CC BY
9УДК 811.161.3'373
АДЛЮСТРАВАННЕ Г1ДРАСФЕРЫ ВА УСТОЙЛ1ВЫХ АДЗ1НКАХ СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ
канд. фтал. навук, дац. А.С. САДОУСКАЯ (Гродзенск дзяржауны ушверстэт тя Я. Купалы) [email protected]; канд. фтал. навук, дац. МА. ЯКАЛЦЭВ1Ч (Гродзенск дзяржауны ушверстэт тя Я. Купалы) [email protected]
Артыкул прысвечаны анализу фразеалаг1чных i парэм1ялаг1чных адзтак сучаснай беларускай мо-вы, у структуру яюх уваходзяць гiдракампаненты, лексемы, што маюць непасрэднае дачыненне да вады i водных аб'ектау. Асноуная мэта працы - разгледзець семантычную структуру фразеалаг1змау i пры-казак, ятя yтрымлiваюць «водныя» кампаненты, i ахарактарызаваць ix ролю ва утварэнш фразеалагiч-нага i парэмiялагiчнага значэнняу. Даследаванне таюх адзтак дапаможа таксама выявщь найбольш распаусюджаныя тэндэнцъй адлюстравання у мове светаадчування народа, яго жыцця, паводзтау, ад-носiн да рэчаiснасцi i многае iншае. Фразеалаггзмы i парэмй, ятя маюць у сваiм складзе гiдракампанен-ты, уяуляюць сабой досыць значны у лiнгвакультуралагiчным аспекце моуны пласт з ярка выражанай нацыянальнай спецыфжай i значнай культурнай тфармацыяй, якая фармiруе моуную карцту свету беларусау. Прыказк i фразеалаггзмы з «воднымi» камnанентамi yтрымлiваюць звестк носьбтау мовы аб самых розных якасцях i yласцiвасцяx вады. Часам устойлiвыя адзiнкi з аналiзуемымi кампанентамi абазначаюць тшыя семантычныя рэалй, яюя не маюць непасрэднай сувязi з ix зыxоднымi значэннямi.
Ключавыя словы: фразеалаг1зм, прыказка, гiдрасфера, вада, водны кампанент, лексема, семан-тыка, моуная карцта.
Уводзшы. Важнейшым сродкам, з дапамогай якога людзi кантактуюць памiж сабой, перадаюць думю, вопыт, веды, з'яуляецца мова. У моунай скарбонцы фшсуюцца усе набытм чалавецтва i пера-даюцца наступным пакаленням. Часткай гэтага моунага багацця з'яуляецца фразеалапчны i парэмiяла-пчны фонд - самы выразны i ушкальны элемент моунай карцшы, той згустак культурнай шфармацьи, яю дазваляе сказаць вельмi многае пры значнай эканомп моуных сродкау.
Вада як матэрыяльнае рэчыва уваходзщь у канцэптасферу амаль усiх моу, таму невыпадкова гэты канцэпт разглядауся многiмi навукоуцам^ быу аб'ектам даследавання у розных мовах. Так, Г.М. Скля-рэуская апiсвае канцэпт "вада" у межах семантычных палёу [1], Н.У. Грышына разглядае гэты канцэпт на аснове намшатыунага i метафарычнага палёу рускай мовы з XI па XX стст. [2], А.В. Косцш на матэ-рыяле канцэпту "вада" праводзiць даследаванне абiходна-бытавых паняццяу у творах В.1. Даля [3], а Я.У. Гал-дзiн - у паэтычных тэкстах I.A. Бродскага [4], В.В. Старасцша у адным са сваiх артыкулау адлюстравала валентнасць лексемы "вада" [5]. Некалью прац прысвечана супастауляльнаму аналiзу рэпрэзентацыi канцэпту "вада" у дзвюх i больш мовах [6, 7, 8].
Вада з'яуляецца канстантам i беларускай культуры, аднак прац, прысвечаных даследаванню гэтага канцэпту няшмат. Тут можна адзначыць толькi артыкулы В.М. Ляшчынскай, у яюх пад аналiз трапiлi фразеалапзмы з лексемамi вада, лёд, туман у сваiм складзе [9, 10, 11].
Аб'ектам нашай увап сталi фразеалагiзмы i прыказкi, у структуру яюх уваходзяць так званыя пд-ракампаненты, адзiнкi, якiя маюць непасрэднае дачыненне да вады i водных аб'ектау. Асноуная мэта працы - разгледзець семантычную структуру фразеалапчных i парэмiялагiчных адзiнак, якiя утрымлiва-юць «водныя» кампаненты, i ахарактарызаваць iх ролю ва утварэннi фразеалапчнага i парэмiялагiчнага значэнняу. Праз прызму такiх адзiнак можна выявщь найбольш пашыраныя тэндэнцыi адлюстравання у мове адметных асаблiвасцей народа.
Асноуная частка. Найменнямi водных аб'ектау выступаюць розныя лексемы, але дамiнуючая роля ва устойлiвых адзiнках мовы належыць найперш слову вада. I гэта невыпадкова. Вада з'яуляецца жыц-цёва важным рэчывам для кожнага чалавека i адыгрывае вялiкую ролю ва узшкненш i падтрымцы жыцця, у хiмiчнай будове арганiзмау, фармiраваннi прыродных i клiматычных працэсау. Таму менавиа гэтыя якасцi вады шырока адлюстраваны у фразеалагiзмах i прыказках - самых каларытных i ёмютых па згустках iнфармацыi моуных адзшках.
У складзе парэмiй i фразеалапзмау лексема вада можа захоуваць адно з шасцi значэнняу, зафшса-ваных у ТСБМ: 1. Празрыстая бясколерная вадкасць, якая утварае рэкi, азёры, моры i з'яуляецца хiмiч-ным злучэннем кiслароду i вадароду. // Водная маса. // (звычайна з азначэннем). Наттак, тэхшчныя растворы. // тольк мн. Курорт з мiнеральнымi крынщамь 2. тольш мн. (воды, -ау). Водныя прасторы,
участи рэк, азёр, морау. 3. тольк адз.; перан. Разм. Пра наяунасць пустога, беззмястоунага шматслоуя у дакладзе, лекцыи i пад. 4. Якасць каштоунага каменя, якая вызначаецца чысцшёй бляску, празрыста-сцю. 5.у знач. прысл. вадою. Водным шляхам, па вадзе. 6. Паводка, разводдзе [12, с. 448]. Разам з тым, адзначаная лексема побач з другiмi кампанентамi абазначае шшыя семантычныя рэалii. Паспрабуем вы-светлщь, якгя якасцi, прыкметы цi адзнаю, што уласщвы вадзе i шшым гiдракампанентам, праяуляюцца у фразеалагiзмах i прыказках на структурным i семантычным узроунях.
Найперш па сваiх прыродных уласцiвасцях, згодна з першым значэннем, вада з'яуляецца чыстай, празрыстай. Невыпадкова у складзе многiх устойлiвых адзшак мовы яна часта выступае амвалам чысщ-нi, празрыстацi, тым люстэркам, у якiм можа адлюстравацца усё такiм, якiм з'яуляецца на самай справе: выводзщь на чыстую ваду 'выкрываць чые-н. цёмныя справы, нядобрыя учынкi', чысцейшай вады 'самы сапраудны', як у кроплi вады 'абсалютна дакладна i аднолькава (адлюстравацца, бачыць i пад.)'. Дарэчы, i у прыказках найбольш часта актуалiзуецца менавгга першае, асноунае, намiнатыунае значэнне: Вада не бяда; Вясною вядро (кораб, цэбар) вады, а лыжка гразi, а восенню лыжка вады, а вядро (кораб, цэбар) гразi; З дзявочай красы вады не нап'ешся; Не ведаючы (не зведаушы) броду, не сунься (суйся) у воду. Апошняя прыказка двухзначная. Першае яе значэнне вышкае з прамых значэнняу слоу-кампанентау, а вось другое - пераноснае, якое развшося з першага на базе асацыятыуных сувязей 'не бярыся за незнаё-мую справу непадрыхтаваным, без адпаведнага вопыту'.
Вада - крынща жыцця, той сродак, без якога не можа функцыянаваць ш адзiн з жывых аргашзмау: Хлеб i вада - маладзецкая яда 'гаворыцца як сцвярджэнне, што гэта не голад, калi пры адсутнасцi iншай яды даводзiцца есщ толькi хлеб i пiць ваду'. Гэта вадкасць не толькi для тцця, прагнання смагi (Апёк-шыся малаком, ваду студзяць; Рыба любщь ваду), але i для бытавых, гаспадарчых патрэб (Бяла не бяла, а ваду вiдала; Рук вымажаш - вадою памыеш, душу вымажаш - i мылам не адмыеш). У фразеалапзмах жа ставщца акцэнт на тым, што вада - важны сродак кнавання, але не адзшы. Без вады чалавек можа пражыць намнога больш, але устрыманне ад ежы не дазваляе яму весщ паунакроунае фiзiчнае iснаванне: садзщь на ваду 'караць голадам', жыць часам з квасам, а парою з вадою 'па-рознаму - сытна i надга-ладзь', садзщца на хлеб i ваду 'абмяжоуваць сябе у самым неабходным, харчавацца самай простай ежай'.
Вада валодае вялшай сiлай, таму з ёю звязваецца тое, што з'яуляецца цяжюм, складаным, нязведа-ным, незразумелым, а часам нават небяспечным, тым, што можа паглынуць усё жывое i нежывое, суп-раць чаго цяжка змагацца. Яна дастаткова моцная, каб на сваiм шляху змываць усё, што трапляецца: як вадой змыла; як у ваду упау; як у ваду кануу; i канцы у ваду; Вады не засiлiш не паварушыушыся, рыбк не зловiш не памачыушыся, Цхая вада грэблю рве. У той жа час яна можа быць нечым мякюм, лагодным, спакойным. I тут адразу узшкаюць асацыяцьи з тым, што прыносщь супакой, сцiшанасць, запаволенасць: цШэй вады i тжэй травы. У прыказках выяуляюцца таксама i таюя якасцi вады, як здольнасць быць ха-лоднай (Апёкшыся на малацэ, дык i на халодную ваду дзьмуць будзеш), щхай (У цiхай вадзе чэрцi водзяц-ца; Цхая вада грэблi рве).
Вада супрацьпастауляецца шшым прадметам, з'явам, паняццям: малаку, гарэлцы, бядзе, красе, яе мож-на пiць, набiраць, сярбаць (хлябаць), на яе дзьмухаюць, яе любяць. Яна можа капаць, плыць, цячы, у яе увахо-дзяць, лезуць, ёю мыюць. Вада здольна рабщь рухi i дзеяннi, яюя уласцiвы чалавеку цi жывёлам. Яна iрве (Цхая вада грэблю рве), бяжыць (Пад ляжачы камень вада не бяжыць), плыве з вадой сплыу 'прайшоу мiма, дауно забыты'; шмат, многа, нямала, кольт, стольш вады сплыло 'шмат прайшло часу, адбылося змен'.
Устойлiвыя моуныя адзiнкi з'яуляюцца самым выразным моуным сродкам. У сувязi з гэтым цяжка знайсцi якую-небудзь галiну чалавечай дзейнасщ, якая не знайшла б у iх сваё адлюстраванне. Таму здольнасць характарызаваць чалавека з'яуляецца неад'емнай уласщвасцю прыказак i фразеалагiзмау, у тым лшу i тых, яюя утрымлiваюць у сваiм складзе лексему вада. Што да фразеалапзмау, то тое семан-тычнае поле, у якое аб'ядноуваюцца выразы, што характарызуюць чалавека, дастаткова шырокае. Такiя адзшю могуць абазначаць: адносiны памiж людзьмi - вадой не разальеш 'вельмi дружныя, неразлучныя, заусёды разам'; у лыжцы вады утатць 'прычынщь вялшую непрыемнасць каму-н. з-за дробязi', ногi мыць i тую ваду тць 'бязмежна дагаджаць каму-н. у знак удзячнасщ за што-н.', варыць ваду 'здзеквацца з каго-н., прыдзiраючыся да яго', вады не замуцщь 'не зробщь нiякай шкоды, нiчога кепскага каму-н.'; самаадчуванне асобы - як рыба у вадзе 'вельмi свабодна, натуральна i проста', як у ваду апушчаны 'расстроены, засмучаны, прыгнечаны', як з гуа вада 'абсалютна аднолькава, без рознщы, не мае значэння для каго-н, не хвалюе, не кранае каго-н.; рысы характару - у гарачай вадзе купаны 'вельмi запальчывы, занадта гарачы', вада не трымаецца 'хто-н. вельмi рухавы, непаседлiвы'; знешнi выгляд -хоць вады натся 'вельмi прыгожы'; адносшы роднасцi - дзясятая (сёмая) вада на кiсялi 'вельмi далёкi сваяк'; уменне арыентавацца у жыццёвых спуацыях - i у агт не гарыць i у вадзе не тоне 'шдзе не прападае, вы^раецца з любых абставiн'; карыслiвыя адносшы i абумоленыя iмi паводзiны - лавщь рыбу у каламутнай вадзе 'з выгадай для сябе выкарыстоуваць чые-н. цяжкасцi, няудачы', цягнуць ваду на сваё кола 'не клапоцячыся аб шшых, рабiць усё на сваю карысць, служыць выключна асабютым iнтарэсам', вазщь ваду 'абцяжарваць каго-н. непасшьнай, зневажальнай работай', каламуцщь ваду 'свядома заблыт-
ваць якую-н. справу'; стан чалавека - брахаць на ваду 'бясконца многа тць, не могучы прагнаць смагу'; адносшы да справы - таучы ваду у ступе 'займацца бескарыснай, безвынiковай справай, марна трацщь час; весцi пустыя размовы, займацца балбатнёй, пустасловiць', насщь ваду рэшатам 'рабщь што-н. безвынiкова, заведама упустую', плысц за вадой 'пааушчаць, прыстасоуваючыся да абставiн', лщь ваду 'гаварыць пустое, пустасловiць'.
У большасщ прыказак праз вобразы, звязаныя з вадой, таксама даецца выразная характарыстыка чалавеку, яго паводзiн, здольнасцей, стаулення да каго цi чаго-небудзь, узаемаадносш з iншымi. Многiя з iх маюць павучальны характар. Таюя прыказкi адарвалiся ад першапачатковых рэалш, на базе якiх развiуся пераносны сэнс. Агульнае значэнне такiх выразау не суадносiцца з лексiчным значэннем слоу, што уваходзяць у iх склад. Параун.: Апёкшыся на малацэ, <1> на ваду дзьмеш (дзьмухаеш) 'той, хто ужо аднойчы сутыкнууся з непрыемнасцям^ няудачай, робiцца празмерна асцярожным'; Вады не засшш не паварушыушыся, рыбк1 не зловш не памачыушыся 'бяздзейшчаючы, не праяуляючы актыунасщ, не зро-бiш нiякай справы, шчога не даб'ешся'; З пустой бочк многа шуму 'пусты, абмежаваны чалавек мае вялшую ганарлiвасць'; Каб рыбу есц1, трэба у ваду лезц1 'каб дабiцца чаго-н. жаданага, трэба дзейшчаць, старацца, праяуляць актыунасць'; Кал1 бацька рыбак, то I сын (сыны, дзец1) глядзщь на ваду 'дзещ пераймаюць схшьнасщ, прывычкi сваiх бацькоу'; Каля (ля) вады <ходзячы> намочышся 'будучы звязаным з чым-н., можаш аказацца замешаным у што-н. заганнае'; Не тады вучацца плаваць, кал1 вада у рот плыве 'не у апошш момант робiцца тое, што трэба было зрабщь раней'; Рук1 пабрудзШ - вадою адмыеш, душу забрудзгш - I мыла не паможа 'ад ганебных учынкау, амаральных паводзш не ачыс-цiшся'; Усяк1 (кожны) чорт на сваё кола ваду цягне 'кожны чалавек усё робщь на сваю карысць'; Ц1хая вада бераг1 мые 'цiхi чалавек здольны на рашучыя, неспадзяваныя дзеяннi, учыню'.
Вада здольна захоуваць iнфармацыю, перадаваць яе, спалучаць у сабе факты мшулага, сучаснага i будучага. Гэтую яе уласщвасць шырока выкарыстоуваюць лекары i магi, якiя лiчаць, што вада убiрае у сябе энерпю Космасу i пры спрыяльных момантах можа перадаваць яе жывым аргашзмам. З дапамогай вады ажыццяуляюцца розныя магiчныя дзеяннi, звязаныя з ачышчэннем арганiзма, зняццем чарау, чужых дрэнных позiркау. Таму гэты факт адлюстраваны i у фразеалагiчных адзiнках: як у ваду глядзеу 'угадау, шбы загаддзя ведау, нiбы прадбачыу што-н.', выводзщь на чыстую ваду 'выкрываць чые-н. цёмныя справы, нядобрыя учыню', хаваць канцы у ваду 'спрытна знiшчаць цi утойваць тое, што можа быць доказам вiны', як у ваду упау 'нечакана прапау, знiк', бура у шклянцы вады 'моцнае хваляванне, шум, спрэчка з-за дробязных прычын', I канцы у ваду 'не засталося нiякiх слядоу, доказу', выходзщь сух1м з вады 'дзейшчаючы ашуканствам, заставацца непакараным'.
У прыказках, там дзе атсваюцца тыя цi iншыя асаблiвасцi вады, прысутшчае ацэначнасць, прычым лексема вада набывае тут адмоуныя канатацыi. Напрыклад, Да пары збан (жбан) ваду носщь <ручка (вушка) адарвецца - збан паб'ецца> 'найчасцей ужываецца як пагроза цi папярэджанне быць асцярожным'; Добры гаспадар не тольт у жываце, а нават у ботах вады не любщь 'жартоунае выказ-ванне перад вытукай пра перавагу гарэлкi над вадой'; Зваранай рыбе вада не патрэбна 'гаворыцца як папярэджанне не рабщь што-н. недарэчнае'; Не тады вучацца плаваць, кал1 вада у рот плыве 'гаворыцца з незадавальненнем, калi выяуляецца непадрыхтаванасць да якой-н. справы'. Пры дапамозе дзвюх друпх прыказак выказваюцца разнастайныя гумарыстычныя адносiны да пэунай з'явы, бо сэнсавая структура гэтых выразау утрьп^вае у сабе элементы iранiчнасцi, жартаулiвасцi: Лапц1 ваду не прапускаюць 'кажуць жартаулiва таму, хто занадта асцярожна трымае у руках пасудз^, звычайна чарку, напоуненую вадкасцю'; Хто сказау, што лапц1 ваду прапускаюць? Чрашчна гавораць таму, хто не паверыу у сказанае суразмоушкам'.
Другасным утварэннем ад слова вада з'яуляецца лексема вадзца як ласкальная форма да вада (у 1 знач.), кампанент, якi сустракаецца толью у парэмiях. У большасцi выпадкау гэтая лексема рэалiзуе сваё прамое намшатыунае значэнне, паколькi уваходзiць у склад прыказак, дзе адлюстроуваюцца прыкметы народ-нага календара прыроды: На Грамнщы нап'ецца певень вадзщы; Як (кал1) на Грамнщы (Стрэчанне) нап'ецца певень вадзщы, дык (то) на Юр'я наесца вол травщы (Грамнщы, Юр'я - святы у хрысщян, першае прыпадае на 2 лютага, другое - на 23 красавша (па старым стыл^; Грамнщы i Стрэчанне - дзве назвы таго самага свята, другая - пераважна у праваслауных).
Вада можа пераходзщь з аднаго стану у друп, быць цвёрдай, вадкай, газападобнай. Воблаю, снег, дождж уяуляюць сабой розны стан вады. Неад'емнай часткай воднай прасторы з'яуляюцца акiяны, моры, рэю, крынiцы, азёры, балоты, лужы. Аднак не усе гэтыя прыродныя аб'екты знайшлi адлюстраванне у прыказках i фразеалагiзмах беларускай лiтаратурнай мовы. Скажам, лексема акян выкарыстана толью у адной прыказцы, дзе яна сiмвалiзуе значнасць, аграмаднасць чаго-небудзь: Лыжкай мора (ак1ян) не вычарпаеш. Як бачым, у якасщ непастаянных кампанентау гэтай прыказкi выступаюць кантэкстуальныя сшошмы мора/акiян, што, аднак, не уплывае на сэнсавы змест самой прыказю 'немагчыма, безнадзейна чым-н. мiзэрным справщца з чымсьцi аграмадным, вялiзным'. Адзначаныя назвы вадаёмау у прыказках i фразеалагiзмах розняцца выкарыстаннем i ступенню пашыранасщ. Так, лексема лужа (лужына), згодна з ТСБМ, рэалiзуе значэнне 'паглыбленне на паверхнi глебы, запоуненае вадой' [13, с. 64]. У беларускай
мове гэтая адзшка выкарыстоуваецца у дзвюх прыказках: Свтня лужыну (лужу, гразь) знойдзе 'кепсю чалавек знойдзе месца, дзе можна выявщь сябе адпаведным чынам' i Суджаны i з лужыны выпаузе 'каму суджана, той выкруцщца з любога становiшча'. У аснову метафарызацып пакладзены такiя уяуленш пра гэты водны аб'ект, як мiзэрнасць чаго-небудзь.
Фразеалагiчныя адзiнкi з адзначаным кампанентам у сваiм складзе утварылiся таксама на аснове метафарычнага перасэнсавання свабодных словазлучэнняу i захоуваюць з iм цесную сувязь. Семантыка такiх фразеалагiзмау непасрэдным чынам звязана са значэннем кампанентау: садзщца у лужыну 'пацяр-пеушы няудачу, аказвацца у няёмкiм, смешным становiшчы', садзщь у лужыну 'ставщь у няёмкае, смеш-нае, бязвыхаднае становiшча', пляснуцца тварам у лужыну 'асаромщца, паказаць сябе з найгоршага боку у чым-н.'. Аналапчную з'яву можна назiраць i у фразеалагiзмах, у кампанентны склад якiх уваходзiць лексема крынща: бщь крытцай 'бурна праходзщь, развiвацца, праяуляцца', забщь крынщай 'пачаць бурна праходзщь, развiвацца, праяуляцца'.
Адным з элементау ландшафтнага кода традыцыйнай мадэлi свету беларусау з'яуляецца балота. Паводле паданняу, у балотах жыве, хаваецца чорт. Такая сувязь падкрэ^ваецца i у прыказках, дзе гэтыя два вобразы надаюць iм адмоунае адценне: Было б балота, а чэрцi знойдуцца 'калi ёсць умовы, магчы-масцi рабiць што-н. нядобрае, то знойдуцца i тыя, хто пакарыстаецца гэтымi умовамi, магчымасцямi'; Каму што, а чорту балота 'кажуць з неадабрэннем пра таго, у каго науме заусёды адно i тое ж'; У цiхiм балоце чэрцi водзяцца (вядуцца) 'щх^ знешне пакорлiвы чалавек здольны на нечаканыя, неспадзяваныя учынкi'; Чаго, чорце, у балоце сядзш? - Бо прывык 'прывычка прывязвае чалавека да родных мясцш, не заусёды прывабных для шшых людзей'. Што да фразеалапзмау, то, хутчэй за усё, два з трох значэнняу слова балота ('вялшая гразь на вулщы, у двары' i 'усё, што характарызуецца застоем, адсутнасцю жывой дзейнасщ, маральным падзеннем') маюць непасрэдныя адносшы да утварэння фразеалагiчнага значэння, прычым такiя выразы утрымлiваюць неадабральную канатацыю: як лапцем па балоце 'вельмi недарэчна, нетактоуна', аднаго балота чэрцi 'абсалютна аднолькавыя у якiх-н. адносшах, без рознiцы'.
Рака у нашым уяуленнi заусёды асацыiруецца з бесперапынным цячэннем: Двойчы у адну < тую ж> раку увайсцi немагчыма (нельга) 'немагчыма паутарыць якiя-н. дзеянш, працэсы, падзеi i пад. з-за пастаяннай зменлiвасцi жыцця, яго бесперапыннага руху'; Назад не прыйдзе хваля тая, што з быстрай рэчкай уплывае 'нельга вярнуць щ паутарыць тое, што прайшло, што было у м^лым'. Але прыказю з кампанентам рака/рэчка могуць мець i iншыя значэннi: Рыба у рацэ, ды (яшчэ) не у руцэ 'кажуць жар-таулiва пра яшчэ не злоуленую рыбу'; Не пераскочыушырэчю, не гавары гоп 'не лiчы што-н. зробленым, пакуль не давядзеш яго да канца'. У прыказцы Па кропельцы - рэчка, па сянтцы - копка, а па копцы -стог, што значыць 'паслядоУнымi намаганнямi з малога ствараецца што-н. значнае', iдзе параунанне вялiкага i малога (кропелька - рэчка). Кампанент рака уваходзщь у склад толью аднаго фразеалагiзма лщца ракой са значэннем 'выкарыстоувацца у вялiкай колькасцi', якое мае непасрэдную сувязь з адным са слоушкавых значэнняу адзначанай лексемы 'няспынным патокам, у вялшай колькасцi'.
На паняцшным узроУнi лексема мора валодае шматлiкiмi прыкметамi: неабдымнасць, вялiкi пра-стор, бясконцасць, свабода, аддаленасць ад сушы, непрадказальнасць, вялiкая колькасць, пагроза, бяс-крайнасць, невычарпальнасць. Гэтыя якасщ знайшлi сваё адлюстраванне i у фразеалагiчных адзiнках, у кампанентны склад яюх уваходзiць згаданая лексема, што разам з iншымi кампанентамi рэалiзуе поу-нае цi часткова пераасэнсаванае значэнне: мора па калена 'шчога не страшна, шчога не значыць, усё хоць бы што', чакаць з мора пагоды 'заставацца у паауным, вымушаным, няпэУна-доУгiм чаканнi, каго-н., чаго-н.', з дна мора 'пры любых умовах, любым спосабам i абавязкова', мора разлiуное 'гулянка з вышу-кай, п'янка' i 'вельмi многа, у вялiкай колькасцi', з дна марскога 'пры любых умовах, любым спосабам i абавязкова'. Зыходнае значэнне назоушка мора 'частка аюяна, адасобленая сушай, з гаркавата-салёнай вадой' змяшчае у сабе шэраг сем. У прыказках пры метафарычным пераасэнсаванш прамога значэння увага акцэнтуецца у асноуным на двух элементах сэнсавай структуры: 'многа' i 'на вялшай прасторы': На тое i шчупак у моры (у вадзе), каб карась не драмау 'небяспека прымушае быць заусёды пiльным'; П'янаму <> мора па калена 'п'янаму шчога не страшна, усё шчога не значыць'; Хвалыася стща мора падпалщь 'хто-н., хвалячыся, наабяцау шмат чаго, ды не змог выканаць'; Шылам мора не нагрэеш 'дзей-шчаючы мiзэрнымi сродкамi, не даб'ешся шяюх вынiкау'. У дзвюх прыказках на першы план выходзiць сема 'аддаленасць, мяжа, замежжа', якая у агульналiтаратурным ужываннi не iснуе: Ты за мора, а за табою бяда i гора 'гаворыцца, калi чалавеку не шанцуе, калi непрыемнасщ iдуць адна за адной'; Чым за морам вто тць, лепш (лепей) з Нёмана (у Нёмане) вадзщу 'пра замшаванне да роднага краю, яю для кожнага чалавека найдаражэйшы, лепшы за шшыя, няродныя'. У дадзеным выпадку водныя аб'екты вы-ступаюць як бы мяжой свайго i чужога, а пдрошм Нёман надае выразу яшчэ i нацыянальны каларыт.
З лексемай вада самую непасрэдную сувязь мае лексема кропля. Старажытнарымсю паэт Авщзш у «Пасланнях з Понта» тсау: «Кропля дзяубе камень не сшай, а частым падзеннем». Пазней на аснове гэтага афарызма утварылася прыказка Кропля камень крышыць (дзяубе) 'частымi i настойлiвымi дзеян-нямi можна дасягнуць многага'. Кампанент кропля як маленькая часцшка якой-небудзь вадкасщ, у тым
лку i вады, тут метафарызавауся i набыу пераноснае значэнне як самая малая колькасць чаго-небудзь. Згаданая лексема уваходзщь таксама у кампанентны склад каля дзясятка фразеалапзмау. У некаторых з iх сэнсаутваральную ролю у фразеалагiчным значэннi выконвае адно са слоушкавых значэнняу лексемы 'самая малая колькасць чаго-н.' [14, с. 728]: т кропл1 'зусiм, школью', н1 на кроплю 'зусiм, школью', кропля у моры 'вельмi нязначная колькасць у параунаннi з чым-н.'. Абсалютна матываванымi успрыма-юцца значэнш фразеалагiзмау, структурнымi кампанентамi якiх з'яуляюцца адначасова дзве лексемы вада i кропля: як дзве кропл1 вады 'велыш моцна, абсалютна', як у кропл1 вады 'абсалютна аднолькава i дакладна адлюстравацца, бачыць i пад.'.
Як ужо адзначалася вышэй, вада можа выступаць i у цвёрдым стане - у выглядзе лёду. Як сцвярджае В.А. Ляшчынская, «лёд - адна з лшу лексем для найменняу вiдау вады, толью тут вада высту-пае у сваiм адметным, цвёрдым, стане, што адбываецца дзякуючы замярзанню вады» [11, с. 137]. Лёд валодае шматлiкiмi уласцiвасцямi i характарыстыкамi: цвёрды, халодны, дастаткова празрысты, пад уз-дзеяннем высоюх тэмператур можа раставаць, а таксама i ламацца. Для чалавека ён як карысны, так i не-бяспечны. Фразеалагiчныя адзiнкi з лексемай лёд захоуваюць непасрэдную сувязь з адзначанымi уласщ-васцямi i праяуляюць iх цi праз той унутраны вобраз, якi часта спадарожшчае фразеалагiзму, цi непасрэд-на праз значэнне: лёд кранууся 'пачатак чаму-н. зроблены', лёд паламаны 'адносiны памiж кiм-н. палеп-шаны', лёд чаго-н. растае 'зшкае пачуццё чаго-н. (недаверу, непаразумення, адчужанасщ i пад.)', з1мою снегу (лёду) не дапрос1шся 'хто-н. страшэнна скупы, бщца як рыба аб лёд 'без вышку i плёну намагацца, старацца, шукаючы выйсце з бядоты', на вуснах мёд, а у сэрцы лёд 'хто-н. знешне ветлiвы, далiкатны, а спадщшка прычыняе шкоду, непрыемнасцi', растатць лёд 'лшвщаваць нацягнутасць у адносiнах памiж кiм-н.'. Фактычна усе фразеалагiзмы з кампанентам лёд у сваёй аснове абазначаюць тыя рэалii, якiя звязаны з чалавекам: узаемаадносiны, паводзiны, рысы характару i iнш.
Прыказак з кампанентам лёд у лиаратурнай мове няма. Утварэннем ад слова «лёд» з'яуляецца лядзяк 'невялш кавалак лёду; шьдзшка'. Гэты кампанент сустрэуся толью у адной прыказцы: 1льяуктуу лядня, якая ужываецца як адзш з паказчыкау народнага календара; пасля 1лы - свята у хрысщян, якое прыпадае на 20 лшеня (па старым стылi) - вада у рацэ халадзее; лядзень - лядзяк.
Вада валодае асаблiвасцю трапляць на зямлю з неба i выпадаць у выглядзе дажджу, снегу, граду. Гэтыя прыродныя з'явы спадарожшчаюць чалавеку у розных абставiнах. Ад iх ён мае радасць i бяду, задавальненне i непакой, асалоду i прыкрасць. Найбольш - ад дажджу i снегу. Менавiта гэтыя лексемы увайшлi у склад устойлiвых адзiнак, якiя таксама адлюстроуваюць у пэунай ступенi менталiтэт, вобраз мыслення i абагулены культурны вопыт пэунай нацыь Што да фразеалагiзмау з кампанентам дождж, то яны утрымлiваюць як негатыуную канатацыю, так i станоучую. Фразеалагiзмы дождж за карак не капае 'няма прычын спяшацца',расщ, вырастаць, з'яуляццаяк грыбы пасля дажджу 'вельмi хутка i у вялiкай колькасцi' утвораны на аснове метафарычнага перасэнсавання свабодных словазлучэнняу, у якiх прасоч-ваецца яуная сувязь памiж дзвюма з'явамi. Семантыка фразеалагiзма залаты дождж 'вялiкiя грашовыя сумы, прыбыткi' прадвызначаецца сувяззю з грэчаскай мiфалогiяй [15, с. 142]. Фразеалапзм пасля дожджыку у чацвер «склауся як формула недаверу да бога грому Перуна, днём якога быу чацвер; па-ходжанне фразеалапзма звязваюць таксама з адмiраннем язычнщкага свята у гонар Перуна, якое адзначалася у пэуны чацвер пасля першага вясенняга дажджу i грому» [15, с. 295-296] i мае значэнне 'невядома калi цi школГ. У прыказках кампанент дождж атрымау меншае пашырэнне: Дождж 1дзе не тады, як (кал1) просяць, а тады, як (калг) жнуць ды (I) косяць i яе лекака-сштакачны варыянт Дождж 1дзе не там, дзе просяць, а дзе косяць, не там, дзе ждуць, а там, дзе жнуць 'гаворыцца з незадавальнен-нем пра дажджлiвую пагоду у жшво щ у касавщу'; Кал1 у студзеш дажджы - дабра не жджы 'ужываецца як адзш з паказчыкау народнага календара прыроды'. Студзень - самы халодны месяц года, таму вельмi дрэнна, калi у гэты час щуць дажджы, бо ураджаю добрага не будзе. Прыведзеныя прыказкi з'яуляюцца бязвобразным^ у iх назоушк дождж ужыты у прамым значэнш 'атмасферныя ападкi у выглядзе кропель вады, якiя падаюць з хмар'. А вось прыказку Хоць плюй у вочы, а ён кажа (скажа, будзе тава-рыць), што дождж Iдзе ужываюць з пагардай, калi гавораць пра бессаромнага щ занадта памяркоунага або недалёкага, някемлiвага чалавека.
Да атмасферных ападкау, але ужо у выглядзе белых камячкоу, якiя складаюцца з крышталшау, адносiцца снег: Каб не было снегу, не было б I следу 'без прычыны шчога не бывае. Гаворыцца тады, калi распаусюджваюцца якiя-н. чуткi'; Альбо (або) дожджык, альбо (або) снег, альбо (або) будзе, альбо (або) не 'невядома, щ збудзецца што-н. задуманае'. А у прыказцы У снежнг мароз I снег вышэй хаты - год будзе багаты адлюстравалкя назiраннi земляробау, iх надзея на добры ураджай, калi выпала шмат снегу. Адзначаная лексема ёсць i у некаторых фразеалагiзмах. Па семантычнай злггнасщ кампанентау усе яны адносяцца да л^ фразеалагiчных адзiнствау, г.зн. у тамх адзiнках прысутнiчае вобразнасць. Адзш з гэ-тых фразеалагiзмау характарызуе асобу - снегу леташняга не дапросшся 'хто-н. страшэнна скупы', яшчэ адна фразеалапчная адзшка абазначае абстрактнае паняцце - леташнг снег 'тое, што безваротна мшула i шчога не варта', iнш^Iя адносяцца да лшу прыслоуных i абазначаюць спосаб, меру i ступень праяулення дзеяння - як снег на галаву 'зуам нечакана для каго-н.', патрэбны, трэба як леташш снег 'зуам не, школью не (патрэбны, трэба)'.
На паверхш зямлi вада можа знаходзiцца не толью у вадаёмах, абсалютна розных па велiчынi, але i выпадаць у выглядзе расы, туману, пары. Гэтыя лексемы таксама увайшлi у кампанентны склад некато-рых устойлiвых адзiнак. Што да кампанента раса, слоушкавае значэнне якога 'вадзяныя кропл^ якiя збiраюцца на паверхнi раслш i розных наземных прадметау вечарам, ноччу i ранiцай пры пашжэнш тэм-пературы у цёплую пару года' [16, с. 641], то ён сустракаецца у фразеалапзмах, яшя паводле паходжання з'яуляюцца уласнабеларускiмi i у семантыцы утрымлiваюць адмоуную канатацыю - раса вочы выядае 'хто-н. нешчаслiвы, жыве у горы, нядолГ, макавай растю у роце не было 'хто-н. нiчога не еу'. Фразеала-гiзм ад расы да расы 'увесь дзень, з усходу да заходу сонца' склауся на аснове даволi распаусюджанай структурнай схемы ад...да.., у якую уваходзяць аднолькавыя, тауталагiчныя кампаненты. У прыказках з кампанентам раса рэалiзуюцца iншыя рэалп. З'яуленне у цёплую пару года вечарам, ноччу i ранiцай на паверхш раслш расы вельмi спрыяе касьбе: Каа, каса, пакуль раса, раса далоу - каса (касец) дамоу. Добра i калi на хрысщянскае свята (23 красавiка па старым стыл^ цёпла: Калi на Юр'я роса, сей грэчку i проса. А вось прыказка З красы не пап 'еш расы сцвярджае, што не краса, не прыгажосць ютотна, важна пры выбары нявесты або жанiха. Праз вобраз расы даецца таксама i характарыстыка часу, якi працякае доуга, марудна цягнецца Пакуль (пот) сонца узыдзе, раса вочы выесць 'пакуль дачакаешся чаго-н. жа-данага, то будзе позна i прыйдзецца перанесщ шмат гора, нядолГ.
Лексемы туман уваходзяць у кампанентны склад шасщ фразеалапзмау. Ва усiх гэтых адзiнках вы-разна прасочваецца адно з вытворна-пераносных значэнняу слова 'тое, што перашкаджае добра бачыць, што засцiлае зрок // тое, што перашкаджае правшьна успрымаць i разумець навакольны свет, ацэньваць факты, падзеГ [17, с. 549]. Фактычна усе фразеалагiзмы з адзначаным кампанентам характарызуюць дзеянне асобы i паводле эмацыянальна-экспрэсiунай афарбоУкi утрымлiваюць адценне неадабрэння: на-пускаць туману 'уносщь няяснасць, няпэунасць у якую-н. справу, заблытваць каго-н.', пускаць туман у вочы 'выхваляючыся, падманваць каго-н., ствараць падманлiвае уражанне пра сябе'. Адзначаны кампа-нент у склад прыказак лiтаратурнай мовы не уваходзщь.
Моцна нагрэтае вiльготнае паветра уяуляецца у выглядзе пары. I гэта нядрэнна для тых, хто не адчувае нязручнасщ ад празмернай гарачыш на вулiцы або у памяшканш цi ад вельмi цёплага адзення, бо, як адзначаецца у прыказцы, Пара касцей не ломщь. А вось фразеалапзм з лёгкай парай! ужываецца як пажаданне прыемнага адчування пасля лазш.
Заключэнне. Фразеалагiзмы i прыказкi, якiя утрымлiваюць у сваiм складзе лексему вада i шшыя «водныя» кампаненты, уяуляюць сабой дастаткова значны у лiнгвакультуралагiчным аспекце моуны пласт з ярка выражанай нацыянальнай спецыфiкай i значнай культурнай шфармацыяй, якая фармiруе моуную карцiну свету беларусау. У фразеалагiчным i парэмiялагiчным фондзе адлюстроуваюцца шматль кiя звестю носьбiтаУ мовы аб самых розных якасцях i уласцiвасцях вады. Часта устойлiвыя моуныя адзш-кi з аналiзуемымi кампанентамi абазначаюць iншыя семантычныя рэалii, якiя не маюць непасрэднай су-вязi з iх зыходнымi значэннямi. Уласцiвасцi вады i водных аб'ектау знаходзяць сваё адлюстраванне як на узроуш семантычнай структуры парэмш i фразеалагiзмау, так i на узроуш вобразнай асновы i унутранай формы, якiя спадарожнiчаюць гэтым моуным адзiнкам. Вылучаны фразеалагiчны i парэмiялагiчны пласт (звыш 300 адзiнак) уяуляе сабой сукупнасць сацыяльна-бытавых, гiсторыка-культурных ведау пра чалавека, пра яго сацыяльную, працоуную, ментальную, фiзiялагiчную дзейнасць.
Л1ТАРАТУРА
1. Склеревская, Г. Н. Метафора в системе языка / Г. Н. Склеревская. - СПб. : Наука, 1993. - 152 с.
2. Гришина, Н. В. Концепт «вода» в языковой картине мира (на основе номинативного и метафорического полей русского языка Х1-ХХ вв.) : автореф. дис. ... канд. филол. наук / Н. В. Гришина. - Саратов, 2002. - 22 с.
3. Костин, А. В. Способы концептуализации обиходно-бытовых понятий в разножанровых произведениях В. И. Даля (на материале концепта «вода») : автореф. дис. ... канд. филол. наук / А. В. Костин. -Иваново, 2002. - 20 с.
4. Галдин, Е. В. Концепт вода как полевая структура и способы ее выражения в русском языке: на материале поэтических текстов И. А. Бродского : дис. ... канд. филол. наук / Е. В. Галдин. -Пятигорск, 2006. - 175 с.
5. Старостина, О. В. Языковая и поэтическая валентность лексемы Вода / О. В. Старостина // Филология и культура. 2013.- № 3 (33). - С. 131-134.
6. Бадмаева, Т. И. Базовые средства репрезентации концепта «вода» в английском и русском языках / Т. И. Бадмаева // Русская речь в инонациональном окружении: межвуз. сб. науч. ст. - Вып. 3 - Элиста, 2006. - С. 18-24.
7. Закиров, М. И. Концепт «вода» в русских и татарских приметах : автореф. дис. ... канд. филол. наук / М. И. Закиров. - Казань, 2009. - 22 с.
8. Борисова, А. В. Особенности лексико-семантической корреляции единиц поля ВОДА / WODA в русском и польском языках / А. В. Борисова // Вестн. Башк. ун-та. Филология и искусствоведение. -2013. - Т. 18. - № 1. - С. 166-170.
9. Ляшчынская, В. А. Канцэпт «вада» у фразеалапчнай карцше свету беларусау / В. А. Ляшчынская // Беларуская лшгвютыка. - Вып. 73. - Минск : Беларуская навука, 2014. - С. 14-23.
10. Ляшчынская, В. А. Туман як вщ вады-рэчыва у фразеалапчнай карцше свету беларусау / В. А. Ляшчынская // Фшолопчш студи. Науковий вкник Криворiзького державного педагопчного ушверсгге-ту. - Вып. 16. - 2017. - С. 167-176.
11. Ляшчынская, В. А. Фразеалапзмы з кампанентам лёд у фразеалапчнай карцше свету беларусау / В. А. Ляшчынская // Система i структура схщнослов'янських мов. Збiрник наукових праць. -Вип. 12. - Кшв : Вид-во НПУ iм. М. П. Драгоманова. - 2017. - С. 135-146.
12. Тлумачальны слоушк беларускай мовы : у 5 т. - Т. 1. А-В / Рэд. тома М. Р. Лобан. - Мшск : Гал. рэд. Беларус. Сав. Энцыкл., 1977. - 608 с.
13. Тлумачальны слоушк беларускай мовы : у 5 т. - Т. 3. Л-П / Рэд. тома М. П. Гапановiч. - Мшск : Гал. рэд. Беларус. Сав. Энцыкл., 1979. - 672 с.
14. Тлумачальны слоушк беларускай мовы : у 5 т. - Т. 2. Г-К / Рэд. тома А. Я. Баханькоу. - Мшск : Гал. рэд. Беларус. Сав. Энцыкл., 1978. - 768 с.
15. Лепешау, I. Я. Этымалапчны слоушк фразеалапзмау / I. Я. Лепешау. - Мшск : БелЭн, 2004. - 448 с.
16. Тлумачальны слоушк беларускай мовы : у 5 т. - Т. 4. П-Р / Рэд. тома Г. Ф. Вештарт, Г.М. Прыш-чэпчык. - Мшск : Гал. рэд. Беларус. Сав. Энцыкл., 1980. - 768 с.
17. Тлумачальны слоушк беларускай мовы : у 5 т. - Т. 5. Кн.1. С-У / Рэд. тома М. Р. Судшк. - Мшск : Гал. рэд. Беларус. Сав. Энцыкл., 1983. - 663 с.
Пастушу 19.03.2019
REPRESENTATION OF HYDROSPHERE IN SET EXPRESSIONS OF THE MODERN BELARUSIAN LANGUAGE
A. SADOUSKAYA, M. YAKALTSEVICH
The article is devoted to the analysis of phraseological and paremiological units of the modern Belarus-ian language, the structure of which includes hydrocomponents, lexemes, which are directly related to water and water bodies. The main goal of the work is to consider the semantic structure of phraseological units and proverbs that contain "water" components, and to characterize their role in the formation of phraseological and paremiological meanings. The study of such units will also help to identify the most common trends of reflection in the language of the world perception of the people, their life, behavior, attitude to reality and much more. Phra-seologisms and paremias, which contain hydro components in their composition, represent a rather significant linguistic and cultural aspect of the language layer with pronounced national specifics and significant cultural information that forms the language picture of the Belarusians. Proverbs and idioms with water components contain information from native speakers about a variety of qualities and properties of water. Sometimes set expressions with analyzed components implement other semantic realities that are not directly related to their original values.
Keywords: idiom, proverb, hydrosphere, water, water component, lexeme, semantics, linguistic view of the world.
