CC BY
72
prof. dr hab. inz. Wladyslaw HARMATA Wojskowa Akademia Techniczna dr inz. Grzegorz NYSZKO Wojskowy Instytut Chemii i Radiometrii
INDYWIDUALNA OCHRONA PRZED SKAZENIAMI
r '1 DROG ODDECHOWYCH I SKORY cz. II1
Respiration and skin - individual protection against contamination part. II
Streszczenie
W opracowanym materiale przedstawiono wspolczesne zagrozenia pochodz^ce od terrorystycznego uzycia broni masowego razenia oraz toksycznych substancji pochodzenia przemyslowego. Scharakteryzowano wplyw indywidualnych srodkow ochrony przed skazeniami na zdolnosc bojow^ zolnierzy z uwzgl^dnieniem czynnikow fizjologicznych i psychologicznych. Scharakteryzowano wymagania na indywidualne srodki ochrony przed skazeniami w swietle dokumentow normatywnych obowi^zuj^cych w NATO. Zaprezentowano rozwi^zania praktyczne istniej^ce w SZ RP i w armiach NATO w dziedzinie filtracyjnych masek przeciwgazowych i odziezy ochronnej. Na podstawie dost^pnych danych literaturowych scharakteryzowano trendy rozwojowe w dziedzinie indywidualnych srodkow ochrony przed skazeniami.
Summary
In this paper terrorist modern threats connected with mass destruction weapons and toxic industrial chemicals usage have been described. The influence of individual protection equipment (IPE) on soldier combat abilities -with physiological and psychological factors - has been characterized. Technical requirement - according to NATO standardization documents - has been shown. Practical solutions of IPE in Polish armed forces and NATO armies was presented. Future development directions in these areas - on basis of available information -have been presented and characterized.
Slowa kluczowe: ochrona przed skazeniami, indywidualne srodki ochrony drog oddechowych i skory;
Key words: NBC protection, individual protection equipment;
1 Cz^sc I artykulu ukazala si? w kwartalniku „Bezpieczenstwo i Technika Pozarnicza" nr 20/4/10
3.2.2. Odziez ochronna
Ze wzgl?du na mechanizm zapewnienia ochrony (i zwi^zane z nim stosowane materialy) odziez ochronna b?d^ca obecnie na wyposazeniu sil zbrojnych dzieli si? na dwie grupy:
- izolacyjna, w ktorej mozna wyroznic rozwi^zania takie jak: odziez ogolnowojskowa, narzutki oraz odziez specjalna;
- filtracyjn^. (przepuszczaln^), w ktorej wyst?puje odziez ogolnowojskowa (bojowa) oraz specjalna (kombinezony i bielizna).
Nazwa odziezy izolacyjnej wynika nie tylko z faktu, ze stanowi ona nieprzepuszczaln^. barier? dla srodkow chemicznych, biologicznych oraz cz^stek promieniotworczych. Bariera ta dziala rowniez w drug^. stron? i nie pozwala na odprowadzenie potu na zewn^trz, a zatem zapewnienie chlodzenia organizmu na odpowiednim poziomie. W warunkach niskich temperatur noszenie odziezy izolacyjnej moze powodowac problemy poprzez wzmozone pocenie w czasie wysilku a nast?pnie zamarzanie wydzielonego potu wewn^trz odziezy w czasie odpoczynku. W konsekwencji stosowanie jej przez dluzszy czas jest bardzo uci^zliwe, a w warunkach wysokich temperatur czas noszenia jest krotki.
W celu zmniejszenia obci^zenia cieplnego organizmu (wydluzenia czasu uzytkowania) zacz?to stosowac odziez przepuszczaln^, w ktorej wykorzystano wlasciwosci w?gla aktywnego. W odziezy tej warstwa z w?glem aktywnym pozwala na wydostawanie si? odparowanego potu na zewn^trz jednoczesnie absorbuj^c srodki toksyczne i chroni^c przed przedostaniem si? ich do skory. Material z w?glem aktywnym stanowi jedn^ z warstw i stosowany jest zawsze w pol^czeniu z innymi materialami.
3.2.2.1. Odziez izolacyjna
Odziez izolacyjna byla szeroko stosowana do konca lat 70-tych, kiedy to w odziezy ogolnowojskowej nast^pil zwrot w kierunku materialow przepuszczalnych. Obecnie odziez ogolnowojskowa typu izolacyjnego stosowana jest w niektorych krajach bylego Ukladu Warszawskiego (w tym w Polsce) ze wzgl?du na posiadane zapasy i ograniczenia finansowe. Odziez ta ma postac plaszcza w ukompletowaniu z ponczochami b^dz kombinezonu jedno-
2. Izolacyjna odziez ochronna - rodzaj wojskowej odziezy ochronnej, wykonanej z materialow stanowi^cych
barier? wobec srodkow trjcych, biologicznych i radioaktywnych i chronica zolnierza przed ich dzialaniem [PN-V-01010].
3. Filtracyjna odziez ochronna - rodzaj wojskowej odziezy ochronnej wykonanej z materialow filtrosorpcyjnych,
zabezpieczaj^cych skor? zolnierza przed skazeniem [PN-V-01010].
lub dwuczçsciowego4. Rozwi^zania konstrukcyjne stosowane w tej odziezy wedlug wspólczesnych standardów trudno okreslic komfortowymi. Ponadto stosowane materialy zapewnialy stosunkowo krótki czas ochrony odziezy przed cieklymi BST (l - 4 h) trudno, wiçc mówic o prowadzeniu dzialan w terenie skazonym, gdyz czas ten byl potrzebny na bezpieczn^ ewakuacjç. Przykladem ogólnowojskowej odziezy izolacyjnej jest plaszcz ochronny OP-lM (fot. 9) znajduj^cy siç na wyposazeniu SZ RP. Wystçpuje on w ukompletowaniu z ponczochami ochronnymi PO-lM oraz rçkawicami ochronnymi RO-l. Zasady eksploatacji plaszcza ochronnego zalez^ od jego uformowania uzytkowego. Moze on byc stosowany w postaci: narzutki, plaszcza b^dz kombinezonu5.
Jego zakladanie jest uci^zliwe i czasochlonne z powodu skomplikowanego systemu zapiçc. Wytwarzany jest w trzech rozmiarach, co wplywa na slabe dopasowanie i niski komfort uzytkowania. Czas ochrony przed cieklymi BST dla poszczególnych elementów odziezy zawiera siç w przedziale od 80 do l80 minut.
Fot. 9. Plaszcz ochronny OP-lM w formie plaszcza i kombinezonu (zródlo: materialy WIChiR).
Masa wraz z ponczochami i rçkawicami ochronnymi wynosi ok. 2,3 kg (zaleznie od rozmiaru). Odziez typu izolacyjnego w porównaniu z filtracyjn^. ma tç zaletç, ze nie traci wlasciwosci ochronnych po rozpakowaniu, co umozliwia szersze wykorzystywanie jej w szkoleniu oraz jest podatna na odkazanie.
Zauwazyc nalezy, ze odwrót od materialów typu izolacyjnego nast^pil jedynie w odziezy ogólnowojskowej (bojowej) - przeznaczonej do prowadzenia dzialan bojowych.
4. PN-V-0l0l0 definiuje kombinezon ochronny jako odziez jednoczçsciow^, przeznaczon^ do ochrony zolnierza
za wyj^tkiem twarzy i dloni. Jednak w niniejszej pracy termin ten stosowany jest równiez dla odziezy dwuczçsciowej skladaj^cej siç z bluzy z kapturem i spodni ze zintegrowanymi kaloszami.
5. Chem. 30l/8l
Postçp dokonany w technologii materialów izolacyjnych spowodowal, ze s^. one niezast^pione w warunkach narazenia na kontakt z cieklymi BST. Obecnie stosowane s^. w obuwiu ochronnym i rçkawicach stanowi^c ukompletowanie odziezy filtracyjnej oraz w czçsciach twarzowych masek.
Z materialów izolacyjnych wytwarzane s^. narzutki ochronne, sluz^ce do zapewnienia dodatkowej ochrony odziezy filtracyjnej przed srodkami bojowymi w postaci cieklej i pylem promieniotwórczym. S3. to wyroby jednoczçsciowe (typu narzutki lub poncho), ze zintegrowanym kapturem, jednorazowego uzytku, charakteryzuj^ce siç mal^ mas^. i objçtosci^. w stanie zapakowanym oraz nisk^. cen^.. Zapewniaj^. one równiez ochronç noszonego wyposazenia, moze zmiescic siç pod nimi nawet plecak. Na fot. 10 przedstawiono Austriackie poncho EK 55. Dla uzyskania jak najmniejszej objçtosci w stanie zapakowanym jest ono pakowanie prózniowo. Wedlug informacji producenta okres przechowywania wynosi 20 lat.
Fot. 1G. Poncho EK 55 firmy GOETZLOFF GmbH (Austria). jednorazowego uzytku
(zródlo materialy firmy GOETZLOFF GmbH). (zródlo: materialy WIChiR).
Stosowana w SZ RP narzutka ochronna - fot. 11 jest przeznaczona do ochrony zolnierza przed kroplami bojowych srodków trjcych, biologicznych oraz pylem promieniotwórczym. Jest to ubiór jednoczçsciowy, nakladany przez glowç. Budowa narzutki umozliwia nakladanie jej zolnierzowi z zalozon^ mask^. przeciwgazow^. i helmem. Narzutka posiada zintegrowany kaptur, zaopatrzony w sci^gacz. Z przodu narzutki s^. symetrycznie umieszczone otwory zabezpieczone patk^, sluz^ce do wyjmowania r^k z przestrzeni pod narzutk^. Uzyskany czas ochrony wynosi powyzej 24 godzin (wymagany 4 godziny), co jest porównywalne z
rozwi^zaniami swiatowymi. Produkowana jest w trzech rozmiarach a jej masa w opakowaniu jednostkowym wynosi w zaleznosci od rozmiaru od 490 do 540g. Jest to rozwi^zanie krajowe, opracowane w Wojskowym Instytucie Chemii i Radiometrii (WIChiR).
W grupie odziezy specjalnej ujçte zostaly rozwi^zania ktorych podstawowym przeznaczeniem nie jest stosowanie jako powszechny w silach zbrojnych element ISOPS. Odziez ta stosowana jest glownie w pododdzialach wojsk chemicznych (rozpoznanie i likwidacja skazen), oddzialach ratownictwa chemicznego, sluzbach medycznych, technicznych, lub rodzajach wojsk (odziez dla Marynarki Wojennej).
Przykladem starszego rozwi^zania z tej grupy s^.: kombinezon jednoczçsciowy L-2 przeznaczony dla wojsk chemicznych i dwuczçsciowy L-1 dla Marynarki Wojennej. Odziez ta posiada parametry ochronne podobne jak plaszcz OP-1M6 i rowniez moze bye poddawana odkazaniu.
Nowoczesnym rozwi^zaniem stosowanym w wielu krajach jest odziez lekka. Jest to odziez jednorazowa, tania w produkcji, charakteryzuj^ca siç nisk^. mas^. i stosunkowo dlugim czasem ochrony (ok. 12 h), nakladana jest na umundurowanie i obuwie. Odziez ta moze rowniez wchodzie w sklad ISOPS. Bçd^ca na wyposazeniu Armii USA odziez SCALP (Suit Contamination Avoidance Liquid Protective) - fot. 12 a, posiada stosunkowo krotki czas ochrony, przed skazeniami w postaci cieklej, wynosz^cy 1 h. Jest to odziez jednorazowa, skladaj^ca siç z bluzy ze zintegrowanym kapturem, spodni i kaloszy. Przeznaczona jest do noszenia na odziezy ochronnej typu filtracyjnego. Stosowana jest przez personel techniczny i jednostki medyczne wojsk l^dowych oraz przez personel obiektow ochrony zbiorowej w razie koniecznosci wyjscia na zewn^trz .
Austriacka odziez tego typu wykonana jest w postaci kurtki ze zintegrowanym kapturem i rçkawicami oraz spodni ze zintegrowanymi kaloszami (fot. 12 b). Stosowany jest rowniez kombinezon jednoczçsciowy ze zintegrowanym kapturem - fot. 12 c.
6. Nyszko G., Majewski K., Wertejuk Z.i wspolautorzy: Sprawozdanie z badan partii produkcyjnej odziezy
ochronnej dwuczçsciowej L-1 M/MW dla potrzeb certyfikacji na zgodnosc z WT - Sygn. WIChiR ONIW nr 890/2003
7. FM 3-11.4
a)
b)
c)
d)
Fot. 12. Przyklady lekkiej odziezy izolacyjnej: a) Amerykanska odziez SCALP (zrodlo: Materialy Program Executive Office Soldier, b) dwucz?sciowa Eurolite NBC-Protection Suit-R110 firmy GOETZLOFF GmbH (Austria), c) jednocz?sciowa Eurolite NBC-Overall-Rl 10 firmy GOETZLOFF GmbH (Austria), (zrodlo materialy firmy GOETZLOFF GmbH), d) krajowa IZO (zrodlo: materialy WIChiR)
W Polsce trwaj^ prace nad wprowadzeniem Lekkiej Izolacyjnej Odziezy Ochronnej (IZO)
8 9
- fot. 12d, opracowanej w WIChiR , . Przeznaczona jest ona dla Wojsk L^dowych, zalog okr?tow Marynarki Wojennej, zalog samolotow i smiglowcow, lotniczego personelu technicznego. Moze stanowic rowniez wyposazenie wojskowych pododdzialow ratownictwa chemicznego, zespolow pobierania probek oraz schronow i ukryc do ochrony zbiorowej wojsk i ludnosci cywilnej. Jest to odziez dwucz?sciowa skladaj^ca si? z bluzy ze zintegrowanym kapturem oraz spodni ze zintegrowanymi kaloszami. Jej czas ochrony przed kroplami BST wynosi min. 12 godzin a masa calkowita nie przekracza 1,5 kg. Wykonywana jest w trzech rozmiarach. Okres przechowywania wynosi 15 lat.
W grupie odziezy izolacyjnej miesci si? rowniez tzw. odziez gazoszczelna, stosowana w specjalistycznych grupach ratownictwa chemicznego, jako dodatkowe wyposazenie pododdzialow chemicznych i grup specjalistycznych rozpoznania skazen. Odziez ta zapewnia najwyzszy poziom ochrony i przeznaczona jest do prac w szczegolnie niebezpiecznych
8. Majewski K., Nyszko G., Wertejuk Z.i wspolautorzy: Sprawozdanie z realizacji projektu celowego pt. „Lekka
izolacyjna odziez ochronna" - Sygn. WIChiR ONIW nr 996/2004
9. Majewski K., Nyszko G., Wertejuk Z.i wspolautorzy: Sprawozdanie z badan kwalifikacyjnych partii
prototypowej lekkiej izolacyjnej odziezy ochronnej - Sygn. WIChiR ONIW nr 1016/2004
warunkach (kontakt z cieklymi BST, TSP, brak tlenu). W odziezy tej glowny nacisk polozony jest na zapewnienie wlasciwosci ochronnych (takze przed TSP), w zwi^zku z tym nie jest ona przeznaczona do prowadzenia walki. Ma ona przewaznie postac kombinezonow jednocz^sciowych, przystosowanych do wspolpracy z aparatami oddechowymi lub urz^dzeniami filtrowentylacyjnymi (z nawiewem) a takze systemami chlodz^cymi. Urz^dzenia te mog^. byc noszone pod kombinezonem lub na zewn^trz. W celu uzyskania lepszej szczelnosci (unikni^cia problemow zwi^zanych z odpowiednim uszczelnieniem pol^czenia maski z kapturem) stosowane s^ rozwi^zania z szyb^ panoramiczn^. Odziez ta przewaznie moze byc poddawana odkazaniu. Stosowana jest ona rowniez przez cywilne jednostki ratownicze.
Przyklady kombinezonow gazoszczelnych, przedstawiono na fot. 13. Amerykanski kombinezon STEPO (Self Contained Toxic Environmental Protective Outfit) - fot. 13 a, przeznaczony jest do prac w warunkach braku tlenu, kontaktu z BST, TSP, materialami p^dnymi, olejami i paliwami rakietowymi. Wyposazony jest w szyb? panoramiczn^. Wraz z kombinezonem mozna stosowac aparat oddechowy pozwalaj^cy na 4 godziny dzialania lub dostarczac powietrze poprzez przewod (osoba w kombinezonie wyposazona jest wtedy w awaryjny aparat oddechowy).
Fot. 13. Przyklady kombinezonow gazoszczelnych: a) amerykanski STEPO (zrodlo: http://www.globalsecurity.org), b) kombinezon Safeguard 6004 z zakladan^ mask^ (zrodlo: materialy firmy Alfred Kärcher GmbH & Co.), c) kombinezon cwiczebny szwedzkiej firmy Trellchem
(zródlo: materialy firmy Trelleborg Protective Products AB), d) kombinezon gazoszczelny Indywidualnego Zestawu Ochronnego IZO-1 (zródlo: materialy firmy Milagro Powlekarnia Sp. z o.o.)
Moze bye pi^ciokrotnie odkazany (po kontakcie z parami srodków toksycznych). W przypadku skazenia srodkami toksycznymi w postaci cieklej po odkazeniu nalezy przeznaczye go do utylizacji10. Jako przyklad rozwi^zania innego typu przedstawiono kombinezon Safeguard 6004 - fot. 13 b, stosowany w Armii Niemieckiej. Przeznaczony jest dla personelu przeprowadzaj^cego likwidaj skazen BMR lub dzialania ratownicze w miejscu wydarzenia z TSP. Zapi^cie stanowi: gazoszczelny zamek, dodatkowo osloni^ty przed skazeniem i uszkodzeniem mechanicznym. Pol^czenie kombinezonu z r^kawicami realizowane jest poprzez zewn^trzne gumowe pierscienie uszczelniaj^ce (mozliwa wymiana r^kawic). Buty s^. zintegrowane z kombinezonem. Poniewaz odziez gazoszczelna jest dosye droga i wymaga odpowiedniego wyszkolenia specjalistycznego stosowane s^. tu wersje ewiczebne - fot. 13 c.
W SZ RP stosowany jest kombinezon gazoszczelny wchodz^cy w sklad Indywidualnego Zestawu Ochronnego IZO-1 - fot. 13 d. Stanowi on etatowe wyposazenie wojskowej grupy specjalistów ratownictwa chemicznego oraz dodatkowe wyposazenie pododdzialów chemicznych i grup specjalistycznych WLOP i MW.
Zapewnia on ochron? dróg oddechowych oraz powierzchni calego ciala podczas:
- prowadzenia rozpoznania skazen w strefach o wysokim st^zeniu bojowych srodków truj^cych lub ubogich w tlen, zagrazaj^cych szybk^. utrat^ wlasciwosci ochronnych filtropochlaniaczy masek przeciwgazowych;
- dzialania w rejonie awarii, w którym mog^. wyst^powae strefy skazen TSP, substancjami promieniotwórczymi, bojowymi srodkami truj^cymi i srodkami biologicznymi wyst^puj^cymi we wszystkich mozliwych dla tych srodków postaciach;
- ewakuacji poszkodowanych ze strefy zagrozonej (rejonu skazen).
Jest to kombinezon jednocz^sciowy, przystosowany do wspóldzialania z cisnieniow^. aparatur^ oddechow^ noszon^ na zewn^trz. Posiada zintegrowany kaptur oraz obuwie. R^kawy kombinezonu zakonczone s^. sztywnymi mankietami, na które zaklada si? mankiety gumowe mi?kkie oraz r?kawice gumowe. Z przodu kombinezonu zamontowane s^. dwa zawory umozliwiaj^ce odpowiedni^. wentylaj wewn^trzn^.: zawór wlotowy, który mozna pol^czyé z aparatem powietrznym oraz zawór wylotowy, przez który zuzyte powietrze
10. FM 3-11.4
usuwane jest na zewn^trz kombinezonu. Zawor wlotowy pol^czony jest z zespolem w?zykow rozprowadzaj^cych powietrze wewn^trz kombinezonu. Kombinezon zapinany jest z przodu od gory w dol na gazoszczelny zamek.
3.2.2.2. Odziez filtracyjna
Sprawne dzialanie w odziezy izolacyjnej mozliwe jest przez stosunkowo krotki czas, szczegolnie przy intensywnym wysilku fizycznym i w wysokiej temperaturze. Powoduje to uci^zliwe ograniczenia w prowadzeniu dzialan i jest glowna przyczyn^. odwrotu od tego typu odziezy w rozwi^zaniach bojowych. Zastosowanie materialow filtrosorpcyjnych umozliwilo upodobnienie odziezy ochronnej do odziezy bojowej. Warstwa filtrosorpcyjna zapewnia bardzo dobre wlasciwosci ochronne przed parami BST, lecz jej odpornosc na te srodki w postaci cieczy i aerozoli jest znacznie nizsza. Polepszenie odpornosci uzyskuje si? poprzez zastosowanie w odziezy warstwy zewn?trznej chroni^cej warstw? filtrosorpcyjna przed srodkami w postaci cieczy i aerozoli. W filtracyjnej odziezy ochronnej, znakomita wi?kszosc rozwi^zan to ubiory bojowe. Wyst^puj^. rowniez rozwi^zania przeznaczone do stosowania przez zalogi samolotow i smiglowcow oraz wozow bojowych. Maj^. one postac kombinezonow lub bielizny ochronnej.
W odziezy bojowej d^zy si? do jak najwi?kszego zblizenia jej cech uzytkowych do zwyklego umundurowania - fot. 14 i 15. Z reguly jest to odziez dwucz?sciowa skladaj^ca si? z kurtki ze zintegrowanym kapturem oraz spodni. W ukompletowaniu z odziezy stosuje si? obuwie ochronne oraz r?kawice, wykonane z materialow izolacyjnych. Najnowsza amerykanska odziez filtracyjna JSLIST (Joint Service Lightweight Integrated Suit Technology) (fot. 14 a, b), wprowadzana jest na wyposazenie wszystkich rodzajow wojsk USA od 1997 r. Zapewnia 24 godzinn^ ochron? przed skazeniem bojowymi srodkami chemicznymi i biologicznymi w postaci cieklej i gazowej oraz przed cz^stkami alfa i beta. Utrzymuje swoje wlasciwosci ochronne po 45 dniach noszenia (120 dni od rozpakowania, bez noszenia), mozna j^ prac 6 razy. Poprzednia odziez amerykanska BDO (Battle Dress Overgarment) zapewniala 24 godzinn^ ochron? przed parami BST po noszeniu przez 22 dni.
TM
W odziezy JSLIST obecnie wykorzystywany jest material filtrosorpcyjny SARATOGA produkowany przez niemieck^. firm? Blücher GmbH. Z materialu tego wytwarzana jest rowniez odziez stosowana w armiach innych panstw NATO (np. niemiecka - fot.14 c). Podobna form? posiada rowniez odziez innych znanych producentow - fot. 15.
a) b) c)
Fot. 14. Przyklady zagranicznej odziezy filtracyjnej a) amerykanska JSLIST (zrodlo: materialy Natick SRDE Center), b) amerykanska JSLIST w innym wzorze maskuj^cym, c) odziez niemiecka (zrodlo: materialy firmy
Blucher GmbH)
a) b) c) d)
Fot. 15. Przyklady zagranicznej odziezy filtracyjnej a) brytyjska odziez MklV (zrodlo: materialy firmy Remploy Frontline), b) kanadyjska Safeguard 3002-A1 (zrodlo: materialy firmy Karcher Futuretech GmbH, c) francuska S3P (zrodlo: materialy firmy Paul Boye), d) polska FOO-1 (zrodlo: materialy PSO MASKPOL S.A.)
W celu umozliwienia szybkiego i latwego nakladania w rozwi^zaniach odziezy bojowej stosowane s^. zapi^cia na zamki blyskawiczne oraz typu velcro (rzepy) - fot. 16. Szczegolnie istotne jest odpowiednie uszczelnienie pol^czen odziezy z mask^. przeciwgazow^, r^kawicami i obuwiem.
a) b)
Fot.16. Pol^czenia elementow odziezy bojowej : a) zapiçcie kurtki JSLIST, b) uszczelnienie mankietu kurtki JSLIST, c) zapiçcie kaptura odziezy angielskiej, d) zapiçcie kaptura odziezy belgijskiej, e) uszczelnienie nogawki odziezy belgijskiej, f) zapiçcie kaptura odziezy hiszpanskiej. (zrodlo: fot: a, b - materialy Natick SRDE Center, fot: c, d, e, f - materialy WIChiR)
Bçd^ca na wyposazeniu SZ RP filtracyjna odziez ochronna FOO - fot. 15 d, charakteryzuje siç parametrami porownywalnymi z rozwi^zaniami swiatowymi. Jej czas
ochrony dla par BST wynosi min. 24 h, dla aerozoli i kropel min. 8 h. Zachowuje wlasnosci ochronne po 30 dniach noszenia w warunkach normalnych (bez skazen chemicznych) i po 6 cyklach prania. Czas przechowywania w opakowaniu fabrycznym wynosi 15 lat. Obuwie i r^kawice ochronne stanowi^ce ukompletowanie odziezy zapewniaj^. 24 h ochrony przed BST
11 12 13
w postaci cieklej , , .
3.2.2.3. Trendy rozwoju wojskowej odziezy ochronnej
Przedstawiona analiza rozwi^zan odziezy ochronnej b^d^cej obecnie na wyposazeniu pozwala stwierdzic, ze dziedzina ta podlega ci^glemu rozwojowi. Wynika to z d^zenia do zapewnienia ochrony wojsk umozliwiaj^cej ich bezpieczne funkcjonowanie na poziomie efektywnosci jak najbardziej zblizonym do normalnego w warunkach zagrozenia uzyciem BMR oraz w terenie skazonym. Glowne tendencje rozwojowe w zakresie ochrony skory ukierunkowane s^. na uzyskanie jak najlepszych wlasciwosci ochronnych i komfortu uzytkowania odziezy (zmniejszenie obci^zenia fizjologicznego i psychologicznego). Na podstawie dost^pnych materialow mozna stwierdzic, ze wiod^cymi w rozwoju i badaniach srodkow ochrony skory s^. kraje wysoko rozwini^te (panstwa Europy Zachodniej USA, Japonia, Kanada).
Z uwagi na roznorodnosc i ilosc prowadzonych prac oraz najwi^ksz^. dost^pnosc informacji o realizowanych pracach badawczo-rozwojowych analiz^ aktualnych kierunkow rozwoju przeprowadzono glownie w oparciu o prace prowadzone w USA.
Szereg wymagan stawianych przed wspolczesn^. wojskow^. odziezy ochronne spowodowane zostalo zmian^ koncepcji jej wykorzystania z zakladanego krotkotrwale elementu ochronnego, na odziez bojow^. ze zintegrowanymi wlasciwosciami ochronnymi, ktora moze byc noszona przez dlugi czas. W zwi^zku z tym przed materialami stosowanymi w odziezy ochronnej pojawily si? nowe wymagania. Powinny one zapewniac odpowiedni^. ochrony przed skazeniami (poz^dana 24 h), posiadac odpowiedni^ odpornosc na uszkodzenia mechaniczne (rozerwanie, przetarcie). Musz^. byc elastyczne (nie kr^powac ruchow) i oddychaj^ce (redukcja stresu cieplnego). Poz^dane s^. rowniez wlasnosci maskuj^ce (kamuflaz) podatnosc na pranie i odkazanie oraz wodo- i ognioodpornosc. W kontakcie ze skor^. nie mog^. wywolywac uczulen, istotny jest dlugi okres uzytkowania w warunkach polowych oraz przechowywania w stanie zapakowanym. Ponadto nie powinny byc drogie w produkcji.
11. Majewski K., Nyszko G., Wertejuk Z.i wspolautorzy: Sprawozdanie z badan kwalifikacyjnych prototypow
filtracyjnej odziezy ochronnej - Sygn. WIChiR ONIW nr 649/2000
12. Majewski K., Nyszko G., Wertejuk Z.i wspolautorzy: Sprawozdanie z badan sprawdzaj^cych filtracyjnej
odziezy ochronnej - Sygn. WIChiR ONIW nr 709/2001
13. Majewski K., Nyszko G., Wertejuk Z.i wspolautorzy: Sprawozdanie z badan filtracyjnej odziezy ochronnej
dla potrzeb certyfikacji na zgodnosc z WT - Sygn. WIChiR ONIW nr 997/2004
Generalnie nalezy stwierdzic, ze materialy nieprzepuszczalne zapewniaj^. pelniejsz^. ochron? przed srodkami chemicznymi i biologicznymi w roznej postaci - rys. 17 a. Jednak nieprzepuszczalna bariera zatrzymuj^c wewn^trz wilgoc odparowan^ przez skor? jest przyczyn^. stresu cieplnego. W celu umozliwienia naturalnego chlodzenia organizmu w wojskowej odziezy ochronnej zacz?to stosowac materialy przepuszczalne (filtrosorpcyjne). Odziez tego typu zbudowana jest z kilku warstw (rys. 17 b). Warstwa filtrosorpcyjna (wykonana z materialu zawieraj^cego w?giel aktywny) pozwala na uwolnienie odparowanego potu i zapewnia ochron? przed srodkami toksycznymi. O ile w przypadku par ochrona ta jest skuteczna to czas ochrony dla srodkow bojowych w postaci aerozoli i cieczy jest znacznie krotszy. Znacz^c^ popraw? wlasciwosci ochronnych uzyskuje si? dzi?ki pol^czeniu warstwy filtrosorpcyjnej z warstwy polprzepuszczaln^ (rys. 17 c). Dziala ona jak bariera dla cieczy i aerozoli, chroni^c przed nimi warstw? filtrosorpcyjna, umozliwiaj^c jednoczesnie wymian? gazow^. (wydostawanie si? potu na zewn^trz). Zewn?trzny material polprzepuszczalny zapewnia rowniez ochron? przed materialami ropopochodnymi w postaci cieklej, nadawane s^. mu takze wlasciwosci wodo- i ognioodporne.
Warstwa filtracyjna oparta jest na wykorzystaniu w?gla aktywnego. Material ten wykonywany jest w roznych postaciach. Pocz^tkowo byly to pianki poliuretanowe nasycane w?glem aktywnym w postaci proszku. Rozwi^zania te nie byly zbyt udane gdyz warstwa ta byla dosyc gruba i proszek w?glowy uwalnial si? z niej brudz^c nosz^cego. Post?p w technologii materialow z w?glem aktywnym umozliwil udoskonalenie materialow piankowych oraz zastosowanie innych rozwi^zan. Obecnie stosowane s^. rowniez materialy w postaci tkanin (fot. 18 a), wloknin (fot. 18 b) oraz z absorberem w postaci kulek (fot. 19) -
TM
material SARATOGA produkowany przez niemieck^ firm? Blucher.
a)
Powietrze Ciecze Pary Aerozole
Vt Vt \J V/
Materia! izolacyjny
_ _
7
Odparowany pot
/ /
Skora /
Powietrze
Pary
Cie cze Aerozole
I
p; "Materia!^ przePHSZczainy] J gfcSl
^_^_Lj—L;_I"'"'_ ^_■■
—V ■ 1 ■" ■—~—TTr7T* ■■ ' r' ,■'.'" ■' Materia! filtrosorpcyjny
Tr
/ /
Skora /
c)
Pary
Powietrze Ciecze Aerozole
ХШ At
Material pólprzepuszczalny
_ "_/
/ /
г Mat .■ - -■ ■ erial fill rosorpcy ny /
/ /
Skóra /
/ /
Skóra /
Rys. 17. Zasada dzialania poszczególnych rodzajów odziezy ochronnej: a) odziez izolacyjna, b) odziez filtracyjna-przepuszczalna, c) odziez filtracyjna-pólprzepuszczalna, d) odziez selektywnie przepuszczalna (zródlo: opracowanie wlasne).
Fot. 18. Materialy z w?glem aktywnym: tkaninowy (a) i wlokninowy (b), (zrodlo: materialy informacyjne firmy Karcher).
W materiale tym w^giel aktywny wykonany jest w formie sfer z tward^. powlok^. umieszczonych rownomiernie na tkaninie nosnej - fot. 19. Wedlug danych producenta g^stosc powierzchniowa w^gla w tym materiale wynosi od 180 do 220 g/m , co zapewnia najwyzsz^. pojemnosc sorpcyjn^. sposrod materialow dost^pnych na rynku. Ponad 85 % powierzchni sfer jest dost^pne dla zewn^trznej (toksycznej) atmosfery. Material ten posiada rowniez bardzo dobre wlasciwosci mechaniczne.
Fot. 19. Material SARATOGA™. Przedstawiono schemat ulozenia warstw materialu - fot. a, b oraz widok materialu z naniesion^ warstw^ sferycznego w?gla aktywnego - fot. c, (zrodlo: materialy informacyjne firmy Blucher).
Istotn^ wad^. materialow z w^glem aktywnym jest ograniczenie czasu uzytkowania odziezy w terenie nieskazonym gdyz w^giel aktywny absorbuje pot oraz wszelkie zanieczyszczenia z powietrza, z ktorymi mog^. stykac si? zolnierze, takie jak spaliny czy dym. Problemem jest rowniez ich odkazanie, gdyz nie mozna usun^c srodkow toksycznych zaadsorbowanych w porach w?gla aktywnego. Srodki te po pewnym czasie (zwlaszcza w podwyzszonej temperaturze) mog^. byc uwalniane do otoczenia. Dlatego tez z reguly nie
przewiduje si? odkazania odziezy tego typu. Odziez ta posiada takze dosyc duz^ mas? oraz obj?tosc w stanie zapakowanym.
W celu wyeliminowania wymienionych wad materialy z w?glem aktywnym s^ ci^gle udoskonalane. Wlasciwosci materialu SARATOGA wplywaj^ na bardzo szybk^ i rownomiern^. adsorpcj? bez tendencji do desorpcji nawet w podwyzszonej temperaturze. Prowadzone s^ prace nad modyfikaj materialow z w?glem aktywnym. Material LANX, firmy Xymid LLC, bazuje na polimerycznie obudowanym w?glu aktywnym, co zapobiega wchlanianiu potu oraz polepsza wlasciwosci adsorpcyjne. Material jest bardzo jednorodny, wytrzymaly, bardzo istotn^. zalet^ jest jego rozci^gliwosc.
Polepszenia wlasnosci ochronnych upatruje si? w rowniez w zastosowaniu nowych materialow, dlatego w ostatnich latach obserwuje si? intensywne prace nad membranami selektywnie przepuszczalnymi rys. 4.27 d. S3, one przepuszczalne tylko od srodka na zewn^trz, pozwalaj^ na wydostawanie si? pary wodnej, lecz uniemozliwiaj^. penetracj? gazow, cieczy i aerozoli do wn?trza odziezy. Wykorzystane tu mog3 byc osi^gni?cia nanotechnologii - materialy z ultracienkich wlokien (o wymiarach rz?du nanometrow). Jednak jak dot^d materialy uzyskiwane w tej technologii nie maj^ odpowiednich wlasciwosci wytrzymalosciowych, dlatego mog3 byc rowniez stosowane w ukladach wielowarstwowych, jako warstwa wewn?trzna pol^czona z warstwami wykonanymi z innych materialow (fot. 4.30). Oprocz polepszenia wlasciwosci ochronnych przewiduje si?, ze odziez wykonana z takich materialow powinna byc lzejsza o polow? od opartej na w?glu aktywnym oraz zajmowac o polow? mniejsz^ obj?tosc w stanie zapakowanym. Mozna powiedziec, ze materialy selektywnie przepuszczalne stanowi^ pol^czenie idei materialow izolacyjnych -uniemozliwiaj^c penetracj? czynnikow szkodliwych z zewn^trz, oraz przepuszczalnych -pozwalaj^c na wydostawanie si? na zewn^trz odparowanego potu. Prace nad membranami selektywnie przepuszczalnymi prowadzone s^ mi?dzy innymi w firmach W.L. Gore & Assoc. w USA i Texplorer w Niemczech (technologia Spiratec). Amerykansk^ odziez AP-PPE (All Purpose-Personal Protective Ensemble) wykonan^ w tej technologii przedstawiono na fot. 4.31. Jest to odziez jednocz?sciowa, charakteryzuj^ca si? zwi?kszon^ odpornosci^ na skazenia w postaci cieczy i aerozoli oraz substancje ropopochodne.
}iiUk
Fot. 4.30. Schemat ukazuj^cy wlasciwosci wielowarstwowego materialu na odziez ochronn^ z wykorzystaniem membrany selektywnie przepuszczalnej (zródlo materialy informacyjne USArmy Natick Soldier Research, Development & Engineering Center).
Fot. 4.31. Odziez AP-PPE, wersja ze zintegrowanym kapturem, (zródlo materialy informacyjne USArmy Natick Soldier Research, Development & Engineering Center).
W dziedzinie izolacyjnej odziezy ochronnej takze prowadzone s^ prace zmierzaj^ce do polepszenia wlasciwosci ochronnych i komfortu uzytkowania. Opracowywane s^. nowe materialy wielowarstwowe powlekane warstwami ochronnymi (np. elastomerami - stosowane w ubraniu ochronnym Vautex Elite S - (fot. 4.32). D^zy siç równiez do wykorzystania lekkich materialów izolacyjnych o bardzo dobrych wlasciwosciach ochronnych np. Tyvek® firmy DuPont.
Fot. 4.32. Wielowarstwowy material izolacyjny Vautex Elite z powlokami elastomerowymi (zrodlo materialy informacyjne firmy MSA AUER GmbH).
Niezaleznie od rodzaju uzywanego materialu w projektowaniu odziezy ochronnej wspolnym problemem jest zapewnienie szczelnosci zamkow, oraz pol^czen poszczegolnych elementow ze sob^ (kurtka, spodnie, maska, obuwie, r?kawice). Rozwi^zaniem cz?sci problemow jest stosowanie odziezy jednocz?sciowej zamiast dwucz?sciowej, jednak stwarza to wi?cej trudnosci z zakladaniem i odpowiednim dopasowaniem. Przyklad nowego amerykanskiego rozwi^zania uszczelnienia pol^czenia odziezy z mask^ przedstawiono na fot. 4.33.
Fot. 4.33. Opracowane w ramach programu JSLIST nowy wariant uszczelnienia odziezy z mask^ zapewniaj^cy wi?ksz^ swobod? ruchow (zrodlo: Proodian S. Novel Closures & Interfaces for Chemical-Biological Clothing, materialy konferencji Chemical Biological Individual Protection, Charleston USA 2006).
Systemy chlodzqce
W celu zapewnienia odpowiedniego komfortu cieplnego prowadzone s^. rowniez prace 14, 15 nad systemami chlodz^cymi, ktore mog^. bye stosowane zarowno w odziezy izolacyjnej jak i przepuszczalnej. Poniewaz w odziezy ochronnej (szczegolnie typu izolacyjnego) chlodzenie organizmu w naturalny sposob jest utrudnione w celu zwi^kszenia komfortu uzytkowania i przedluzenia czasu noszenia odziezy stosuje si? specjalne urz^dzenia zapewniaj^ce chlodzenie ciala pod odziezy tzw. indywidualne systemy chlodz^ce lub systemy utrzymywania mikroklimatu. Stosowane s^. tu rozne rozwi^zania - od kamizelek mieszcz^cych wymienne wklady chlodz^ce, wdmuchiwania filtrowanego powietrza pod odziez do urz^dzen z obiegiem cieczy chlodz^cej.
Przykladem kamizelki z wymiennymi wkladami chlodz^cymi jest przedstawione na fot. 4.34. rozwi^zanie stosowane w Marynarce USA.
Fot. 4.34. Kamizelka z wkladami chlodz^cymi wykorzystywana w US Navy. (zrodlo: Teal W.: Microclimate cooling, materialy konferencji Chemical Biological Individual Protection, Charleston USA 2006)
Wad^. takich rozwi^zan jest stosunkowo duza masa (4-6 kg) oraz koniecznose wymiany wkladow chlodz^cych, co ok. 2 godziny (oraz ich chlodzenia).
Znacznie dluzszy czas pracy zapewniaj^. urz^dzenia wdmuchuj^ce pod odziez powietrze. Czas pracy takich przenosnych urz^dzen limitowany jest zywotnosci^. baterii zasilaj^cej urz^dzenie nadmuchowe, natomiast w przypadku urz^dzen stosowanych w wozach bojowych jest praktycznie nielimitowany. Powietrze moze bye wdmuchiwane do wn?trza odziezy systemem przewodow (rozwi^zanie tego typu zastosowano w opracowanej w WIChiR Barierowej Odziezy Ochronnej) lub dostarczane do kamizelki umozliwiaj^cej jego
14 Daanen H.: Ergonomics of protective clothing, heat strain and fit. materialy NATO Advanced Research Workshop: Intelligent Textiles for Personal Protection and Safety, Zadar, Chorwacja 2005.
15 Teal W.: Microclimate cooling, materialy konferencji Chemical Biological Individual Protection, Charleston USA 2006.
rozprowadzenie. Kamizelki przeznaczone do systemow wdmuchiwania powietrza przedstawiono na fot. 4.35.
W systemach z obiegiem cieczy chlodz^cej glownymi elementami s^. modul chlodz^cy i obieg cieczy chlodz^cej w formie cienkich elastycznych rurek, umieszczonych w ubiorze. Modul chlodz^cy ozi?bia ciecz i tloczy j^ do obiegu gdzie odbiera ona cieplo metaboliczne. Ogrzana ciecz wraca do modulu chlodz^cego, w ktorym odebrane cieplo jest usuwane na zewn^trz. Opracowany w 2001r. Amerykanski przenosny system chlodz^cy PVCS (Portable Vapor Compression Cooling System) przedstawiono na fot. 4.36. Przeznaczony jest on do uzycia z izolacyjn^ odziez^ ochronn^. Sklada si? on z modulu chlodz^cego, modulu zasilania oraz ubioru z obiegiem cieczy chlodz^cej (kurtka, spodnie, kaptur). Utrzymuje temperatur? cieczy chlodz^cej na poziomie 19 - 21 oC.
a) b)
Fot. 4.35. Kamizelki chlodz^ce poprzez wdmuchiwanie powietrza: a) rozwi^zanie TNO Defence (zrodlo: materialy NATO Advanced Research Workshop: Intelligent Textiles for Personal Protection and Safety,
Zadar, Croatia 2005, b) kamizelka Combat Vehicle Crewman Microclimatic Conditioning Air Vest -dostosowana do podl^czenia do systrmu nadmuchu klimatyzowanego powietrza w czolgu Ml Abrams (zrodlo: materialy informacyjne USArmy Natick Soldier Research, Development & Engineering Center)
Fot. 4.36. Amerykanski przenosny system chlodz^cy PVCS (zródlo: materialy informacyjne USArmy Natick Soldier Research, Development & Engineering Center).
Czas pracy systemu na zasilaniu bateryjnym wynosi 4 godziny a jego masa ok. 12 kg (w tym modul chlodz^cy 4,5 kg, modul zasilania 5 kg, ubiór 2,7 kg). Obecnie trwaj^. prace nad przystosowaniem tego systemu dla zalóg smiglowców.
Bardziej por^cznym rozwi^zaniem takze przeznaczonym do uzycia z izolacyjna odziez^ ochronn^ jest Advanced Lightweight Microclimate Cooling System (ALMCS) - fot.
3
4.37. Jego masa wraz z bateriami wynosi 5kg a obj^tosc 7 dm . Moc chlodz^ca w temp. otoczenia 35 oC wynosi 230 W przy zuzyciu energii elektrycznej 100 W. Czas pracy na zasilaniu bateryjnym 3 godziny.
/ A
Fot. 4.37. Amerykanski system chlodz^cy Advanced Lightweight Microclimate Cooling System (zrodlo: materialy informacyjne USArmy Natick Soldier Research, Development & Engineering Center).
Wsrod rozwi^zan z obiegiem cieczy chlodz^cej mozna rowniez przedstawic wprowadzon^. na wyposazenie w 2004 r., opracowan^. w USArmy Natick Soldier RD&E Center, kamizelk? dla zalog smiglowcow i wozow bojowych - Air Warrior Microclimate Cooling Garment (MCG) - fot 4.38 a. Przeprowadzone testy MCG wykazaly mozliwosc trzykrotnego wydluzenia czasu dzialania zalog smiglowcow (z 1,6 h do 5 h) przy temperaturze otoczenia 38 oC i w zalozonych srodkach ochrony indywidualnej zgodnie z poziomem MOPP4. Masa kamizelki wraz z cieczy chlodz^ca wynosi 0,9 kg. Wyposazona jest ona w zl^cze zapobiegaj^ce stratom cieczy chlodz^cej (fot 4.38 b) do pol^czenia z modulami chlodz^cymi montowanymi na smiglowcach - Air Warrior Microclimate Cooling System (AWMCS - fot 4.38 c) i w pojazdach - Vehicle Mounted Personal Cooling System (VMPCS - fot 4.38 d). Modul chlodz^cy AWMCS stosowany jest na smiglowcach CH-47, UH-60, OH-58D oraz w pojezdzie inzynieryjnym M9ACE, natomiast modul VMPCS w pojezdzie HMMWV.
a) b)
Fot. 4.38. Elementy systemu chlodz^cego: a) Kamizelka z obiegiem cieczy chlodz^cej Air Warrior Microclimate Cooling Garment, b) zl^cze do pol^czenia z modulem chlodz^cym, c) modul chlodz^cy AWMCS, d) kamizelki podl^czone do modulu chlodz^cego VMPCS. (zrodlo: materialy informacyjne USArmy Natick Soldier Research, Development & Engineering Center).
Prowadzone s^ rowniez prace nad mniejszymi (kompaktowymi) modulami chlodz^cymi do systemow z obiegiem czynnika chlodz^cego, przeznaczonymi do powszechnego zastosowania. Wsrod nich mozna wymienic opracowane w roku 2003 urz^dzenia firm Foster Miller - fot. 4.39 a oraz Aspen Systems - fot 4.39 b, a takze opracowany w 2006 r. przez firmç Rini Technologies lekki, przenosny system chlodzenia mikroklimatu Warrior Individual Cooling System (WICS) - Fot. 4.39 c. W Natick Soldier Center trwaj^ prace nad jeszcze bardziej zminiaturyzowanym systemem - Future Force Warrior Cooling System (FFW-CS) - fot 4.39 d. Opracowanie w pelni funkcjonalnego modelu demonstracyjnego planowane jest w polowie 2008 r. System ten moze byc zastosowany w opracowywanym ubiorze Future Force Warrior.
Fot. 4.39. Kompaktowe indywidualne systemy chlodz^ce: a) Foster Miller, b) Aspen Systems, c) Rini Technologies d) FFWCS (zrodlo: materialy informacyjne USArmy Natick Soldier Research,
Development & Engineering Center).
Parametry charakteryzuj^ce poszczegolne urz^dzenia zestawiono w tabeli 4.3. Mozna zauwazyc, ze przy zachowaniu mocy chlodz^cej zmniejszeniu ulegly wymiary i masa urz^dzenia.
Tabela 4.3. Parametry kompaktowych indywidualnych modulow chlodz^cych (na podstawie materialow informacyjnych USArmy Natick Soldier Research, Development & Engineering
Center)
Parametr
Foster Aspen Rini Technologies FFWCS
Miller Systems WICS
Moc chtodz^ca [W] (w temp. otoczenia 35 oC);
115
120
120
>120
Zuzycie energii elektrycznej [W] (24V DC)
50
50
ponizej 50;
<35
Masa
(bez zródta zasilania);
[kg]
1,8
2,1
1,6
1,6
Objçtosc [dm3]
2,8
2,9
1,5
1,0
Glownym kierunkiem prac w systemach chlodz^cych jest wydluzenie czasu pracy na zasilaniu bateryjnym (zmniejszenie zuzycia energii) oraz redukcja masy i wymiarow urz^dzen z uwagi na fakt, ze s^. one noszone przez uzytkownika i powoduj^. jego dodatkowe obci^zenie.
W USA prace prowadzone w poszczegolnych rodzajach sil pol^czono w program opracowania lekkiego ubioru chemicznego nowej generacji - Joint Service Lightweight Integrated Suit Technology (JSLIST). W ramach tego programu prowadzone s^ prace nad kombinezonem, ubiorem bojowym, bielizn^, skarpetami, r?kawicami i obuwiem uniwersalnym, ktore w porownaniu do b?d^cych obecnie na wyposazeniu maj^ charakteryzowac si? lepszymi parametrami ochronnymi, zmniejszonym obci^zeniem fizjologicznym oraz wi?ksz^. trwalosci^.. R?kawice i obuwie powinny ponadto umozliwiac wykonywanie zadan wymagaj^cych precyzji.
Ubiory JSLIST wprowadzane s^. na wyposazenie wojsk USA od 1999r. Wedlug dost?pnych danych obecnie zapewniaj^. ochron? przed BST przez 24 godz. po uzytkowaniu przez 45 dni, podczas gdy dla poprzedniej amerykanskiej odziezy filtracyjnej - ubioru bojowego Battle Dress Overgarment (BDO), opartego na piance poliuretanowej z w?glem aktywnym, czas uzytkowania wynosil 22 dni. Ubior JSLIST moze byc prany (6 razy), jego masa jest mniejsza o 0,5 kg a obj?tosc w stanie zapakowanym jest mniejsza o 60 % w
porownaniu z BDO. Bior^c pod uwag?, ze w latach 1999 - 2008 planowano dostarczenie do sil zbrojnych USA ok. 5 mln ubiorow JSLIST s^. to wielkosci znacz^ce i maj^ spowodowac redukcj? kosztow zabezpieczenia logistycznego. Dodatkow^ zalet^ ubioru JSLIST jest jego uniwersalnosc (technologia ma byc wykorzystana we wszystkich rodzajach sil USA) gdyz obecnie na wyposazeniu Armii USA wyst?puje 6 rodzajow ubiorow ochronnych i 6 rodzajow masek, co prowadzi do nadmiernych kosztow i trudnosci w zaopatrzeniu logistycznym. Aktualnie w technologii JSLIST wykorzystywane s^. materialy na bazie w?gla aktywnego. Po szesciu latach testow sposrod wielu przebadanych materialow wybrano material filtracyjny
TM
SARATOGA produkowany przez niemieck^. firm? Blücher we wspolpracy z amerykansk^.
T
firm^. Tex-Shield. Z materialu SARATOGA wykonana jest rowniez polska filtracyjna odziez ochronna FOO, produkowana przez firm? P.S.O. Maskpol.
W ramach tego programu w najblizszych latach prowadzone b?d^ prace nad materialami barierowymi, filtracyjnymi i selektywnie przepuszczalnymi, umozliwiaj^cymi cz?sciowe lub calkowite odkazanie16 (w drodze reakcji katalitycznych lub z wykorzystaniem mikrokapsulkowania) - fot. 4.40.
> Ulepszona ochrona przed TSC - ulepszenie filtracji Ulepszona ochrona przed aerozolami -uszczelnienie maski.
Polepszenie ochrony przed aerozolami poprzez zastosowanie ulepszonych materialow i zapi?c. Samoodkazanie odziezy poprzez zastosowanie materialow reaktywnych.
Fot. 4.40. Kierunki prac rozwojowych planowane w USA do 2011 r. (zrodlo: Ramey T. Individual protection. Science and technology, materialy konferencji Chemical Biological Individual Protection, Charleston USA 2006)
16 Nalezy pami?tac, ze srodki chemiczne i biologiczne potencjalnie mog^ zostac ponownie wprowadzone do otoczenia na skutek ruchow osoby w skazonym ubiorze, stwarzaj^c zagrozenie dla osob bez ubiorow ochronnych. Istnieje rowniez zagrozenie dla osob nosz^cych ubrania ochronne podczas procedury ich zdejmowania. Zdrowa skora stanowi doskonal^ barier? dla srodkow biologicznych, jednak na polu walki istnieje duze prawdopodobienstwo powstania otarc i uszkodzen, stanowi^cych drogi dla infekcji biologicznej.
Spodziewane jest osi^gniçcie lepszej ochrony przed aerozolami, zwiçkszenie komfortu uzytkowania, trwalosci, ognioodpornosci, podatnosci na pranie, zmniejszenie obci^zenia organizmu, masy i objçtosci w stanie zapakowanym. Materialy te powinny znalezc zastosowanie w umundurowaniu bojowym, kombinezonach, bieliznie, skarpetach, rçkawicach i obuwiu.
Obiektem zainteresowania s^ takze ubiory ochronne jednorazowego uzytku ze wzglçdu na niski koszt i male wymagania logistyczne np. odziez SCALP (Suit Contamination Avoidance Liquid Protection) stosowana do ochrony zalog pojazdow w razie koniecznosci opuszczenia pojazdu oraz bçd^ca na wyposazeniu namiotow chroni^cych przed BMR. Testowanie membran z nanowlokien przewiduje siç w programie JPACE (Joint Protective AirCrew Ensemble - Ubior ochronny dla zalog lotniczych). Prowadzone s^ rowniez prace nad systemami odziezy ochronnej dostosowanymi dla personelu grup usuwania niewybuchow oraz strazakow.
Czas ochrony odziezy w warunkach rzeczywistych zalezny jest od wystçpuj^cego stçzenia srodka bojowego i warunkow otoczenia. Czasy ochrony, okreslane w warunkach laboratoryjnych, badane s^ dla najwyzszych przewidywanych stçzen srodkow bojowych
17
mog^cych wyst^pic na polu walki . S3, wiçc okreslane dla najciçzszych warunkow i przy nizszych stçzeniach BST odziez powinna chronic przez dluzszy czas. Przewiduje siç prowadzenie prac nad opracowaniem zintegrowanych z odziezy wskaznikow informuj^cych o stopniu jej zuzycia (podobnie jak w filtropochlaniaczach) w celu efektywniejszego jej wykorzystania, redukcji zabezpieczenia logistycznego i kosztow. Bylby to znacz^cy postçp wplywaj^cy zarowno na polepszenie ochrony zolnierza jak rowniez na wydluzenie czasu uzytkowania odziezy ochronnej. Jednak od strony technicznej jest to rozwi^zanie bardziej skomplikowane niz w przypadku filtropochlaniaczy gdyz konieczne jest monitorowanie skutecznosci ochrony na calej powierzchni odziezy.
Przewidywane do podjçcia po 2012r kierunki prac nad udoskonaleniem ochrony indywidualnej przedstawia fot. 4.41.
17 Patrz: Wartell M., Kleiman M., Huey B., Duffy L.: Strategies to protect the health of deployed U.S. forces: Force protection and decontamination. National Academy Press Washington 1999.
Polepszenie komfortu i kompatybilnosci wyposazenia -ulepszenie maski
Selektywnie przepuszczalne membrany elastomerowe, lepsza ochrona przed aerozolami i
Nowe techniki filtracji, rezygnacja z sorbentow, redukcja oporow oddychania, szeroki zakres ochrony.
Inteligentne ubiory zapewniaj^ce lepsze odprowadzanie potu.
Fot. 4.41 Kierunki prac rozwojowych planowane w USA od 2012 r. (zrodlo Ramey T. Individual protection. Science and technology, materialy konferencji Chemical Biological Individual Protection, Charleston USA 2006)
W USA rozpoczçto prace koncepcyjne nad umundurowaniem bojowym i wyposazeniem zolnierza przyszlosci - Future Force Warrior. W zalozeniach do roku 2030 przewiduje siç opracowanie munduru bojowego, ktory bçdzie zapewnial kompleksow^ ochronç zolnierzy -fot. 4.4218, 19.
Fot. 4.42. Przewidywany do opracowania do 2030r mundur bojowy Future Force Warrior - koncepcja (zrodlo:. Decker R.: After milestone C decision - what's next, materialy konferencji Chemical Biological Individual Protection, Charleston USA 2006)
18 Decker R.: After milestone C decision, what's next? materialy konferencji Chemical Biological Individual Protection, Charleston USA 2006.
19 Materialy informacyjne USArmy Natick Soldier Research, Development & Engineering Center
Powinien on miec zdolnosc samoodkazania, a oprócz ochrony przed BMR ma chronic równiez przed odlamkami, plomieniami, czynnikami srodowiskowymi (chlód, upal, opady). Planowane jest, ze b?dzie mial on warstw? zewn?trzn^. o zmiennym ubarwieniu dostosowuj^cym si? do otoczenia a na wizjerze helmu b?d^ wyswietlane informacje o koncentracji srodków chemicznych i biologicznych w terenie. Monitorowane b?d^ równiez funkcje zyciowe organizmu (temperatura skóry, t?tno, cisnienie), stan nawodnienia organizmu oraz poziom stresu, co pozwoli na biez^c^ ocen? zdolnosci bojowej zolnierza.
4.2.3. NOSZE OCHRONNE DLA RANNYCH
Powszechnie stosowane maski i odziez ochronna wymagaj^. dobrego dopasowania do ciala i nie s^. przeznaczone do zapewnienia ochrony rannym, szczególnie w przypadku rozleglych ran. W celu zapewnienia odpowiedniej ochrony w razie koniecznosci transportowania pacjenta w warunkach skazen stosowane s^. nosze (pojemniki, worki) ochronne dla rannych. Srodki tego typu wyposazone s^. w przezroczyste wizjery, umozliwiaj^ce kontrol? stanu i kontakt wzrokowy z pacjentem.
Rozwi^zania amerykanskie przedstawiono na fot. 4.43 a, b, c. Worek dla rannych (fot. 4.43 a) przeznaczony jest do stosowania wraz z oddzielnymi noszami, lecz posiada równiez uchwyty umozliwiaj^ce przeniesienie umieszczonego w nim pacjenta bez noszy. Jest to worek jednorazowy, wykonany z materialu filtracyjnego, zapewnia ochron? przez 6 godzin, a jego masa wynosi 2,7 kg. Nie posiada urz^dzenia nadmuchowego. W celu podniesienia wizjera tak, aby nie spoczywal na twarzy pacjenta stosowane s^. w nim wkladki dystansowe. Natomiast nosze firmy GENTEX (fot. 4.43 b, c) posiadaj^ stelaz utrzymuj^cy powlok? ochronn^ na odpowiedniej wysokosci nad pacjentem. Posiadaj^ one trzy wizjery oraz szesc otworów manipulacyjnych (ze zintegrowanymi r?kawicami) umozliwiaj^cych wykonywanie zabiegów medycznych na pacjencie znajduj^cym si? wewn^trz. Jest to rozwi^zanie szczególnie przydatne, gdy mamy do czynienia ze skazonym pacjentem, gdyz zabezpiecza personel medyczny przed bezposrednim kontaktem. Ponadto wyposazone s^. we wlasne urz^dzenie filtrowentylacyjne. Podobne rozwi^zanie zastosowano w worku dla rannych EUROLITE NBC Nursing Bag, austriackiej firmy GOETZLOFF (fot. 4.43 d). Wyposazony jest równiez w trzy wizjery oraz szesc otworów manipulacyjnych (ze zintegrowanymi r?kawicami) umozliwiaj^cych wykonywanie zabiegów medycznych na pacjencie znajduj^cym si? wewn^trz, bez otwierania worka. Ponadto posiada on zawór do podl^czania urz^dzenia nadmuchowego.
W SZ RP brak jest srodków tego typu.
Fot. 4.43. Pojemniki do ewakuacji rannych: a) pojemnik amerykanski (zrodlo: materialy informacyjne USArmy Natick Soldier Research, Development & Engineering Center), b), c)amerykanskie nosze Casualty Care System firmy Gentex (zrodlo: materialy Gentex Corporation), d) EUROLITE NBC Nursing Bag, austriackiej firmy GOETZLOFF (zrodlo: materialy GOETZLOFF GmbH).
Literatura
1. AAP-21(A), Slownik terminów i definicji NATO dotyczqcych obrony przed broniq masowego razenia, listopad 2004;
2. AAP-6(2005), Slownik terminów i definicji NATO, luty 2005;
3. AJP-3.8., Allied Joint Doctrine for NBC Defence, wprowadzona stanagiem 2451 (Edycja 3), luty 2004;
4. ATP-3.8.1 vol. 2 - Specialist NBC Defence capabilities, wprowadzona stanagiem 2522 (Edycja 1), maj 2005;
5. ATP-59 - Doctrine for the Nuclear, Biological and Chemical Defence of NATO Forces, wprowadzona stanagiem 2451 (Edycja 2);
6. Chem. 396/2004 - Obrona przed broniq masowego razenia w operacjach polqczonych (DD/3.8). MON SGWP;
7. FM 3-11.4 - Multiservice tactics, techniques and procedures for nuclear, biological and chemical (NBC) protection, Wyd. 2003;
8. Instrukcja - Filtracyjna Odziez Ochronna Instrukcja uzytkowania, PSO Maskpol S.A.
9. N0-01-A006:2003 - Obrona przed broniq masowego razenia. Terminologia;
10. PN-ISO 3801:1993 Tekstylia - Tkaniny - Wyznaczanie masy liniowej ipowierzchniowej;
11. PN-EN ISO 9237:1998 Tekstylia - Wyznaczanie przepuszczalnosci powietrza wyrobów wlókienniczych;
12. PN-EN ISO 13934-1:2002 Tekstylia - Wlasciwosci plaskich wyrobów przy rozciqganiu -cz. 1: Wyznaczanie maksymalnej sily i wydluzenia wzgl^dnego przy maksymalnej sile metod^ paska;
13. PN-EN ISO 13937-2:2002 Tekstylia - Metody badania rozdzierania plaskich wyrobów -cz. 2: Wyznaczanie sily rozdzierania próbek roboczych w ksztalcie spodni (metoda pojedynczego rozdzierania);
14. PN-V-01010 Srodki ochrony skóry - Wojskowa odziez ochronna - Terminologia;
15. Stanag 2150 (Edycja 7) - NATO Standards of Proficiency for NBC Defence, pazdziernik 2002;
16. Stanag 2333 (Edycja 4) - Performance and protective properties of combat clothing, listopad 1992;
17. Stanag 2352 (Edycja 5) - Nuclear, Biological and Chemical (NBC) Defence Equipment -Operational Guidelines, wrzesien 2005;
18. Stanag 2353 (Edycja 5) - Evaluation of NBC Defence Capability, marzec 2000;
19. Stanag 2429 (Edycja 3) - Personnel identyfication while in NBC individual protective equipment (IPE), grudzien 2005;
20. Stanag 2499 (Edycja 1) - ATP-65 - The effect of wearing NBC individual protection equipment on individual and unit performance during military operations, pazdziernik 2004;
21. Stanag 2515 (Study) - ATP-70 - Collective protection in a nuclear, chemical and biological environment, luty 2005;
22. Stanag 2516 NBC (Edycja 1) - Graduated toxic industrial materials threat levels and associated protection, marzec 2005;
23. Stanag 2909 NBC (Edycja 1) - Commanders guidance on defensive measures against toxic industrial chemicals (TIC), luty 2002;
24. Stanag 2909 CBRN (Edycja 2, Ratification Draft 1) - Commanders' guidance on defensive measures against toxic industrial chemicals (TIC), czerwiec 2006;
25. Stanag 2941 (Edycja 2) - Guidelines for air and ground personel using fixed and transportable collective protection facilities on land, czerwiec 1992;
26. Stanag 2984 (Edycja 5) - Graduated levels of NBC threat and associated protection, marzec 2001;
27. Stanag 2984 (Edycja 6) Ratification Draft - Graduated levels of chemical, biological, radiological and nuclear threats and associated protective measures, wrzesien 2006;
28. Stanag 4475 (Edycja 1- Ratification Draft) - Interoperability criteria for mask drinking systems (MDS), wrzesien 2003;
29. Harmata W., Nyszko G. [et al.], Ekspertyza naukowo - techniczna w zakresie wymagania dlugoterminowego - EG 4405. Udoskonalone srodki ochrony przed broniq masowego razenia (NBC), Sygn. WIChiR - ONIW - 837/2002;
30. Harmata W., Szmigielski R., Wojskowa Analiza Taktyczno - Techniczna i Ekonomiczna „ Typoszereg filtropochlaniaczy do ochrony zbiorowej z uwzglçdnieniem zagrozen chemicznych i biologicznych', Sygn. wewn. WIChiR-0NIW-939/2003;
31. Harmata W., [et.al], Sprawozdanie z badan kwalifikacyjnych: Typoszereg filtropochlaniaczy do ochrony zbiorowej z uwzglçdnieniem zagrozen chemicznych i biologicznych - „OBOL", WIChiR, Warszawa 2006;
32. Janes' Nuclear, Biological and Chemical Defence, Edited by John Eldridge; 19 Edition, 2006-2009;
33. Jemiolo T., [et al.], Bron masowego razenia w swietle prawa miçdzynarodowego. Wybrane problemy, AON, Warszawa 2004;
34. Malecki M., [et al.], Praca analityczno-badawcza „Obrona przed broniq masowego razenia. Wplyw indywidualnych srodkôw ochrony przed skazeniami na zdolnosc bojowq zolnierzy" MON, WCNJiK Warszawa 2005;
35. Majewski K., [et al.], Metodyka badan materialow filtrosorpcyjnych „ WIChiR sygn. wewn. 674/1983;
36. Majewski K., [et al.], Sprawozdanie z badan kwalifikacyjnych prototypôw filtracyjnej odziezy ochronnej - Sygn. WIChiR ONIW nr 649/2000;
37. Majewski K., [et al.], Sprawozdanie z badan sprawdzaj^cych filtracyjnej odziezy ochronnej - Sygn. WIChiR ONIW nr 709/2001;
38. Majewski K., [et al.], Sprawozdanie z realizacjiprojektu celowegopt. „Lekka izolacyjna odziez ochronna" - Sygn. WIChiR ONIW nr 996/2004;
39. Majewski K., [et al.], Sprawozdanie z badan filtracyjnej odziezy ochronnej dla potrzeb certyfikacji na zgodnosc z WT - Sygn. WIChiR ONIW nr 997/2004;
40. Majewski K., [et al.], Sprawozdanie z badan kwalifikacyjnychpartiiprototypowej lekkiej izolacyjnej odziezy ochronnej - Sygn. WIChiR ONIW nr 1016/2004;
41. Nyszko G., [et al.], Sprawozdanie z realizacji projektu celowego pt.: „Izolacyjna odziez ochronna nowej generacji" - Sygn. WIChiR ONIW nr 824/2002;
42. Nyszko G., [et al.], Sprawozdanie z badan wstçpnych elementôw prototypowych wyposazenia oraz systemu ochrony zbiorowej - Sygn. WIChiR ONIW nr 854/2002;
43. Nyszko G., [et al.], Sprawozdanie z badan kwalifikacyjnych partii prototypowej zestawu urzqdzen filtrowentylacyjnych i systemu ochrony zbiorowej typu lekkiego (namioty) -Sygn. WIChiR ONIW nr 904/2003.
44. Nyszko G., [et al.], Sprawozdanie z badan kwalifikacyjnych partii prototypowej izolacyjnej odziezy ochronnej nowej generacji - Sygn. WIChiR ONIW nr 864/2002;
45. Nyszko G., [et al.], Sprawozdanie z badan partii produkcyjnej odziezy ochronnej dwucz^sciowej L-1 M/MW dla potrzeb certyfikacji na zgodnosc z WT - Sygn. WIChiR ONIW nr 890/2003;
46. Nyszko G., [et al.], Warunki techniczne na wykonanie i odbiôrprototypu systemu ochrony zbiorowej typu lekkiego (namioty) - Sygn. WIChiR ONIW nr 844/2002;
47. Palijczuk D., System rozpoznania skazen promieniotwôrczych wojsk lqdowych w aspekcie wymaganNATO, rozprawa doktorska, AON, Warszawa 2001;
48. Smok W., Harmata W., Kontrola biologiczna skutecznosci odkazania, WAM, Lodz 1989;
49. Textbook of Military Medicine: Medical aspects of chemical and biological warfare Published by the Office of The Surgeon General Department of the Army, United States of America 1997;
50. Wartell M., [et al.], Strategies to protect the health of deployed U.S. forces: Force protection and decontamination, National Academy Press Washington 1999;
51. Boguszewska M., [et al.], Ocena izolujqcej odziezy ochronnej z punktu widzenia higieny wojskowej, cz. I i II. Rocznik WIHE 2/1962;
52. Kubiszyn J., Harmata W., Wertejuk Z., Biologiczna metoda badania skutecznosci odkazania umundurowania skazonego iperytem siarkowym, Biuletyn Informacyjny WIChiR nr 1(18)/91 s. 97-106;
53. Kucharska H., Harmata W., Analiza rozwiqzan w dziedzinie ochrony uktadu oddechowego przed oddziafywaniem aerozoli biologicznych - rozwiqzania praktyczne, metody sprawdzan. Biuletyn Informacyjny WIChiR 1/36/2006;
54. Sladkowski S., Harmata W., Promieniowanie jonizujqce. Aspekty fizyczne i wybrane problemy zagrozen radiacyjnych, AON, Warszawa 2003, s. 5-33;
55. Widetscheck O., Fizjologiczne aspekty przy uzyciu odziezy ochronnej przed chemikaliami, Brandschutz/Deutsche Feuerwehr Zeitung 9/1987;
56. Blewett W., Collective protection: How it has evolved, Materialy National Defense Industrial Association Collective Protection Conference, Monterey, USA 2005;
57. Bockosh G., New Sensor Technology Development for Personal Protective Equipment, Materialy NATO Advanced Research Workshop: Intelligent Textiles for Personal Protection and Safety, Zadar, Chorwacja 2005;
58. Boruch M., Joint expeditionary collective protection (JECP), Materialy National Defense Industrial Association Collective Protection Conference, Monterey 2005;
59. Chambers P., Structural CB closures for collective protection shelters, Materialy konferencji NBC Defense Collective Protection, Orlando USA 2002;
60. Christian J., Allied Engineering Publication (AEP) -54 Overview, Materialy National Defense Industrial Association Collective Protection Conference, Monterey, USA 2005;
61. Daanen H., Ergonomics of protective clothing, heat strain and fit, Materialy NATO Advanced Research Workshop: Intelligent Textiles for Personal Protection and Safety, Zadar, Chorwacja 2005;
62. Decker R., After milestone C decision, what's next?, Materialy konferencji Chemical Biological Individual Protection, Charleston USA 2006;
63. Fedder G., New Receptor Materials and Devices for Integrated Chemical Detection, Materialy NATO Advanced Research Workshop: Intelligent Textiles for Personal Protection and Safety, Zadar, Chorwacja 2005;
64. Greib R., Modular Air Revitalization System (MARS), Materialy National Defense Industrial Association Collective Protection Conference, Monterey, USA 2005;
65. Harmata W., Terroryzm biologiczny i jqdrowy, Komunikat naukowy na konferenj „Terroryzm, a bron masowego razenia (diagnoza, pogl^dy, wnioski), AON, Warszawa 2003;
66. Jarvis Ch. [et.al.], A new joining/fabrication techniqe for collective protection the Duraseal™ seam, materialy konferencji NBC Defense Collective Protection, Orlando USA 2002;
67. Johnson R., Status of CATOX technology for collective protection, Materialy National Defense Industrial Association Collective Protection Conference, Monterey, USA 2005;
68. McCullough R., Chemical Sensing Using Conducting Polymers: Field Effect Transistor and Chemiresistors, Materialy NATO Advanced Research Workshop: Intelligent Textiles for Personal Protection and Safety, Zadar, Chorwacja 2005;
69. Pietrzykowski M., [et al.], Srodki indywidualnej i zbiorowej ochrony ukladu oddechowego, Materialy z Konferencji naukowej „Problemy uzycia broni masowego razenia. Ochrona i leczenie", CSK WAM, WIChiR, Warszawa 2002;
70. Proodian S., Novel Closures & Interfaces for Chemical-Biological Clothing, Materialy konferencji Chemical Biological Individual Protection, Charleston USA 2006;
71. Snyder J., [et al.], New Sensor Technology Development and Integration for End of Service Life, Materialy NATO Advanced Research Workshop: Intelligent Textiles for Personal Protection and Safety, Zadar, Chorwacja 2005;
72. Sladkowski S., Terroryzm BMR, Zeszyty Naukowe, Wydanie specjalne, Terroryzm chemiczny i biologiczny - dzialania wojsk i instytucji pozamilitarnych w sytuacjach kryzysowych, Wroclaw - Szklarska Por^ba 2002;
73. Teal W., Microclimate cooling, materialy konferencji Chemical Biological Individual Protection, Charleston USA 2006;
74. Thedford D., Departament of Defense, Chemical and Biological Defense Program, Materialy National Defense Industrial Association Collective Protection Conference, Monterey, USA 2005;
75. Verge A. S.: Rapidly deployable structures in collective protection systems, Materialy konferencji NBC Defense Collective Protection, Orlando USA 2002;
76. Zabielski S., Owczarek W., Zmiany skorne i ich leczenie po zastosowaniu bojowych srodkow trujqcych, Materialy z Konferencji naukowej „Problemy uzycia broni masowego razenia. Ochrona i leczenie", CSK WAM, WIChiR, Warszawa 2002r.;
77. Materialy firmy Alfred Kärcher GmbH & Co (Kärcher Futuretech GmbH);
78. Materialy firmy Blücher GmbH;
79. materialy firmy Dräger;
80. Materialy firmy EGO Zlin;
81. Materialy firmy Environics Oy.
82. Materialy firmy GOETZLOFF GmbH;
83. Materialy firmy Hunter Manufacturing Company;
84. materialy firmy Kinetics;
85. materialy firmy MDH Demence;
86. Materialy firmy Milagro Powlekarnia Sp. z o.o.;
87. Materialy firmy Paul Boye;
88. Materialy firmy Remploy Frontline;
89. Materialy firmy Trelleborg Protective Products AB;
90. Materialy firmy UTILIS S.A.S;
91. Materialy informacyjne USArmy Natick Soldier Research, Development & Engineering Center;
92. Marcinko M.: Terroryzm nuklearny - realne zagrozenie czy political fiction? http ://psz.pl/content/vi ew/;
93. Emergency Response Guidebook (ERG) - www.tc.gc.ca/canutec;
94. The European Agreement concerning the International Carriage of Dangerous Goods by Road (ADR), http://www.unece.org/trans/danger/publi/adr/adr_e.html;
95. Materialy Program Executive Office Soldier - http://peosoldier.army.mil;
96. Materialy OPCW: CW protective equipment - an overview of respiratory and body protection, FOA briefing book on chemical weapons - http://www.opcw.org/.
Recenzenci:
prof. dr hab. inz. S. Sladkowski prof. dr hab. inz. S. Klosowicz
