CC BY
20УДК 811.161.3'373
НАЗВЫ МУЧНЫХ I КРУПЯНЫХ ВЫРАБАУ ВА УСТОЙЛ1ВЫХ АДЗ1НКАХ МОВЫ: ЛШГВАКУЛЬТУРАЛАГШНЫ АСПЕКТ
канд. фтал. навук, дац. А.С. САДОУСКАЯ, канд. фтал. навук, дац. МА. ЯКАЛЦЭВ1Ч (Гродзенск дзяржауны ушверсШэт тя Янк Купалы) [email protected]; yakoltsevich@mail.т
У кампанентны склад шматлШх фразеалаг1змау I прыказак уваходзяць лексемы, як1я абазначаюць назвы прадуктау харчавання, сярод якгх асобна можна вылучыць тыя, што маюць адносты да мук1, мучных I крупяных вырабау. Аб'ектам уваг1 у артыкуле стал1 устойл1выя адз1нк1 мовы, як1я утрымл1ваюць адзначаныя кампаненты. Разглядаецца спецыфжа 1х структуры, семантычная трансфармацыя, а так-сама культуралаггчны накгрунак. У склад шматлтх фразеалаг1змау I прыказак уваходзщь лексема хлеб, якая утрымл1вае у сабе цэлы спектр значэнняу: ад асноунага прадукта харчавання да адлюстравання розных бакоу жыцця чалавека. Радзей ужываюцца тшыя назвы мучных вырабау: трог, каравай, батон, калач, блт, аладка, пертк. Характарызуюцца I выразы, структурным кампанентам якгх з'яуляюцца лексемы, што маюць непасрэднае дачыненне да крупяных вырабау - манна, зерне, крупы, пшанща. Анал1зуемыя устойл1выя адз1нк1 мовы маюць сваю нацыянальную адметнасць, з 'яуляюцца адлюстраваннем менталтэту беларус-кага народа, яго этнакультурных асабл1васцей, агульначалавечых асноу жыццядзейнасщ.
Ключавыя словы: фразеалаг1зм, прыказка, хлеб, хлебныя вырабы, яда, кампанент, лексема, семан-тыка, моуная карцта.
Уводзшы. Фразеалапчныя i парэмiялаriчныя адзшю уяуляюць сабой складаныя i шматпланавыя элементы мовы i культуры. Аб гэтым сведчыць юнаванне розных думак аб iх структуры, метадах вы-вучэння i аналiзу, паходжання i ужывання. Разгляд устойлiвых моуных адзшак па пэуных серыях (структурных, граматычных, стылктычных, семантычных i шш.) дазволщь стварыць агульную фразеалапчную i парэмiялагiчную карщну як асобнай мовы, так i сукупнасщ моу. Аб'ектам нашай увап стала серыя устойлiвых моуных адзшак з кампанентамi-назвамi ежы, прадуктау харчавання, прычым не уах, а тых, якiя маюць адносiны да мум, мучных i крупяных вырабау. Фактычны матэрыял быу выпiсаны адпаведна з "Тлумачальнага слоушка прыказак" 1.Я. Лепешава, М.А. Якалцэвiч [1] i "Слоушка фразеалапзмау" 1.Я. Лепешава [2; 3].
Яда з'яуляецца асноуным фактарам жыццядзейнасщ чалавека, гэта, безумоуна, знаходзiць сваё адлюстраванне i увасабленне у моунай семантыцы, камунiкатыунай дзейнасцi i у самiх моуных адзiнках. Яду увогуле можна успрымаць як самастойную культурную вобласць чалавечага быцця, аднак лшгвакуль-туралагiчная i кагнiтыуная спецыфiка гэтага паняцця патрабуе далейшага свайго вывучэння для фармiра-вання агульнай моунай карщны свету i вызначэння адметных асаблiвасцей у кожнай мове.
Асноуная частка. Разглядаемыя фразеалагiчныя i парэмiялагiчныя адзiнкi утрымлiваюць наступ-ныя кампаненты-назвы ежы: хлеб, манна, мука, крупы, трап, пертк, блш, зерне, каша, пшанща, скiба, скарынка, цеста, сухары, акраец, лапша, батон, блiн, абараню, цеста. Як бачым, адзначаныя кампаненты маюць розныя адносiны да ежы: адны з iх абазначаюць аснову, сыравшу для яе прыгатавання (зерне, пшанща, мука, крупы), шшыя указваюць на прадукты харчавання, якiя можна ужываць у ежу (хлеб, трап, блш, сухары i iнш.). У цэлым, гэтыя назвы супадаюць з традыцыйным, звыклым для беларускай i сла-вянскай кухнi наборам прадуктау харчавання.
Кампанент хлеб уваходзщь у склад шматлшх фразеалапзмау i прыказак. Хлеб - неад'емная частка не толью мовы, але i духоунай культуры народа. I гэта невыпадкова. У духоунай культуры, у ментальнасщ кожнай нацыi, у паусядзённым жыцщ хлеб з'яуляецца не толькi важнейшым сродкам, асновай для фiзiяла-пчнага функцыянавання чалавека, але i утрымлiвае у сабе цэлы спектр значэнняу, яюя прадстауляюць духоуны вобраз жыцця чалавека, а устойлiвыя моуныя адзшю з гэтай лексемай «з'яуляюцца адлюстраваннем менталиэту народа-носьбiта мовы, нацыянальна-культурнай спецыфiкi данага соцыуму, яго нацыяна-льнай свядомасцi i этнакультурных асаблiвасцей» [4, с. 75]. Хлеб для беларусау - «найбольш сакра-лiзаваны вiд ежы, сiмвал дабрабыту, шчасця, дастатку, добрапрыстойнасцi, долi, дабра» [5, с. 532-533]. Пра гэтыя i шшыя асаблiвасцi дадзенай лексемы гавораць шматлшя навукоуцы у лiнгвiстычных, культу-ралагiчных, фальклорных даследаваннях.
Па дадзеных ТСБМ, адзначаная лексема мае чатыры значэннi i пяць адценняу. Але у кампанентным складзе фразеалагiзмау i прыказак яна здольна рэалiзаваць семантычныя пераутварэннi рознага узроуню: поунасцю трацщь першапачатковае значэнне, часткова захоуваць семантычную блiзкасць да асноунага значэння щ увогуле не губляць першаснай семантыкь
Прасочым, яюя ж слоушкавыя значэнш, уласщвыя дадзенай лексеме, праяуляюцца у прыказках i фразеалагiзмах i у якiх устойлiвых адзiнках з удзелам кампанента «хлеб» рэалiзуецца шшая семантыка. Перш за усё хлеб - гэта 'прадукт харчавання, яю выпякаецца з мукi' [6, с. 200]: Без хлеба яда - да парога хада; Ёсць хлеб - ядз1м, а няма - глядзгм, сёння паабедаем, а як заутра - не ведаем. Параун. шшыя ужы-ванш: Быу бы хлеб, а мышы знойдуцца ('зерне, якое мелецца на муку для выпякання'); З музьш хлеб не-вялШ ('сродю для кнавання, заробак'); Зямлю угноШ - хлеба падвош ('зерневыя раслшы на коранi'); Слу-жачы хлеб - сабачы ('пра жыццё, долю'); Брат мой, а хлеб еш свой ('харч, пажытак').
У пераважнай большасщ слова, стаушы кампанентам прыказкi цi фразеалагiзма, даволi рэдка за-хоувае свае слоуныя якасцi. Так, прыказкi часцей за усё маюць алегарычны сэнс, яны адарвалiся ад пер-шапачатковых рэалш, i агульнае значэнне такiх выразау не суадносiцца з лексiчным значэннем слоу, што уваходзяць у iх склад. Калi узяць прыказку Хлеб-соль еш, а прауду рэж, дык тут немагчыма вызначыць, якое лекачнае значэнне мае хлеб, тым больш што гэты назоУнiк ужыты у складзе фразеалагiзма хлеб-соль, якi, як вядома, мае чатыры значэннi. Прыказка ж ужываецца як парада смела гаварыць прауду, не зважа-ючы нi на што. Не патрабуюць тлумачэння i iншыя прыказкi з кампанентам «хлеб», але пры iх ужываннi трэба ведаць, да якой мауленчай сiтуацыi яны дастасоуваюцца. Напрыклад, Ядз1м хлеб траяк1: чорны, белы I нгякг выкарыстоуваюць, калi гавораць пра сацыяльную няроунасць i неаднолькавы дастатак, дабрабыт. Хлеб на стале -рук свае мае наступную атуацыйную характарыстыку: кажуць, запрашаючы да пачастун-ку. Цi яшчэ: Хлеб I вада - маладзецкая яда - гаворыцца як сцвярджэнне, што гэта не голад, калi пры ад-сутнасщ iншай яды даводзщца есцi толькi хлеб. У адмоунай па форме прыказцы бiблейскага паходжання Не хлебам адзгным жыве чалавек «хлеб (адзшы)» выступае як увасабленне матэрыяльных патрэбнасцей, супрацьпастауленых духоунаму пачатку.
Увайшоушы у склад шматлiкiх фразеалапзмау, лексема хлеб у пераважнай большасщ страчвае слоушкавыя значэнш. Можна вылучыць некалью семантычных груп, у яюх разам з кампанентам «хлеб» рэалiзуюцца шматлiкiя значэннi фразеалагiзмау, сярод яюх можна адзначыць наступныя: 1) матэрыяльнае становiшча - перабiвацца, перакiдацца з хлеба на квас; I то хлеб; садзщца на хлеб I ваду; сядзець на хлебе I вадзе; 2) узаемаадносшы памiж людзьмi - адбгваць хлеб; не пераламаць хлеб; 3) чалавечыя якасщ - хлебам не карм1; дурны як сала без хлеба; мачаць свой хлеб у дзве сол1; 4) стан, у яюм знаходзщца щ трапляе чалавек - на ласкавым хлебе; дарма есц1 хлеб; хлебам кармщь; цераз хлеб шукаць хлеба; 1сц1 на свой хлеб; на казённы хлеб саджаць; на казённым хлебе быць, знаходзщца; спяваць на хлеб; 5) сродю для кнавання -кавалак хлеба; скарынка хлеба; хлеб надзённы. I толью у адным фразеалапзме хлеб I да хлеба прыфразеа-лапчнае слова хлеб, якое не уваходзщь у склад фразеалапзма, рэалiзуе сваё слоушкавае значэнне 'прадукт харчавання, якi выпякаецца з мую'.
Частка прыказак мае часткова пераноснае значэнне, г.зн. некаторыя словы у iх ужываюцца у пра-мым значэннi: Чужы хлеб - гасцтец, а чужая жонка - прыгажуня 'чужое здаецца лепшым, чым сваё'; Хто палюе I рыбачыць, той хлеба не бачыць 'кажуць непахвальна пра таго, хто захапляецца паляунщтвам щ рыбнай лоуляй на шкоду асноунаму занятку'.
У «Тлумачальным слоУнiку прыказак» сустрэлiся дзве так званыя кантэкстуальн^1я парэмii з кампанентам хлеб, яюя ужываюцца як рэакцыя суразмоУнiка на папярэдне ужытае слова: 1) Успомтлася народ-нае: «Дзякуй на хлеб не намажаш». I таму дасылаю квгток з аплатай. Разумею - мала. Але паверце, на большае ваша «рэкляма» не цягне (А. Шсьмянкоу. Дзякуй за «рэкляму»); 2) - Ну, як жывеш? - адчува-ючы маладосць, спытауся я. - Жывём, хлеб жуём... (А. Карпюк. Данута).
Разам з тым праз прыказш з лексемай хлеб могуць адлюстроувацца розныя атуацьп, адносшы, щэь У моунай карщне свету хлеб займае адно з асноуных месц. Хлеб - самае галоунае, найбольш важнае сярод шшага. Нездарма кажа народная мудрасць: Хлеб -усяму галава. Ён прысутшчае у рацыёне кожнага чалавека. 1снавау даунейшы звычай браць з сабою у дарогу хлеб: Кал1 хлеб у возе, то няма бяды у дарозе. А пра тых, хто узяу з сабою харчов^1я прыпасы, з адабрэннем гаварылк Хто хлеб з сабой носщь, той есц1 не просщь.
Ёсць прыказю, яшя выражаюць пэуныя прапановы, як дзейнiчаць. Напрыклад, Хлеб-соль еш, а прауду рэж 'ужываецца як парада смела гаварыць прауду, не зважаючы ш на што'. Згодна прыказцы Зямлюугно-¡ш - хлеба падвош велiчыня ураджаю залежыць ад ступеш угнаення глебы. А таму, хто адпрауляуся у дарогу, раiлi: Едзеш на дзень, бяры хлеба на тыдзень, бо тут усё можа здарыцца, i лепш мець харчы у запасе.
Хлеб - крынiца жыцця, сродак iснавання. Без хлеба не елi нi адной стравы, бо без яго добра не наясюя: Без хлеба яда - да парога хада.
Асновай матэрыяльнага дабрабыту з'яуляецца працавиасць. I толькi працуючы, можна дасягнуць добрых вышкау: Горка часам праца, ды хлеб ад яе салодкг. I пакуль чалавек працуе, датуль ён мае сродю для юнавання: Пакуль <у (на) гумне> цэп, патуль (датуль) <на стале> хлеб. А гультая чакае жабрацю лёс: Гультаю - хлеб на к1ю. Гультайства асуджаецца i прыказкай З музык хлеб невялМ, а з гулят - зус1м н1як1. Прауда, наконт апошняй не без падстау В. Шырко зазаначае: «Прымаука, вщаць, устарэла напалову. Гуль-таям ва усе часы абы дзень да вечара пражыць, а там хоць певень не кукарэкай. А вось музыш сёння у паша-ноце. Дай бог кожнаму за месяц зарабщь, колью яны зарабляюць за адно вяселле» (О, 8апйа этрНскаэ!).
У некаторых выпадках хлеб у спалучэнш з iншымi лексемамi абазначае адзiнае цэлае: Хлеб I вада -маладзецкая яда; Хлеб-соль еш, а прауду рэж. У адной з прыказак хлеб супрацьпастауляецца шшаму па-няццю, парауноуваецца з iм: Хлеб не нявеста, з'есца - другI будзе.
Назоушк хлеб ва устойлiвых адзшках мовы спалучаецца не толькi з якасным^ але i адноснымi пры-метнiкамi. Так, для ацэнкi становшча прымака цi таго, хто робщь па найму, ужываюцца адпаведна пры-казкi Прымачы хлеб - сабачы i Служачы хлеб - сабачы.
Прыказкам i фразеалагiзмам уласцiва такая семантычная з'ява, як мнагазначнасць, якая ва устойлiвых моуных адзiнках мае свае асаблiвасцi узнiкнення. Так, першае значэнне прыказш Галоднай куме хлеб науме будзе канкрэтнае, лггаральнае 'галодны тольш i думае пра яду', другое ж - абстрактнае, пераноснае 'чалавек найперш думае пра тое, што яго непакоiць, чаго ён хоча дасягнуць'. Цiкавым у гэтых адносiнах з'яуляецца чатырохзначны фразеалагiзм хлеб-соль. Ён адносщца да лiку тых выразау, у якiх кожнае значэнне матыва-вана значэннем кампанента щ кампанентау, з яшх утвараецца фразеалапчная адзiнка, у нашым выпадку лек-семамi хлеб i соль. Першыя тры значэннi фразеалагiзма - 'харч, яда', 'пачастунак', 'турботы, апека' утва-раюцца на аснове метафарызацыi свабоднага словазлучэння, а у чацвёртым значэнш выраз набывае кан-структыуна абмежаванае значэнне, ужываецца як выклiчнiкавы 'пажаданне прыемнага, добрага апетыту таму, каго засталi за ядой'. Фразеалапзм хлеб ды соль, у яюм кампаненты звязаны не бяззлучнiкавай сувяззю, а злучшкам ды, таксама з'яуляецца выктчшкавым i ужываецца як пажаданне прыемнага апетыту. Гэта адзш-ю з цэлага шэрагу пажаданняу, яюя засёды iснавалi у фразеалагiчным фондзе.
Высушаныя кавалкi хлеба цi булю (сухары) дастаткова распаусюджаны у харчовым рацыёне лю-дзей. Галоуная iх асаблiвасць у тым, што яны могуць захоувацца i не псавацца доуп час, а затым выкары-стоувацца у неабходнай сiтуацыi. Таму фразеалапзм сушыць сухары са значэннем 'чакаць суровага пака-рання' успрымаецца як матываваны з празрыстай унутранай формай.
Адрэзаная щ адламаная частка хлебнага вырабу называецца кавалкам цi куском. На аснове свабоднага словазлучэння кавалак (кусок) хлеба утварыуся фразеалапзм са значэннем 'сродю для юнавання, пажытак'. У прыказках лiтаратурнай мовы адзначаная лексема сустракаецца двойчы, аднак прамога дачы-нення да хлеба яна не мае: 1) Дай бог адным кавалкам (куском) удавщца (папярхнуцца) i Дай божа за-давщца першым куском 'ужываецца як выказванне надзеi або пажадання щ парады пражыць усё жыццё з адным мужам щ з адной i той жа жонкай'; 2) На ласы кусочак знойдзецца куточак 'гаворыцца у застоллi, калi госцю прапануюць з'есщ яшчэ штосьцi вельмi смачнае'.
Назоунш скчба (скiбка), луста з'яуляюцца памiж сабой сiнонiмамi. Яны увайшлi у склад фразеа-лагiзма адрэзаная ск1ба (стбка, луста), яю утвораны на аснове прыказю Адрэзанае (-ай) лусты не прыклеш (не прылетш) 'таго, што было, назад не вернеш' у вышку яе скарачэння. Прауда, фразеалапзм развiу два значэнш з дастаткова празрыстай унутранай формай - 'той, хто аддзялiуся ад сямЧ, стау самастойным, не патрабуе клопатау' i 'той, хто парвау сувязi з прывычным асяроддзем, з прывычнай дзейнасцю'.
Родавае паняцце (гiперонiм) хлеб уключае у сябе шэраг вщавых паняццяу (слоУ-гiпонiмаУ). Адным з iх з'яуляецца каравай. Зыходнае значэнне гэтага слова - 'вясельны абрадавы трог круглай формы'. Уам добра вядома, што каравай - галоуны вясельны хлеб, адзш з асноуных атрыбутау вяселля, сiмвал будучага сямейнага шчасця, багацця, дабрабыту. Пазней у гэтага назоушка развiлося яшчэ адно, вытворна-прамое, значэнне - 'вялiкая булка, спечаная для якой-небудзь урачыстасщ, свята' [7, с. 635]. Прауда, гэта лексема сустракаецца тольм аднойчы сярод прыказак беларускай лиаратурнай мовы: На чужы каравай рота (рот) не разяуляй (не разявай) 'не разлiчвай на чужое. Гаворыцца таму, хто хоча атрымаць тое, што яму не нале-жыць'. Узшкненне гэтай прыказю 1.Я. Лепешау звязвае з вясельным рытуалам. Каравай, перавязаны чыр-вонай стужкай i перанесены у дом жашха, прызначауся толькi для «маладых», i на яго не павшны былi прэтэндаваць iншыя [8, с. 84]. Згаданая лексема у складзе фразеалагiзмау не сустракаецца.
Большым дыяпазонам выкарыстання вызначаецца лексема пiрог. Гэты мучны выраб пяклi на вялшя святы. Ён выступау не толью як увасабленне багацця, дастатку, але i гасцiннасцi беларусау: Госць на па-рог - гаспадыня за трог; Не красна хата вугламг, а п1рагам1. Але разам з тым На ус1х трага не спячэш 'уам не дагодзш'.
Шрап могуць быць i з разнастайньЕШ начынкамк Еш трог з грыбамг, а язык трымай за зубам1. На аснове гэтай прыказю утварыуся фразеалапзм трымаць язык за зубам1 'быць асцярожным у выказваннях'.
Адзначаную лексему утрымлiваюць i наступныя прыказк1: На Падоллю п1раг1 па коллю, а мы прыйшл1 ды скулля знайшл1 'хоць прывабным здаецца жыццё у чужых краях, але на самай справе яно горшае, чым думалася' (Падолле - назва беларускай губерш); Слова не трог, не вьтнеш за парог - 'сказаныя словы не вернеш i не перайначыш'; У чужых руках трог вялгк - 'у другога усё здаецца лепшым, большым, чым яно ёсць на самай справе'.
Выкарыстоуваецца лексема трог i у складзе некаторых фразеалапзмау. Цiкавым у гэтым плане выступае уласнабеларуская адзiнка вароты п1рагам1 падпёрты, якая рэалiзуе значэнне 'усяго уволю, колью хочаш (пра багатае жыццё)'. Гэта вельмi трапнае выказванне беларусау пра тое, яюм можа выгля-даць заможнае жыццё. Пiрагi пяклкя не кожны дзень а толью на святы. А калi iх столькi, што можна
падтраць вароты, то у жыцщ i сапрауды поуны дастатак, усяго хапае. Зразумела, што «у аснове фразеа-лагiзма - нерэальны вобраз, узяты з народных казак» [9, с. 70]. Абсалютна з шшым значэннем лексема трог ужываецца у складзе фразеалагiзмау адпякаць (адносщь) п1раг1 'жорстка помсцiць' i адпякуцца (адпяклюя) п1раг1 'прыйдзе, настане расплата за прычыненую крыуду'. Пiрог як амвал гасцiннасцi, да-статку у дадзеным выпадку прадстауляе iншыя чалавечыя якасцi.
Да святочных вырабау з пшашчнай мукi адносiцца таксама калач. Калач меу форму круглай булю, прадаугаватага пiрага цi вятакага абаранка. Ён, як i шшыя вышэйназваныя печаныя вырабы, увасабляу сабой дастатак, матэрыяльную забяспечанасць. Але iзноУ жа тут патрэбна працавiтасць: Без працы не будзеш есц1 коляцы (калачы) - у польскай мове: jesc ко1аде - вячэраць; Хочаш есц1 калачы, то не сядз1 на пячы.
Фразеалапзм Алёша з батонамI утрып^вае у кампанентным складзе уласны назоУнiк i назву вырабу з белай мукi - батон. У вышку аб'яднання таюх лексем у складзе фразеалагiчнай адзшю атрымауся выраз з семантыкай, якая абсалютна не звязана з кампанентамь Фразеалапзм мае адмоуную канатацыю i выкарыстоуваецца для апiсання разумовых здольнасцей чалавека, рысау характару, штэлектуальнай сферы.
У кампанентны склад толью двух фразеалагiзмау увайшла лексема абаранак. Выраз дз1рка ад абаранка з'яуляецца паукалькай з рускай мовы, паходзiць з маулення вядомага рускага паэта У.У. Маякоу-скага. Выкарыстоуваецца як экспрэсiуная метафара для абазначэння таго, што называецца словамi шшто, нiчога. А вось у фразеалапзме даставацца (дастацца), атрымаць i пад. на абаранк згаданая лексема рэалiзуе значэнне '(даставацца i пад. каму-н.) здорава, як след'.
Некаторыя назвы-кампаненты ежы сустракаюцца толькi у адзшкавых фразеалагiзмах. Напрыклад, лексема пернiк, якая абазначае досыць распаусюджаны мучны ласунак, увайшла у склад фразеалагiзма I перткам не заманш. Выраз з дастаткова празрыстай унутранай формай.
Блш як мучная страва асацыiруецца у нашым уяуленнi як выраб з рэдкага цеста, спечаны на скава-радзе. Першы блiн не заусёды атрымлiвауся, i у такiх выпадках гаварылi: Першы блт камяком; Першы блт выйшау (атрымауся) камяком. Затым у канструкцыи адбылося семантычнае пераасэнсаванне слоу, i выраз набыу пераноснае значэнне - 'пачатак якой-н. справы бывае няудалым'.
Знаходзiлася прыказка i для запрашэння з'есцi што-небудзь смачнае: Бл1н не блт, пуза не расколе. I як заусёды дабрабыт у гаспадарцы залежыць ад гаспадара, яго працавггасцк Кал1 абора цячэ, гаспадыня блты пячэ, а кал1 гумно цячэ, гаспадар з хаты уцячэ.
Аднакаранёвым словам да назоушка блт з'яуляецца блттчак, якое кнуе толью у складзе прыказкi Адзт сын у сям'1 - бл1нн1чак, смятантк. Парэмiяй выражаюцца выключныя, спрыяльныя адносiны да адзiнага у сямЧ сына.
Кампанент блш увайшоу у склад i некаторых фразеалагiзмау. Так, на аснове параунання пэунага дзеяння з тым, як шмат блшоу можна спячы i зрабiць гэта можна не трацячы шмат часу, узшк выраз пячы як блты 'вельмi хутка i многа ствараць што-н.'. Пэунае параунанне схавана i у аснове узнiкнення фразеа-лапзмау зрабщь блт 'жорстка расправiцца з юм-н., моцна пакараць каго-н.',разб1ваццау блт 'прыкладаць усе намаганш, каб дасягнуць чаго-н.'.
Блiзкiм у семантычных адносiнах да назоУнiка «блш» з'яуляецца лексема аладка 'блiнок, спечаны на патэльш звычайна з адной лыжю цеста' [10, с. 221]. Непасрэднае дачыненне да яды мае прыказка Дзе каша ды аладка, там I грамадка. А вось вобразную парэмда Каму што, а Базылю аладк1 ужы-ваюць тады, калi гавораць пра таго, у каго науме заусёды адно i тое ж.
Усе хлебныя в^1рабы выпякаюцца з муш, якая атрымлiваецца у вынiку размолу збожжа: Млын меле -мука будзе, язык меле - бяда будзе; Перамелецца - мука будзе. I у адным, i у друпм выпадках кампанент мука рэалiзуе спачатку прамое, зыходнае значэнне, на якое затым накладваецца вобразнае, пераноснае, i у вынiку прыказкi сталi абазначаць 'балбатлiвасць, пляткарства прыводзяць да непрыемнасщ, бяды' i адпа-ведна 'усё дрэннае, непрыемнае з часам пройдзе, забудзецца. Кажуць, каб суцешыць, супакоiць таго, хто усхваляваны чым-н., перажывае якiя-н. цяжкасцi'. Тое ж самае датычыць i парэмii Каля мук1 ходзячы, за-пылшся 'будучы звязаным з чым-н., можаш аказацца замешаным у што-н. заганнае'.
Мука валодае здольнасцю лёгка распыляцца. На аснове гэтай уласщвасщ утвораны фразеалапзм I з мукой I не пыльна з щкавай унутранай формай, з кампанентам^ якiя антанiмiзуюцца, а значэнне адзшю 'выгадна, з прыбыткам, якi лёгка дастаецца' узнiкла на аснове асацыятыуных сувязей. Адзначаная лексема выкарыстоуваецца i у складзе выктчшкавага фразеалагiзма таукач муку пакажа!, яюм выражаецца неда-вер да таго, што гаворыць субяседнiк.
У славян назiраюцца дастаткова станоучыя адносiны да кашы як да асновы харчавання, жыцця i сiлы, таму гэта даволi распаусюджаны кампанент у фразеалапзмах i прыказках. Семантыка фразеалагiзмау з дадзенай лексемай мае шырою дыяпазон, i такiя адзiнкi могуць абазначаць: бязладнасць у спосабах вы-ражэння думю - каша у галаве; адносшы памiж людзьмi - кашы не зварыш, зварыць кашу; пэуную справу, у тым л^ складаную, клопатную цi непрыемную - расхлёбваць кашу, каша заварваецца; пакаранне за ня-добрыя учынкi - бярозавая каша; ступень зношанасщ абутку - просяць кашы; жыццёвы вопыт - мала кашы еу; якасцi i памкненнi чалавека - на кары каша, хатць шылам кашы.
Пра тое, што каша была даволi распаусюджана у нацыянальнай кухнi беларусау, сведчаць i выпадкi шырокага ужывання гэтай лексемы у прыказках: Адзт I у кашы няспорны; Багатаму I чорт у кашу дбае; Дзе каша ды аладка, там I грамадка; Прауда не скварка, з кашаю не з 'яс1 i шш. Большасць парэмш з гэтым кампанентам адносяцца да разраду алегарычных. I только прыказка Кашы (кашу) маслам не сапсуеш (не па-псуеш) мае два значэнш, адно з яюх прамое: 1) каша сапрауды становщца смачнейшай, калi да яе дабавщь масла i 2) што-н. неабходнае, карыснае нiколi не зашкодзщь. А прыказка Сам заварыу кашу, сам I расхлёб-вай, не перастаючы i сёння ужывацца самастойна, дала жыццё двум фразеалагiзмам: заварыць кашу, рас-хлёбваць кашу. Фразеалапзм жа бярозавая каша утварыуся не на аснове прыказю Не пазнал1 сва1х нашы, бярозавай дал1 кашы, а у вышку метафарызацыи слоу свабоднага ужывання. «Раней у школах, дзе вучылi дзяцей грамаце, пераход да чытання новай кнiгi i iншыя поспехi у вучобе адзначалкя кашай: бацькi у такiх выпадках прыносiлi гаршчок кашы, якую усе вучш елi разам. Калi вучань правшавачвауся, яго каралi розгам^ як правiла, бярозавымi. Такое пакаранне сталi называць бярозавай кашай» [8, с. 64].
Кашы гатавалкя з зярнят самых розных злакавых раслш. Жытняя (аржаная) адносiлiся не да леп-шага гатунку, таму i пра чалавека, якi любiць сябе хвалщь, з насмешкай гаварылi: Аржаная каша сама сябе хвалщь щ Любщь аржаная каша сама сябе хвалщь.
Вобраз харчовага паходжання ляжыць i у аснове прыказкi Смачная кашка, да малая чашка 'кажуць, часцей жартаулiва, з'еушы цi вышушы што-н. смачнае'. А змяненнi каша - кашка звязаны з патрабаван-нямi рыфмы i рытму.
Рэдкую мучную кашу з салам называюць кулеш. Аднак гэтая лексема сустракаецца толью у адной прыказцы (Розум не кулеш, у галаву не накладзеш (не увальеш)) i зуам не зафшсаванавана у фразеалапзмах лiтаратурнай мовы.
Мучныя вырабы гатуюць з цеста, якое прадстауляе сабой 'вязкую масу рознай канастэнцыи, што атрымлiваецца пры змешваннi мукi з вадкасцю' [6, с. 241]. Адзначаная лексема выкарыстоуваецца у фразеалапзмах з аднаго цеста <спечаны>, з тшага (другога) цеста <спечаны>. Уяуленне пра цеста, якое кнавала у менталiтэце славян, утрымлiвала напачатку шфармацыю пра кроунае радство, г.зн. нараджэнне ад адной мацi, сямейнае яднанне i iнш., што праяуляецца падчас прыгатавання цеста. Пазней у фразеалапзмах кампанент пераасэнсавауся, з таюм значэннем устойлiвыя адзiнкi маглi выкарыстоувацца ва усiх сферах жыцця чалавека - сацыяльнай, грамадскай, прафесiйнай, палиычнай i выступаць своеасаблiвым эталонам падабенсва, агульнасцi, блiзкасцi, аднолькавасцi людзей (з аднаго цеста <спечаны>) i эталонам супрацьлегласщ, адрознасцi, непадобнасцi (з тшага (другога) цеста <спечаны>).
Ад якасщ цеста залежала i якасць выпечю (хлеба). У народзе казалi: З добрага цеста добрая палятца, а з добрай дзеук1 добрая маладзща. Прыказка пабудавана на супастауленш дзвюх з'яу.
Да прадуктау харчавання, што складаюцца з зярнят розных культур, адносяцца крупы. Пра таго, хто стау пераборлiвы ад сытасщ щ гультайства, у народзе гаварылi: Наелася пападдзя круп, дык жарствы захацела. Нерэальная вобразнасць пакладзена у аснову прыказю Вераб'1 крупы склявалг, а стщу за гэта у клетку пасадзш. Так кажуць, калi замест адных, магчыма, i вiнаватых у чым-небудзь, пакаралi iншых, нi у чым нявiнных.
На аснове метафарычнага пераасэнсавання свабоднага словазлучэння утвораны кампаратыуны фра-зеалагiзм як мыш на крупы, яю рэалiзуе сваё значэнне 'вельмi моцна' разам з прыфразеалаriчнымi словамi дзьмуцца (надзьмуцца), супiцца (насупщца).
У кампанентным складзе устойлiвых моуных адзiнак выкарыстоуваецца i лексема манна. У пера-важнай большасцi гэта фразеалапзмы бiблейскага паходжання, у аснове ямх ляжыць сюжэт з Бiблii аб iзраiльцянскiм народзе, што шоу у зямлю абяцаную на працягу 40 гадоу i еу манну, якую з неба пасы-лау Бог. Метафарычнае перасэнсаванне кампанентау стала асновай для стварэння фразеалапчных адзшак такой семантычнай накiраванасцi: лёгкае здабыванне неабходнага у жыццi - манна нябесная сыплецца (падае) i манна з неба сыплецца (падае) 'каму-н. велыш лёгка, само сабой дастаюцца сродкi для пражыцця, набытак i пад.'; нешта доугачаканае цi падазронага характару - манна нябесная 'што-н. вельмi доугачака-нае, патрэбнае' i 'багацце падазронага паходжання'; нешта нездзяйсняльнае - чакаць манны нябеснай i чакаць манны з неба '(чакаць) малаверагоднай дапамоп, падтрымю, вынiкау'; вельмi высокая ступень чакання чаго-н. - чакаць як манны нябеснай 'з вялшм нецярпеннем, вельмi моцна'.
Матывуецца кампанентамi i значэнне фразеалагiзма як пшатцу (пяньку, проса, муку, лыка) пра-даушы. Але, як адзначае 1.Я. Лепешау, «абагульнена-вобразнае значэнне фразеалапзма не вынiкае з парау-нання як пшатцу прадаушы, калi не мець на увазе i падтэкст - намёк на барыш пасля продажу пшанщы» [9, с. 437]. Вобразнасць пакладзена i у аснову прыказю Сляпой курыцы I жарства - пшатца. Так кажуць пра чалавека, яю не усведамляе, не адчувае сапрауднага становiшча спрау, i для яго што-н. недарэчнае, абсурднае здаецца нармальным, прымальным.
У складзе фразеалапзма вешаць лапшу на вушы кампанент лапша з семантыкай прадукта харчавання абсалютна ш пры чым, не рэалiзуе свайго слоушкавага значэння, але разам з iншымi лексемамi Удзельнiчае ва утварэнш фразеалагiчнага значэння 'падманваць каго-н. гаворачы прауду'.
Заключэнне. Таим чынам, мучныя, а таксама крупяныя вырабы, i перш за усё хлеб, з'яуляюцца неад'емным элементам жыцця чалавека. Яны знайшл1 шырокае адлюстраванне ва устойл1вых адзшках бе-ларускай л1таратурнай мовы. На аснове прыказак i фразеалапзмау можна прасачыць нацыянальна-куль-турныя асабл1васщ народа, яю ix стварыу, выявщь непауторнасць i ушкальнасць беларускай моунай кар-цшы свету. Адначасова можна адзначыць, што згаданыя адзшю мовы адлюстроуваюць i агульначалавечыя асновы жыццядзейнасщ. Фразеалапзмы i прыказю з кампанентамьназвам1 мучных i крупяных вырабау характарызуюцца высокай антрапацэнтрычнасцю, бо у цэнтры увап большасщ з ix знаходзщца чалавек, яго унутраны свет, мысленне, паводзшы, звыча1, адчуванш, маральныя каштоунасщ, культурныя дасяг-ненш. Гэта яшчэ раз гаворыць аб тым, што фразеалапчны i парэм1ялапчны фонд з'яуляецца выдатным сродкам адлюстравання мудрасщ i разважл1васщ народа у яго поглядах на жыццё i сктзму узаемаадносш пам1ж чалавекам i прыродай.
Л1ТАРАТУРА
1. Лепешау, 1.Я. Тлумачальны слоушк прыказак / 1.Я. Лепешау, М.А. Якалцэв1ч. - Гродна : ГрДУ, 2011. - 695 с.
2. Лепешау, 1.Я. Слоушк фразеалапзмау : у 2 т. / 1.Я. Лепешау. - Мшск : БелЭН ¡мя П.Броую, 2008. - Т. 1 : А-Л. -672 с.
3. Лепешау, 1.Я. Слоушк фразеалапзмау : у 2 т. / 1.Я. Лепешау. - Мшск : БелЭН ¡мя П. Броую, 2008. - Т. 2 : М-Я. -704 с.
4. Волошин, Ю.К. Актуализация концепта «хлеб» / Ю.К. Волошин // Вестн. Самар. ун-та. История, педагогика, филология. - 2017. - Т. 23, № 11. - С.75-80.
5. Беларуская м1фалог1я : Энцыклапед. слоушк / С. Санько [i шш.] - Мшск : Беларусь, 2004. - 570 с.
6. Тлумачальны слоушк беларускай мовы : у 5 т. - Мшск : Гал. рэд. Беларус. Сав. Энцыклапедьн, 1984. - Т. 5 / Рэд. тома М.Р. Судшк. - Кн. 2 : У-Я. - 608 с.
7. Тлумачальны слоушк беларускай мовы : у 5 т.- Мшск : Гал. рэд. Беларус. Сав. Энцыклапедын, 1978. - Т. 2 : Г-К / Рэд. тома А.Я. Баханькоу. - 768 с.
8. Лепешау, 1.Я. Этымалапчны слоушк прыказак / 1.Я. Лепешау. - Мшск : Выш. шк., 2014. - 141 с.
9. Лепешау, 1.Я. Этымалапчны слоушк фразеалапзмау / 1.Я. Лепешау. - Мшск : БелЭн, 2004. - 448 с.
10. Тлумачальны слоушк беларускай мовы: у 5 т. - Мшск : Гал. рэд. Беларус. Сав. Энцыклапедын, 1977. - Т. 1 : А-В / Рэд. тома К.К. Атрахов1ч. - 608 с.
Пастуту 09.03.2021
NAMES OF FLOUR AND CEREAL PRODUCTS IN SET UNITS OF LANGUAGES:
LINGUOCULTURAL ASPECT
А. SADOUSKAYA, M. YAKALTSEVICH
The component composition of phraseological units and proverbs includes lexical units denoting the names of food products, among which one can emerge those related to flour, flour products and cereals. The article deals with set units of a language containing the above-mentioned components. The features of their structures, semantic transformations and cultural orientation are considered in this article. The composition of many phraseological units and proverbs includes the lexical unit bread, which contains a number of meanings: from the main food product to reflecting various aspects of human life. Other names of flour products are less commonly used: a pie, a loaf, a kalach, a pancake, a flat cake, gingerbread. The lexical units, having in their structure an element directly related to cereals (manna, grain, cereals, wheat) are researched in this article. The set linguistic units being analyzed have their own national features. They are a reflection of the Belarusian people mentality, their eth-nocultural characteristics, and the universal foundations of human life.
Keywords: phraseology, proverb, bread, bread products, food, component, lexeme, semantics, language picture.
