CC BY
145
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 61 -
М.Хоцаева
ИНЪИКОСИ МАСОИЛИ ФОНЕТИКИ ДАР «ЧАРОГИ ВДЦОЯТ»-ИОРЗУ
Вожатой калидй: таърихи цомуснигории форсу тоцик, фонетикаи таърихи, масоили орфография ва орфоэпия дар фарх,ангх,ои куруни вусто, «Чароги х;идоят»-и Алихони Орзу
Яке аз масъалахои мухими забоншиносии таърихи, ки барои шииохти он фархаигхои куруни вусто метавонанд мусоидат кунанд, масоили орфографй ва орфоэпй мебошанд, зеро фархангхои точикй ба точикй на танхо ба максади шарх ва хифозати таркиби лугавии забон, балки нигох доштани коидаву конунхои забонй, аз кабили забти дурусти вожахо, имлои сахехи онхо. нишон додани талаффузи дурусти ин вожахо хам таълиф мешуданд.
Баррасии ин масоил аз он нуктаи назар хам муфид аст, ки коидахои имлои забони хозираи точик танхо бо назардошти омилхои вокеии замони мо банду бает намешаванд, зеро омилхои ичтимоию сиёсй ва, алалхусус, таърихй аз омилхои мухимтарине махсуб мегарданд, ки боиси ди1ар1унихо дар имло ва меъёри талаффуз хастанд (3,12-13). Бино бар ин, дар маърази тахкик. карор додани фархангномахо ва баррасии масоили меъёри талаффузи калимахои алохвда, меъёри навишти дурусти онхо барои файсалаи бархе аз масоили орфоэпй ва орфогорафии имрузаи точик низ хидмат мекунанд. Муаллифони фархангномахои куруни вусто ба мушаххасу возех кардани бо кадом харфхо навишта шудани калимахо диккати махсус медоданд. Тахлили тарзи мушаххас кардани хуруф дар «Чароги хидоят» моро ба хулосае меорад, ки Алихони Орзу мисли аксари сохибони фархангномахои дигар хуруфи алифборо аз якчанд нукгаи назар тасниф кардааст.
Аввалан, тамоми харфхо аз руи нукта доштан ё надоштан фарку мушаххас карда мешаванд. Барои ифодаи нукта доштану надоштани
хуруф истилоххои «мухмала» (бенукта) ва «муъчама» (нуктадор) ба кор мераванд. Агар дар вожа ду харфи «нуктадор» ё бенукта паихам оянд, «мухмалатайн» ва «муъчаматайн» меномад. Баробари истилохи мухмала барои таъкиди хуруфи бенукта истилоххои «i айримуъчама» ва «бенук1 а» низ истифода мешавад: ро-и мухмала, сини бенуква. зо-и муъчама, сини мух, мал а. гайни муъчама, соди мухмала, сини бенук1 а. то-и бенукта, х,о-и бенукта ва гайра.
Бино ба таъкиди профессор МДосимова «... хуруфи муъчама иборат аз 17 харф буда, харфи «йо» хам дар аввал ва мобайн ояд, ба хуруфи муъчама дохил мегардад ва дар он холат микдори хуруфи муъчама ба 18-то мерасад» (5,51). Чордах харфи бокимондаи алифбои арабиасоси точикиро хуруфи мухмала ташкил медиханд.
ХУРУФИ нуктадорро ба гайр аз истилохи муъчама ва нуктадор ё бонукта боз бо мафхуми «манкута» зикр мекунад. Аксаран чанд нукта доштани харф низ зикр мегардад: бо-и мувваххада (як нуктадор), со-и мусалласа (се нуктадор) ва гайра.
Дувум, Орзу низ дар пайравии дигар лексикографхои куруни вустоии форсу точик харфхоро ба форсию арабй (тозй) чудо мекунад: чими форси, кофи форси, ро-и форси, бо-и форси, бои тозй, чими тозй, кофи тозй ва гайра.
Севум, барои мушаххас кардани харфхои алохида, Орзу баъзан аз хашт калимае, ки арабхо барои дар хотир нигох доштани хуруфи алифбои худ сохтаанд (абчад, хавваз, хуттй, каламан, саъфас, карашат, саъхиз, зазиг) (2,10), истилоххои алохидаро, аз кабили то-и карашат, хо-и хавваз, хо-и хуттй ва то-и хуттй истифода бурдааст.
Чахорум, бо назардошти шакли графикии хуруфи арабй харфхо ба «фавконй» (нуктааш дар боло) ва «тахтонй» (нуктааш дар зер) чудо карда шудаанд. Дар аксар маврид манзур аз фавконй то-и манкута ва максад аз тахтонй -«йо» мебошад, ки нуктахои он дар поёни харф гузошта мешаванд: то-и фавконй, йо-и тахтонй. Бисёр вакт бо хазфи номи харф танхо калимахои «фавконй» ё «тахтонй» истифода мешаванд, ки ин холат дар фархангномахои пешин низ дучор мегардад:
Бозон - маъхуз аз бохтан, ба маънои бохта шуда ва бар ин киёс тозон ба фавконй аз тохтан... (10,1023).
Чилим... ва чилим* ба тахтонй чамъ ё чилим мухаффафи ин ва ин аз муховара ба тахкик расид (10,1080).
УЧЕНЫЕ^ ЗАПИСКИ ~ 63 ~
Дар аксари маврид дар шакли «ба фатхи фавконй». «ба ташдиди фавконй» низ ба кор рафтааст.
Панчум, марбутан ба номи харфхои алохида. Вобаста ба талаффуз шудану нашудани харфи хо-и хавваз дар «Чароги хидоят» истилоххои хо-и мухтафй, хо-и малфуз, хо-и гайрималфуз ба кор рафтааст. Хамчунин марбутан ба дарозии садонокхо Алихони Орзу истилоххои йо-и маъруф, мачхул, расида, вови маъруф, мачхул ва расида, алифи кашидаро мавриди истифода карор додааст.
Аз истилохоти чолибе, ки дар фархангномаи мавриди назар дучор мегардад, «то-и мутаббака» аст. Орзу дар моддаи «дастаи то» чунин овардааст: «Шакли алифе, ки бар хдрфи тоъ нависанд. Ва лихозо то-и мутаббакаро то-и дастадор низ гуянд ва ин аз ахли забон ба ч ах,кик расида» (10,1110). Ч,олиб аст. ки дар тамассуки ин модда муаллиф мисоле наовардааст. Дар моддаи «Тайёр» низ зикр шудааст, ки «лафзи арабист, ба маънои парранда.... Ва баъзе ёрони муаллиф мегуфтанд, ки тайёр ( бо то-и карашат) дар арабй ба маънои чахднда омада. Дар ин сурат бо то-и мутаббака дуруст набошад ва ба маънии то-и карашат дуруст мешавад... Ва дар аксари нусах бо то-и мутаббака дида шуд» (10,1170).
Дар моддахои лугавии «харрот» (10,1094) ва «футадор» (10,1182) низ ишораи бо то-и мутаббака омадааст.
Дар «Фархангномаи форси» (9,3,2651) номи ин харф «то-и муаллаф», яъне дорой алиф омадааст. Ногуфта намонад, ки харфи «изгй»-и арабиро низ «зо-и муаллаф» меноманд.
Алихони Орзу тарзи навишти калимаи «гиранда»-ро чунин мушаххас кардааст: «гиронда -гиранда» - бо йо-и маъруф ва ро-и мухмала, ба алифи кашида ва нуни гунна ва доли мафтух. Вожаи «гунна»-ро муаллифони «Фархангномаи форсй» (9,2,1950) чунин шарх додаанд: «гунна (забоншиносй) - садое, ки аз мачрои бинй берун дода мешавад». Дар «Фарханги форсй ба русй» (12,2,213) бошад ин калима «носовой, носовой звук «н» (нуни гунна)» шарх дода шудааст. Хдмин истилох дар моддаи лугавии «лулайин» низ омадааст.
Сохиби «Чароги хидоят» дар баъзе мавридхо махз бо коф («чумок», «чок», «аликопй») навишта шудани калимахоро зикр карда, туркй будани калимахои мазкурро махсус таъкид намудааст.
Аз истилохоти фонетикие, ки дар фархангномаи мавриди назар ба чашм расида, дар дигар фархангномахо истифода нашудааст.
истилохи «мулаййина» аст. Тарзи навишти калимаи «лулайин»-ро муаллиф чунин овардааст: «ба ду лом ва вови мачхул ва ломи дувум мафтух, ва хдмзаи мулаййина ба йо-и расида» (10,1219). Муаллифи «Фархднги бузурги форсй» вожаи «мулаййина»-ро бо ишораи «кадимй» истинодан ба Шамс Кайси Розй чунин шарх, додааст: «вижагии вочии миёни хдмза ва йоъ: доно, бино... чун изофат кунанд албатта хдрфе дар лафз ояд максур миёни хдмза ва йоъ ва аз ин чихат онро хдмзаи мулаййина хондаам» (1,7,7345).
Мухдммад Чдводи Шариат хднгоми тавсифи харфи алиф зикр кардааст: «Ин хдрфро алифи лаййина мукобили хдмза ё алифи мутахдррика меноманд» (13,12). Вале дар «Дастури забони форсй» истилохи мулаййина ба назар нарасид.
Мухдммад Муин дар «Фархднги форсй» баъди овардани маънои вожаи лаййин «нарм мукобили хашин» истилохд «хуруфи лаййин»-ро чунин шарх, додааст: «Х,уруфи лаййин - алифу вов ва ё-и сокини мокдбли мафтух,, монанди айн ва хдвл» (6,3673).
Дар «Чароги х,идоят» барои мушаххас кардани хдракоту саканоти х,уруф, яъне тарзи кдроати он асосан ду усул - усули тавсифй ва усули кдёсй мавриди истифода кдрор гирифтааст.
Истифодаи усули якум бо гуногунрангию гановат фарк, мекунад ва сабаби ин х,олат дар он аст, ки усули мазкур аз давраи арзи вучуд карданаш, яъне аз фархднгномаи «Сих,ох,-ул-фурс» (к,арни Х1У) то карпи Сирочуддин Алихони Орзу рохд дуру дарозеро паймуда, махсусан дар садаи ХУ11 дар «асри тиллоии» фарх,ангнависии форсу точик дар шибхд к,ораи Х,инд такмилу такаммул ёфта буд. Аз исги. ЮХ.О ГИ дар усули тавсифй ба кор раванда, дар «Чароги хидоят» мо мафхумх,ои зеринро дучор карда метавонем: ба замм, ба каср, ба фатх,, ба мадд, ба фатх,атайн, ба замматайн, ба касратайн, мазмум, максур, мафтух,, алифи мамдуда, би-л-фатх,, би-з-зам, би-л-каср, мушаддад, мухаффаф, сукун, тахфиф, ташдид.
Дар баъзе мавридх,о Орзу ташдид гирифтани хдрф ва мухаффаф шудани онро низ таъкид мекунад:
Бачча - (мушаддад ва ба тахфиф) - маъруф; кисме аз мух,рах,ои шатранчи кабир... (10,1027).
Угуг - (ба замми ду алиф ва ташдиду тахфифи гайни муъчама) -овозе, ки дар вакти FapFapa ё гута хурдан зохдр шавад... (10,1014).
Уту - (ба замму ташдиди фавконй ва тахфифи он, хдр ду омада) - ва он маъруф аст... (10,1006).
С—" - — ~ *■ , -_УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ_ ~ 65 -
Дар мавридхои дигар таъкид мешавад, ки вожаи мавриди назар гунаи мухаффаф дорад.
Бузина* (ба тахфифи нун) - ба маънои каппй... (10,1032).
Алихони Орзу хазф шудани баъзе унсурхои иборахо ва ё хуруфи алохидаро низ зикр мекунад:
Ба даст гардой гирифтан - дастгардон (ба хазфи бо) - карз гирифтан... (10,1028).
Пуштибон* - пуштбон (бидуни тахтонй низ) (10,1048).
Обгирй* - (бидуни йо-и тахтонй) низ ба маънои обгирй, ки гузашт (10,1000).
Искандарй хурдан ва сикандарй - (ба хазфи алиф мухаффафи он) - кад шудани суми асб дар рафтан... (10,1013).
Афшурдан... - ва фишурдан (ба хазфи алиф мухаффафи афшурдан аст) (10,1014).
Х,амин ходисаи фонетикй, яъне хазфи харфро муаллифи «Бурхони котеъ» бо истилохи «искот» низ ифода кардааст: «Умод - бо сонии махчул бар вазни мухтод, навъе аз оши орд бошад ва иск,оти сонй (умод) хам омадааст» (8,1,187).
Дар баъзе мавридхо муаллиф афзоиши садоноки кутохи «а»-ро дар мобайни калима бо истилохи тахрик ифода мекунад. Масалан: шафкат - шафакат (ба тахрик ва сукун) - хар ду мустаъмали форсиён аст ва дар арабй ба маънои тарсу бим омада ва форсиён ба маънии гамхорй ва ба ташдиди коф низ оранд... (10,1157).
Галён... ва баъзе гуянд дар асл галён ба тахрик аст (яъне галаён-М.Х.) ва форсиён аз ин дихат ба тахфиф харфи дувумро сокин кардаанд (11, 156).
Х,амин ходисаи овозиро муаллиф бо истилохи «ба харакат» низ ифода кардааст:
Х,аракат (ба харакати дувум) - лафзи арабист, ба маънии маъруф ва ба сукуни дувум (харкат-М.Х.) низ форсиён истеъмол кардаанд (10,1086).
Дар «Фарханги бузурги сухан» шархи зайли ин истилох омадааст: «Тахрик - (кадимй)-ба харакат даровардан, харакат додан: ба тахрик- бо фатха доштани хамаи хуруфи мутахаррики як калима: «башар» ба тахрик» (1,3,1634).
Дар «Чароги хидоят» мавдудияти ихтилоф байни фархангнигорон дар сабти талаффузи баъзе калимахо махсус таъкид шудааст:
— 66 -Ç НОМАИ ДОНИШГОХ i
Каштии (киштии) лангаргир (ба фатх ё би-л-каср ало ихтилоф-ул-кдвлайн)- сафина, ки ... (10,1196).
Тунукат - (ба замматайн; ва ба фатхи аввал ва замми нун (танука) ало ихтилоф-ул-кдвлайн) -танбони яктахии пахлавонон (10.1063).
Тобаи нукл - (ба бо-и муваххада ва замми нун ё фатхи он, ихтилоф-ул-кдвлайн) (10,1054).
Маълум аст, ки дар асрхои миёна бо сабабхои маълум ба фархангномахо калимаю иборахое низ дохил мешуданд, ки тарзи талаффузи онхо дар хамон мавзеъ, яъне макони таълифи лугат возех набуд. Гузашта аз ин, мурочиат ба фархангхои пешин низ на хамеша натичахои матлуб медод Дар шибхи к,ораи Х,инд амалияи аз муховирадонон, яъне сохибони забон пурсидаю мушаххас кардани тарзи талаффуз ва маънои вожахо хеле роич буд. Дар ин бобат дар фархангхои куруни вусто ишорахои зиёд мавчуд аст. Вале ин амалия низ дар баъзе мавридхо ба ноил гардидани муддао мусоидат намекард, зеро ягон муховирадон наметавонист аз тамоми таркиби лугавии забон, ва махсусан вожахои лахчавй пурра бохабар бошад.
Махз бо хамин сабабхо як кдсми муайяни калимахо дар фархангномахои куруни вусто бидуни мушаххас кардани тарзи талаффузи онхо зикр карда шудааст. Алихони Орзу баъди овардани калимахое. ки муайян кардани тарзи кдроати онхо имконпазир нагардидааст, истилохи «ба эъроби мачхул»-ро ба кор бурдааст.
Лаку лунч - (бо эъроби мачхул) - киноя аз лабу дахон (10,1218).
Дар поварак, мураттиби фарханг Мансури Сарват «ломи аввал мафтух ва дувум мазмум» навишта, талаффузи ибораро нишон додааст.
Чдшби диккаг аст, ки ин холат дар «...яке аз мукаммалтарин, маъруфу машхуртарин ва мак,бултарин фархангхо» (7,3), яъне «Бурхони котеъ» низ дучор мешавад. Сохиби «Бурхони к,отеъ» баъди овардани вожаи мавриди шарх бо кадом харфхо навишта шудани онро мушаххас карда, имконпазирии аник, кардани тарзи талаффузро бо иборахои «харакот мачхул» «харакат гайримаълум» зикр мекунад:
*Асвар - бо ро-и кдрашат ва харакот номаълум», ба лугати Занду Позанд ба маънои napcf з аст, ки рузи пеш дируз бошад (8,1.)
Ирун-ба вов ва нун ва харакат мачхул, гугирд (8,1, 196)
—--- 1
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ - 67 -
Бардог-ба гайни нуктадор ва харакат гайримаълум (8,1,252)
Бишуйикаи Иброхим - бо тахтонй ва коф ва хо ва харакат номаълум (8,1,186)
Пурбарноваш/пурбарновуш-бо бо-и абдад ва ро-и кдрашат ва нун ба алифи кашида ва вову шини нуктадор ва харакат номаълум, лафзест ба маънии осмон (8,1,377).
Пун/пкавн - ба нун ва харакат гайримаълум, намадзинро гуянд, ки такалту бошад (Б, 1.429).
Бирандком - ба касри аввал ва харакати сонй ва солис ва робеъ гайримаълум ва коф ба алифи кашида ва ба мими зада -гиёхе бошад, ки онро бобунаи гов гуянд (8,1,266).
Чи тавре ки мулохиза мешавад, сохиби «Бурхони котеъ» дар мисоли охирин харакати харфи чорумро гайримаълум зикр мекунад.
Азбаски фарханги Орзу аз думлаи фархангхои фразеологии тафсирй аст, муаллиф дар баъзе мавридхо бо изофат ё бе изофат хондани калимахои алохидаи иборахои фразеологиро низ зикр менамояд.
Барги най - (бо изофати барг ва фатхи нун ва сукуни тахтонй) (10,1033).
Оби чашм гирифтан - (бо изофати об) (998); бинии дар (бо изофат) (10,1042); тани худ (бо изофат) (1062); тахбозор-тахибозор (бо изофат ва бе изофат) (10,1064); зангулапой (бе изофат) (10,1130); сарсухан (бидуни изофат) (10,1140); гулафсар (ба зам ва бе изофат ва сини мухмала) (10,1209).
Лозим ба таъкид аст, ки дар «Чароги хидоят» асосан усули тавсифй мавриди истифода карор гирифтааст. Бо вудуди ин дар баъзе мавридхои алохида муаллиф ба усули киёсии сабти талаффузи вожахо низ руй овардааст:
Банча - (ба дими форсй ва бар вазни панда) (10,1038); таъинот (ба вазни тахкикот) (10,1058); тунда (биззам ба вазни гунда) (10,1062); чира (ба вазни тира) (10,1074).
Дар як маврид Орзу вазни калимаро бо вазни феъли арабй нишон додааст ва сабабаш аз шархи худи муаллиф хувайдост:
Сабил - (бар вазни файл) - лафзи арабист - рох. Ва форсиён ба маънои бурут ва чизе, ки дар рох сарф кунанд... (10,1134).
Дар як мавриди дигар низ Орзу сигаи арабиро зикр кардааст:
Тасъир - (ба сини мухмала ва гайни бенукта. сигаи тафъил) -лафзи арабист ва ба маънии нарх ояд (10,1058).
Фархангномаи «Чароги хидоят» аз фархангномахои мокдбл як фарки чидцй дорад. Алихони Орзу дар таърихи лексикографияи форсу точик аввалин фархангнигорест, ки таснифи иктибосхои хиндиро пешниход кардааст (4,96). Мухаккики маъруф В.А. Капранов дар рисолаи «Таджикско-персидская лексикография в Индии ХУ1-Х1Х вв..» масъалаи таъсири мутакобилаи лексикаи забонхои точикию хиндй ва инъикоси онро дар фархангномахои куруни мазкур нисбатан муфассал мавриди тахкик карор дода (4, 88-110), ба хулосахои чолиб расидааст. Аз чумла у таъкид кардааст, ки истилохи «муханнад»-хиндишуда, ки дар осори лексикографии куруни вустои форсу точик баробари муарраб ва муфаррас роич мебошад, ба худи Алихони Орзу тааллук дорад (4,97).
Дар асрхои ХУ1-Х1Х дар аксари фархангномахои дар шибхи кораи Х,инд таълиф ёфта хангоми шархи вожа - модцаи лугавй овардани муродифоти хиндй ба хукми анъана даромада буд. Бино ба гуфти В.А. Капранов, ин ходиса шохиди забони хиндиро донистани муаллифони фархангхо буд. Аз чониби дигар, теъдоди муродифоти хиндй дар фархангхо дар сурати хиндиасл будани муаллиф ба маротиб меафзояд (4,101).
Масъалаи мазкур аз доираи бахси маколаи мо берун аст. Мо танхо чанд мулохизаамонро оид ба сабти тарзи навишти калимахои хиндие. ки Орзу дар моддахои алохидаи «Чароги хидоят» чун муродиф овардааст, изхор карданием. Пеш аз хама, диккатро тарзи мушаххас кардани тарзи навишти ин калимахо ба худ чалб мекунад.
Ч,игархор - машхур; дигар шахсе, ки ба зури афсун ва куввати нафаси хобиси худ чигари баччаро ба чашм хурад ва бачча бимирад.
Дар хиндй доян ба доли хиндй ва бхаттй бо бо-и махлутталаффуз ба хо ва то-и хиндй гуянд (10,1081).
Об шикастан дар гулу - ... ва ба хиндй онро уччху ба замми аввал ва чими мушаддади махлутталаффуз бо хо ва вови расида... гуянд» (10,1000).
Ого - даллолзане, ки воситаи корсозии занхои фохиша бошад ва ба хиндй кутнй ба кофи тозй, ба то-и хиндии расида ва нун бо йо-и маъруф (10,1003).
Чи тавре ки мушохида мешавад, Орзу усули тавсифии мушаххас кардани тарзи навиштану хондани хуруфро бе хеч мамониат барои сабти калимахои хиндй ва, махсусан, барои дакик кардани хуруфи комии ин забон низ мавриди истифода карор додааст. Бе шубха ин
С_УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ-^ - 69 ~
холат аз имкониятхои дохилии ин усул шаходат медихад. Дар «Чароги хидоят» истилохоти зерин барои навиштану хондани муродифоти хиндй ба кор рафтааст: ними махлутталаффуз бо хо; то-и хиндии расида (дар поварак мураттиби фарханг шархи зайлро овардааст: то-и омехта бо то-и муаллаф), бо-и махлутталаффуз бо хо; кофи махлутталаффуз бо хо; че-и махлутталаффуз бо хо.
Ва дар охир мехостем харчанд аз доираи бахси мо берун аст, рочеъ ба этимологияи калимаи кичирй, ки ин таом дар Хучанд ва махаллоти атрофи он хеле маъмулу махбуб аст, маълумоти чолиберо аз «Чароги хидоят» пешкаши хонандагон намоем:
Кичрй - (ба кофи тозй ва чими форсй ва ро-и мухмала ба йо-и расида) муфарраси кхичрй ба чими махлутталаффуз бо хо, ки таомест мукаррарии ахли Хднд...» (10,1193).
Аз тахлили ичмолии фархангномаи «Чароги хидоят» метавон ба натичахои зайл расид:
1. Алихони Орзу барои мушаххас кардани тарзи навишт ва кироати вожахо асосан усули тавсифй ва ахёнан усули киёсиро мавриди истифода карор додааст.
2. Муаллифи «Чароги хидоят» дар катори истилохоти маъмули замони худ дар фархангномааш барои ифодаи ходисахои фонетикй мафхумхои нав, аз кабили «ба тахрик», «ало ихтилоф-ул-кавлайн», «муханнад» ва гайраро корбаст кардааст.
3. Алихони Орзу аз чумлаи аввалин муаллифонест, ки дар фарханги тафсирии фразеологии форсии точикй бо ёрии усули тавсифй тарзи навишту талаффузи калимахои хиндиро чорй сохта, ба ин тарик ба вуруди истилоххои нав дар тавсифи хуруфи вожахои забони хиндй, аз кабили «чим»-и махлутталаффуз бо «хо», «бо-и махлутталаффуз бо «хо», «кофи махлутталаффуз бо хо», «то»-и хиндии расида ва гайра рох кушодааст.
4. Омузиши тавсифи тарзи талаффуз ва навишти калимахои хиндй дар фархангномахои тафсирии форсии точикй, бешубха, ба ошкор сохтани чанбахои то хол номаълуми ахамияти асархои лексикографии куруни вустои ниёгони мо мусоидат хохад кард.
Тавзехот
*Ин калима дар навишт бо алифбои арабй баъди харфи «лом»-
«ё» дорад.
*Калимаи мазкур бо ташдид «бузинна» навишта мешавад.
*Вожаи «пуштибон» хангоми навиштан баъди то-и манк,ута «ё» мегирад.
*Вожаи «обгирй» баъди харфи «ро» «ё»дорад. *Тарзи навишти кириллии мисолхо аз нашри душанбегии «Бурхони к,отеъ» гирифта шудааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Анварй, Х,асан. Фарханги бузурги сухан. Дар хашт мучаллад. -Техрон: Сухан, 1381
2. Асадуллоев А., Окилов М. Абчад ва таъриххо,- Душанбе: Дониш, 1972
3. Баевский С.И. Средневековая персидская литография. История лингвистических учений. Средневековый Восток.-Ленинград: Наука, 1981
4. Капранов В.А.Таджикско-персидская лексикография в Индии XVI-XIX вв. -Душанбе: Дониш, 1987
5. Косимова М.Н. Мухтасар оид ба истилохоти забоншиносии пешини точик. К,исми 1,- Душанбе, 2003
6. Муин, Мухаммад. Фарханги форсй. Ч,илди 3.-Техрон,1375
7. Мухаммадхусайни Бурхон. Бурхони котеъ. Тахияи матн бо пешгуфтор, мулхакот, тавзехот ва фехристи Амон Нуров. Ч,илди 1. -Душанбе: Адиб, 1993
8. Мухаммад Хусайн ибни Халафи Табрезй мутахаллис ба Бурхон. Бурхони котеъ. Дар 5 мучаллад. Ба эхтимоми дуктур Мухаммад Муин,- Техрон Амири Кабир, 1357
9. Садри Афшор, Гулом Хусайн. Фархангномаи форсй. Дар се мучаллад.-Техрон: Фарханги муосир, 1388
10. Сирочуддин Алихон ибн Х,исомудцин ал-Еаволирии Акбарободй. Чароги хидоят. Бо кушиши дуктур Мансури Сарват,- Техрон: Амири Кабир, 1388
11. Сирочуддин Орзу. Чароги хидоят. Тахияи матн бо пешгуфтор, тавзехот,фехрист ва лугатномаи Амон Нуров. - Душанбе: Ирфон, 1992
12. Фарханги форсй ба русй. Тахти назари Ю.А.Рубинчик. Дар ду чилд.4,илди 2,- М.: Советская энциклопедия, 1970
13. Шариат, Мухаммад Ч,авод. Дастури забони форсй,- Техрон: Асотир,1366
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 71 ~
Отражение фонетических проблем в «Чароги хидоят» Алихона Орзу
М.Ходжаева
Ключевые слова: история таджикско-персидскойлексикографии, историческая фонетика, вопросы орфографии и орфоэпии в средневековых словарях, « Чароги хидоят» Алихона Орзу
Статья посвящена анализу отражения проблем фонетики, в частности орфографии и орфоэпии в лексикографическом труде первой половины XVIII века «Чароги хидоят» Сироджуддина Алихона Орзу. На основе изучения фразеологического словаря «Чароги хидоят» автор статьи делает вывод, что Орзу ввел некоторые новые понятия в корпус грамматических, в том числе фонетических терминов своего времени. Также утверждается и документированно подтверждается, что Орзу был первым лексикографом, внесшим в свой словарь орфоэпическое описание отдельных церебральных звуков индийского языка.
Reflection of Phonetical Problems in "Charoghi Khidoyat" by Alikhon Orzu
M. Khojaeva
Key words: history of Tajik-Persian lexicography, historical phonetics, issues of spelling and orthoepy in mediaeval dictionaries, Charoghi Khidoyat " by Alikhon Orzu
The article dwells on the analysis of the reflection of the problems of phonetics, spelling and orthoepy in particidar, in Sirojiddin Alikhon Orzu's Charoghi Khidoyat" - the lexicographic production of the first half of the XVIIIth century. Proceeding from the studied contents of Charoghi Khidoyat " phraseological dictionary/ the author of the article comes to the conclusion that Orzu introduced some new notions into the stock of grammatical and phonetical terms of his time. He also asserts and confirms his assertions with documents running to the effect that Orzu was the first lexicographer who contributed orthoepic description of separate cerebral sounds of the Indian language into his dictionary.
