявшянфикрони х,унярмянд меояд.
«Хуняр, бявежя теятр ончунон мявриди i ава^ЧУ^н равшанфикрон ва тачаддудхох,он г^арор гирифта, ки баъд аз рузноманависй метавон онро машгулаи дувуми г^ишри равшанфикр ва мутачаддидхох, донист. Ах,амияти ин масъала то он 40 аст, ки рузномае ба номи «Театр» интишор меёбад» (2,76).
Бех,тарин бозигарон, намоишноманависон ва коргардонони давраи 11ах,лави и Аввалро бояд миёни афроде ЧУС1УЧУ кард, ки
дар давраи машрутият омузиши иахустииро бо хислаТх,ои демократик ва иатсиоиалистй дидаанд.
Дар исфандмох,и 1299 Мирзодаи Инщй - шоири озодихох,, ки баьдх,о ба дасти Ризошох, ба кдгл расид бо идрои иамоишиомае ба номи «Растохез» намоишеро, ки ба сабки Fap6ñ идро мешуд, дар Исфах,он ба руи сах,на мебарад. Баъдх,о бар асари ташвици мардуми х,упардусni Исфах,он намоишх,ои «Рустам ва Сух,роГ)», «Бежан ва Манижа», «Рустам ва Ашкбус »-ро ба сурати ох,аш ии (музикол) дар мух,авватаи 6oFe дар канори Зояндаруд идро кард..
Ч,авоиоии бисере бо истеъдоди зотй ва на таълимоти академикй ба хуиар руй меоваранд. Бархе низ ба сабаби надоштани имконоти вуруд ба х,авзах,ои сиёсй худро вацфи рузноманигорй мекунанд. Василаи арзон бо мухотибини бисёр дар дуЕрофиёи васеъ. Бад-ин тартиб ру шомаиигор ба унвони як маютулаи адабй матрах, мегардад. Ру шомаиигор иатаих,о пуле ба сиёсат ва дунёи адабиёти модерн мезанад, балки нуфузи даромади моддй ва шух,раги басазое низ аз хилоли он ба даст меоварад. Дар миёни рузноманигорони Myraparçrçfl метавон ба Фаррухии Яздй мудири рузномаи «Туфон» ишора кард (8,21). Вай дар соли 1889 дар шах,ри Язд мутаваллид шуд ва дар 17-уми октябри 1939 дар бемористони зиндони мувацкдти 1пах,рбонни Техрон ба дасти авомили Ризошох, ба цатл расид. Фаррухии Яздй ба х,ангоми марг беш ду соле буд, ки ба чур ми «исоаи адаб ба бандагони олии х,азрати шох,аншох,й» дар зиндон ба cap мебурд. К,арор бар ин будааст, ки Фаррухй пас аз се сол озодии худро ба даст оварад, аммо дастгох,и махуфи шах,рбоиии Ризошох,, ки ба ах,амияту таъсири у ба тудах,ои мардум пай бурда буд, озодии уро бариатофт ва сарандом бо ампули х,авои шахсе ба номи пизншк Ах,мадй, ки дар зох,ир пизишки зиидону дар ботин Ч аллод и Ризошох, будааст, монанди бисёре дигар аз озодихох,они он замон ба цатл мерасад.
Хокимия ги дадид дар Эрон дар канори саркубии мухолифин дар пайи иадид овардани низоми мутамарказе низ будааст. Талоши густарда барои дигаргун кардаии них,одх,ои фарх,ангй ва идтимоии кишвар дар дих,аги тасбити султан сиёсии хукумати пахдавй тавассути х,укумат иайгирй мешавад, барномаи давлат дар дих,атп тарвндп гаддид ва пслох,оти омузпшй ва сиёсй мавриди гаваддух, царор мегирад. Них,одх,ои омузпшй, монанди
мадрасах,о ба сабки Fap6fi ба суръат афзоиш меёбад. Хайли азими рустоиён барон пайдо кардани кор ва орзуи зиндагии бехдар ба шах,рх,о мух,очират мекунанд. Артнш ба унвони бозуи цудратманди давлат мардумро ма^бур ба гардан них,одан дар баробари гщтидори давлат мекунад. Чодах,о, корхона^от, хутутн рох,и ох,ан ва дигар васоили иртиботй басуръат густарнш меёбанд. Дар х,авзаи фарх,ангй ташкили Фарх,ангистони забони форсй, таъсиси Созмонн иарвариши афкор, тагЙири тацвими х,и1фй- iyiviapñ ба х,ичрй-шамсй, ташвгщи рух,ияи натсноналнстй дар кишвар ва та^лнлн нфротй аз тамаддуни бостонии Эрон намунах,ои тагйироти асосй бар сохтори фарх,ангии чомеа аст.
Баъдх,о ба н^бор хукм ба тагаири либосх,ои мах,аллии ацвом ва сокинони наводни Эрон ва рнво^н колотое, ки ба кулох,и пахдавй машхур гашт, дода мешавад. К,онун кашфи х,и^об ё бардоштани х,и^об аз сари бонувон ба зур дар ^омеаи суннатй-мазх,абии Эрон нигароних,ои 1цщдй ба вучуд меовард. Дар июни соли 1935 К.онуни бонувон тахди назорати Шамси Пахдавй духтари Ризошох, таъсис мегардад. Духтарони донишомузи тех,ронй зимни ширкат дар маросими расми чанши нешох,ан1 й бо либосх,ои вежае ража мераванд, ки барои ^омеаи суннатии Эрон чандон хушоянд нест.
Дар пайи ин тах,аввулот духтарону заной имкони гах,сил дар мадрасаро меёбанд «Дар соли 1933 беш аз 50 ООО духтар дар 870 мадрасаи духтарона, ки аксаран давлатй буданд, ба тах,сил HHiTHFon доштанд. Афзун бар ин дар дах,аи 1920 теъдоди зиёде аз созмонн) ва ма^аллоти мусгадили занона саргарми фаъолият буданд. Нашрияи «Ч,ах,они заной» муталлгщ бафоригугтах,силони мадрасаи амрикой ва ма^аллаи «Духтарони Эрон»-ро бояд аз Чумлаи фаъолтарини ин ма^аллот номид»(4,355).
Ан^умани нисвони ватанхох,, ки созмони чапгаро буд, дар соли 1932 дувумин конфронси минтацаии « Занони кишварх,ои шарцй»-ро дар Тех,рон баргузор мекунад. Дар ин конфронс намояндагони кшнварх,ои мухталиф назири Миср, Туркия, Х,инду Лубнон ширкат доштанд. Раиси конфронс Нурй Х,амода, муборизе аз Лубнон буд, ки барои ахдофе чун дастмузди мусовй барои кори мусовй, xyrçyrçu сиёсии бештар барои заной, такйир дар ^авонини издиво^у галок, ва ирс ва таъкиди бештар бар омузиши заной сарсахтона мубориза мекард.
Мох,асали ин тадрибиёт тапшроти фарх,ангии capen i абацоти мутавассит ва болоии домеа буд, агарчи вазъ дар рустох,о ва табакоти суннатии домеаи шах,рй тапире накард ва фосилаи фикрии табакоти идти мои и навзухур бо батин домеа х,ар руз бештар аз рузи цабл мегардид. Дар х,амин солх,о нахустин давонах,ои ташкили синфии нависандагон шукуфо шуд. Ба дунболи он ташаккулх,ои дигаре зери унвони «Андумани х,аводорони хуиар ва адабиёти имруз», «Андумани нависандагони демократ» ва назоири он иадид омаданд. Агарчи ин аидумаих,о ва гурух,х,о бархоста аз миёни нависандагон ва шоирон набуданд ва бештар василае барои дазби нависандагон ва хунармандон ба суи ах,зоб ва i урух,х,ои сиёсии даврон ба х,исоб меомаданд, вале х,укумати Ризошох, ба шиддат бо ин х,аракоти идтимой бархурд мекард. Танх,о як намуна аз ин бархур, (х,оро метавон ба «Тадаммуи эътирозомези нависандагони эронй ба равиши кори идораи рах,намои номанигорй ва шиддати амали Алии Даштй ва х,амкорони у дар бархурд бо он» (5) донист.
Мадмуаи авомили зикршуда ва далоили сиёсй ва идти мои и дигаре, ки дар макол намегундад, насле аз равшанфикронро дар Эрон ба вучуд меоварад, ки ё решай таърихии худро дар Эрони цабл аз ислом медустанд ва иддаои эх,ёи тамаддуни Эрони бостон доштанд ва ё дар иайи идрои навъи х,укумат бар асоси демократй аз навъи гарбй буданд. Аммо онон дар ин нукта иттифоци назар доранд, ки озодии баён ва озодии изх,ори андеша аввалин шарти иешрафти кишвар аст. Х,укумат низ, ки худро дар субот ва оромиш мебинад, бо такя бар авомили дастнишондаи худ саъйе бар хунсо кардани ин тафаккур дорад. Лизо бах,сх,оеро дар сатх,и домеа матрах, мекунад, то к,удраги нуфузи равшанфикр бикох,ад.
Бо ин вудуд бархе аз х,унармандон чунон ки хости режим аст, cap фуру намеоваранд ва василаи навиштах,о ва осори худ дар дих,ати ислох,и домеа ^адам бармедоранд.
Х,амрох, бо сиёсй шудани рузафзуни зиндагии идтимой гароиши сиёсй дар х,унар низ шиддат мегирад. Дар гули ин давра камтар асареро метавон ёфт, ки фоциди дилбастагии сиёсй набошад. Х,атто масъалаи «з^унар барои х,унар» ё х,унари гайритудай ё табацаи равшанфикр низ тах,ранги сиёсй дорад. Гароиши дадид ба нах,ви бардастае дар ин амр зох,иран намуд меёбад, ки сиёсат ва хунарро ашхоси вох,иде ба х,ам иайвнд
мезананд ва ба таври маъмул аъзои лояи идтимоии ягонах,ое ба сиёсат ва хуиар х,амчун як шут даст меёзаид. Дар байии хуиарх,о низ адабиёт дош ох,и вежае иайдо мекунад. Тавоноихри адабй ба манзалаи иеш шарти равшане барои мавцеияти сиёсй талаедй мегардад ва нуфузи сиёсй агааб иодоше барои хадамоти адабии афрод аст.
Албатта аз ин амри мух,им низ набояд ба осонй гузар кард, ки: «Худкомагй барои тавонмандих,ои фикрй имкони арзаи худ дуз аз тарной адабиётро боцй намегузорад ва сонсури иацди идтимоиро ба шакли адабй, ба унвони танх,о мафарри мумкин, медонад» (7,175).
Ончи дар бораи равшанфикрони мунтациди авоили цари и бистум дар Эрон дида мешавад, ба таври куллй дар нависандагону шуаро ва рузноманигорон махдуд мешавад. Теъдоди рузафзуни ин афрод байни солх,ои 1920 то 1940 шояд ба далели иадидах,ои иртиботии он рузгор, ки танх,о ба рузнома ва мадалла махдуд мешавад, низ бошад. Аз телевизон, радио ва дигар расонах,ои иртиботии дамъй х,апу ! хабаре нест, бино бар ин табацаи навзухури равшанфикр чора чу s истифода аз абзори иртиботии матбуот надорад ва лозимаи навиштан низ донистан ва тасаллут бар адабиёт аст.
Тах,авуллоти баъдии амици идтимой дар Эрон бетардид бархоста аз нашру нумуи афкори ин цишри дадиди идтимой аст. Хостгох,и габацаи идтимой ва сиёсии равшанфикр то ба имруз низ дар тагйирот ва тах,аввулоти идтимоии Эрон пакдпи асосй доштааст.
ПАЙНАВИШТ
1. М.С. Иванов. Таърихи навини Эрон. - Техрон, 1980
2. К^шон, Носир. Таърихи теотр. - Исфахрн, 2000
3. В.И Ленин. Мадм^ай осор. ^илди 26, - Техрон, бидуни соли нашр.
4. Офорй, Жонет. Гузар аз миёни сахра ва мурдоб. Ироннома. Тобистон-19, шумора 59, 1995
5. Солшумори матбуоти Эрон. Зайли вак;оеъ. 1941 (1320)
6. Табарй, Эх,сон. Бархе масоили х,оду дории зиндагии фарх,ангй дар Эрон. Мадаллаи Дунё, соли дувум, давраи савум, июни 1975
7. Х,овзар Орнолд. Таърихи идтимоии х,унар. Тардумаи Амини Мувайяд. д. 4 Техрон, 1983
8. Хусайни Маккй. «Муцаддима». Девони Фаррухии Яздй. Амири кабир, 1357
Правление Ризошоха Пахлави и предпосылки возникновения интеллигенции в Иране
Мехёр Хароботи
Ключевые слова: иранская революция 1905-1911гг, политические партии Ирана в 20-е - 30-е годы XV века, интеллигенция, общественные формирования, женское движение
Статья посвящена возникновению новой интеллигенции в результате иранской революции 1905-1911 годов и преобразований, осуществленных в годы правления династии Пехлеви, особенно Ризошоха Пехлеви (1925-1941). Автор проводит глубокий анализ социального состава иранского общества в 20-е - 30-е годы прошлого столетия, показывает многополярность социального состава общества, выявляет факторы возникновения политических партий, расширения женского движения, особо подчеркивает борьбу правящей династии против прогрессивных деятелей литературы и искусства.
Rizoshokh Pelavi's Governance and Prerequisits of Appearance of Intellectuals in Iran
Mehyor Kharoboti
Key words: the Iranian revolution of 1905-1911, political parties of Iran in the 20-ieth - 30-ieth of theXX-th century, intellectuals, social formations, feminine movement
The article dwells on the appearance of the new intellectuals caused by the Iranian revolution of 1905-1911 and the transformations implemented in the years ofPelevi dynasty governance, especially under Rizoshokh Pelevi (1925-1941). The author conducts a profound analysis of the social composition of the Iranian society in the 20-ieth - 30-ieth of the century passed, demonstrates a multipolarity of the social structure; elicits the factors of a rise of political parties, extension of feminine movement; stresses especially the struggle of the riding dynasty versus progressive votaries of literature and art.
