CC BY
23
Рустамов Шавкат Ратимович -н.и.ф., дотсент, мудири Шуьбаи илми ДД^БСТ
ЗУЬУРИ АНОСИРИ НАКД ДАР ФАРШАНГШОИ АСРИМИЁНАГИИ
ФОРСИИ ТОЛИКЇ
Аз таърихи чандинасраи лексикографияи Форсу толик мaълyм аст, ки фаршангшо ё лугатномашои тафсирі бо тарзу шеваи мухталифи нигориш ва назари хоси тафсиру шарши маъош арзи шаст намудаанд. Афзоиши шалм ва гановат ёфтани таркиби лугав! ва мÿштaвиёти фаршангшо аз нахустин рисолашои лугавх то ба таълифи фаршангшои ломеи асри XVII авомили мухталиферо паси сар намуда, шар яке аз муаллифон бо ибтидо аз Асадии Tÿdi (кадимтарин нусхаи фаршангномаи тафсирии то ба мо расидаи фора) то муаллифи «Фаршанги РашидЛ» дар мукаддимаи хеш аз ашдоф ва авомиле, ки эшонро дар корбурди таршу шевашои хосаи фаршангнигорх муволеш сохтаанд, харф задаанд.
Вобаста ба рушди улуми адай, густариши сабкшои адабх, ташаккули анвои шеърх, сайкалёбии беш аз пешинаи машорати суханварх, нуфузи гайриоддии тахайюлоти шоиpï муаллифони як катор фаршангшои тафсирии форсиро муваззаф сохтааст, ки дар таршу шеваи тадвини осори лyГaвï талдиди назар намуда, рисоиле лaвобгÿи талаботи ашли фазл ва пайвастагони улуми aдaбï созмон дишанд. Машз авомили лавоб^и талаботи доирашои мухталифи хонандагону пайвастагони илму адаб иттифок наафтодани бархе рисолашои лугавии мутакаддимин боис гардидааст, ки аз лониби муаллифони мутааххир андешашои интиKодï ролеъ ба асолату шувийяти матни осори лугавии дар зери даст доштаашон ба миён ояд. Масъалаи пайдоиш ва ташаккули накд дар мутуни фаршангі ё назари интикодии лугатнависон бар матни лугатномашои дигар ва шатто лугатномаву фаршангшои таълифнамудаи худашон аз масъалашоест, ки тадкикоти лудогонаро такозо менамояд ва ин падида дар илми лексикографияи муосир ба андозаи лозима мавриди пaжÿшиш карор дода нашудааст. Назар ба асноде, ки аз матни осори лугавии то ба шол маълуму интишорёфта ба даст омадаанд, падидашои равиши интикодии мутуни осори лугавии асримиёнагии форси толикиро дар ду бахши асой ва мустаким баррай намудан мумкин аст:
1. Накди кyллï ё назари интикодии yмyмï ба матни лугатнома ё
фаршанг дар асршои миёна.
Ин навъи накди мутуни фаршангі, яъне накди кyллï асосан хоси мукаддима ва ё дебочаи лугатномашо буда, тавассути он маъмулан муаллифи ин ё он фаршанг ба ин ё он нусхаи рисолаи лугавии мокабли худаш ба таври yмyмï ва мунсифона башо медишад, то кадом андоза дархури ашли фазл омадан ё наомадани онро тавзеш дода, шамзамон аз валши икдомоти худаш дар таълифи рисолаи ладиди лyГaвï паём мерасонад. Ба сифати аввалин ва нахустин саромадони ин навъи накд дар илми
фараангнигор! метавон Асадии Тусиро ном бурд, ки дар мукаддимаи «Лугати фурс»-и худ навиштааст: «Ва гарази мо андар ин (яъне таълифи фараангнома-Ш.Р.) луготи поре! аст, ки дидам шоиронро, ки фозил буданд, валекин луготи порс! кам медонистанд ва Катрони шоир китобе кард ва он лугатаои бештар маъруф буданд...».
Худ мазмуни лумлаи «ва он лугатао бештар маъруф буданд»-и Асад! далели он аст, ки рисолаи лугавии Катрони Табрез! асосан фарогири маъдуде аз вожагон будааст, ки дар он замон (аадди аккад барои Асад!) маъмул буда, кобил барои баровардани ниёзи алокамандони шеъру адаб дар лодаи фааму дарки матолиби суханварон набудааст.
Дуввумин шахсе, ки дар фараангномаи худ аам «Рисола»-и Катрон ва аам «Лугати фурс»-и Асадиро дар маааки накду бааогузории умум! ё кулл! карор додааст, муаллифи фараангномаи «:Сиаоа-ал-фурс» Муааммад йиндушоаи Нахлувонист (асри 13), ки дар мукаддимаи рисолааш овардааст: «Аввал касе, ки ба тартиби лугати фурс машгул шуд ва онро ба китобат мукайяд гардонид, йаким Катрон буд. Аммо у беш аз 300 лугат зикр накард ва баъд аз у аакими фозили комил Асадии Тус! ба тартиб ва табвиби он иштигол варзид ва онро мудавван гардонид. ва бар он ч! Катрон ламъ оварда буд, луготи бисёр афзуд. Аммо у риояти абвоб беш накард ва аз таксими абвоб ба фусул, ки дар ин фан зарурулвулуд, зоаил шуд, то ба риояти авсоти калимот ч! расад? Бад-ин восита лугот мукаррар вокеъ мешуд ва ихтилофи нусах боздид меомад ва ба сабаби он ки тартиб ломеъ набуд, луготи бисёре дармебоист ва матолиби зарур! муамал мемонд».
Яъне ин ло йиндушоаи Нахлувон! боз як нуктаи лолиби дигар ба гуфтааои Асад! дар бораи «Лугати Катрон» афзуда, сареаан теъдоди луготи «Рисола»-и Катронро дар аудуди 300 адад зикр менамояд. Аз ин муаимтар он аст, ки Асадии Тус! дар лугатномаи худ «Лугати фурс» бештар риояти тартиби бобао намуда, аз амали зарурулвулуд дар ин фан, яъне риояти низоми ягонаи фаслао канора лустааст, ки ин ба андешаи Муааммади йиндушоа минбаъд барои дарёфти матлуб душвор! элод мекард. Равиши интикодии мукаддимаи таълифоти муаллифони минбаъдаи осори лугав! назири йолиб Хайроти Деалав! дар «Дастуру-л -афозил», йофизи Убаа! дар «Туафату-л-аабоб», йусайни Вафо! дар «Фараангнома», Такиуддини Аваад! дар «Сурмаи сулаймон!», Рашидиву Сурур! ва Халафи Табрезиву йусайни Инлу ба аамин шеваи накд асос ёфтаанд. Агар муаллифи «Дастур -ул - афозил» дар назди садри фозили йинд Шамсиддин Муааммади Лалнир! аз хусуси бузургии таълифоти Фахри Каввос аарф зада, эроди садри мазкурро дар мавриди «мухтасар! ва ба аусул нарасидани гарази мубтадиён аз «Фараанги Каввос» оварда бошад, муаллифи «Туафату-л-аабоб» йофизи Убаа! аз «мастуру маалуб мондани муаллафоти салаф ва аз мансукоту матрукот» шуморида «чандон ааззу насибе набардоштани абнои рузгор ва суханварони фазилатшиори мутааххирин»-ро аз он нусхаао дар мукаддимаи лугатномааои машруаи худ таъкид менамояд. Муаллифоне монанди Такиуддини Аваад! дар «Сурмаи сулаймон!» ва Алихони Орзу дар
«Чароги аидоят» валаи таълифоти хешро аз носароаияти забту нокифояти маводи луготи мавлуда донистаанд. Чунонч! Сиролиддин Алихони Орзу дар мукаддимаи фараангномаи мустанади худ «Чароги аидоят» менависад: «Ва сабаби таълиф он аст, ки чун аксари аимам масруфи мутолаа ва хондани кутуби ладида ва кадимаи форс! дидам ва маонии баъзе аз алфоз ва аксари истилоа дар кутуби мазкура наёфтам». Аз ин иктибосаои овардашуда метавон хулоса намуд, ки усули накди кулл! дар баёни ауввияти умумии нусхааои фараанг! ва ё бааодиаии кулл! ба нусхааои ин ё он нусхааои лугатномаао хеле муаим мебошад. йамзамон ин усул имкон медиаад, ки ланбааои мухталифи масоили мубрами лугатнигории асримиёнаг! аз кабили омилаои асосии рушди илми лугатнигор!, густариши доираи фарогирии лугот ва дар ин замина тавсиаи роау усулаои шарау тавзеаи маънои воаидаои лугав! ба риштаи таалилу тадкик кашида шаванд.
2. Аз усулаои накдии лолиб ва маъмуле, ки дар илми лугат ё фараангнигории давраи мавриди назар хеле такомул ёфтааст, ин накди тахсис! ё накди лузъиёти воаидаои лугав! дар фараангномаао ба аисоб меравад. Маъмулан маводи осори лугав! аз вожа ироаи эъроб, тарзу шеваи талаффуз, шараи маъно бо зикри санади марбут (агар фараанг мустанад бошад), ташкил ёфта, муаллифони фараангао дар лодаи таъмини томияти мавод ва дархурди оммаи васеъ гардонидани маасули дастранли хеш аз роау усулаои мухталифи лексикограф! мадрак лустаанд. Дар раванди шарау тафсири маънии вожаао, таркибао, иборот ё умуман воаидаои мухталифи забон! усули накди тахсис! макоми махсус дошта, муаллифони фараангу лугатномаао тавонистаанд, ки тавассути корбасти ин усул сиааатро аз саким, якинро аз гумон имтиёз бахшанд. Дар истифодаи ин шеваи накд муаллифи фараангномаи «Сиаоау-л-фурс» йиндушоаи Нахлувониро ба аайси аввалинао метавон ба шумор овард.
Дар ин маврид мумкин аст саволе ба миён ояд, ки чаро мааз муаллифи асри 13 йиндушоаи Нахлувон!, на Асадии Тус!, ки ду аср кабл «Лугати фурс»-и худро таълиф кардааст ва чун муаллифи нахустин лугатномаи мудаввани то замони мо расида ба аисоб меравад? Тавзеаи ин масъала ба андешаи мо чунин аст, ки аввалан дар матни «Лугати фурс»-и Асад! корбурди ин усул катъиян ба назар намерасад. Сониян, шояд ба иллати он ки Асад! шояд гайр аз «Рисолаи Катрон» нусхаи дигаре аз лугатномааои тафсирии форс! дар даст надошт ва аар маън!, ки ба вожаао менавишт, имкони тардид ё таалили киёсии маънибандии худро бо нусхааои дигар надошт.
Мааз кушиши фарогириву забти аар чи бештари вожагони форс! ва ё забонаои дигар дар фараангао, шарау тавзеаи комили маонии вожаао, тааммул дар сари маъонии асливу малозии калимот, дарки баромад ё решашиносии вожааои шарашаванда, тарзи дурусти навишту талаффузи онао ва дигар масоили марбут ба усулаои лексикографии асримиёнаг! муаллифони лугатномааои баъдиро водор сохтааст, ки мазомини дарёфтаи хешро дар маааки андешоти муаллифони гайр ва пешина пажуаиш намуда,
ланбаи эътимодбахшии нусхааои хешро таквият бахшанд. Барои ин гуфтаао аз мутуни осори чанде аз лугатномааои тафсирии форс! намуна меорем.
Масалан вожаи «кайфар» дар «Лугати фурс» ва «Фараанги Каввос» ба маъниаои «пушаймон!, тагори мост ё санги сари кунгураи аисор» омадааст. Муаллифи «Сиаоау-л-фурс» йиндушоаи Нахлувон! бошад, томияти ин мафаумаоро фаро гирифта маъниро чунин накд менамояд:
«Кайфар - чанд маъно дорад: 1. Лазову мукофот бошад. 2. Номи калъаест, ки касе онро наметавонист гирифт, лиаати он ки ба тилисм сохта буданд. Ва дар баъзе аз нусхаао мастур аст, ки шахсе гарав баст, ки он калъаро кушояд ва маълоке сохт ва ба сари расане баст ва бар боруи калъа андохт. Санге бар боруи калъа ниаода буд. Маълок дар он маакам шуд. Мард оаанг кард, ки бар болои калъа равад. Чун ду-се газе боло рафт, он санг дарафтод ва бар сараш омад ва аалок шуд. Ва баъзе гуянд, ки гайфар номи он сангест, ки маълок бар у сахт шуд ва бар сари он мард афтод. Пас бар ин такдир муносиб маънии аввал бошад, ки лазо ва мукофот аст». Бояд зикр намуд, ки раванди танкидии тахсис! ё накди лузъиёти воаидаои лугав! дар фараангаои асримиёнаг! бо ду роа лараён дорад. Якум он ки муаллифи фараанг андешааои худро дар киёс бо нусхааои мушаххас киёсу мукобала намуда асолати забту хониш ё маъонии даркшавандаро баррас! менамояд. Дигар ин ишораи умум! ба матни нусхааои мавлуда аст, ки дар ин маврид муаллифи фараанг ихтилофи назари муаллифони нусхааои дигарро ба кайд гирифта, забту тавзеаи худро кайд менамояд, аммо ба нусхааои мушаххас ишорате намекунад.
Умуман усули накди мазкур, гарчанде ки дар «Сиаоау-л-фурс» хеле банудрат ба чашм мерасад, минбаъд дар асраои XV ва XVIII дар фараангаои ломеи форс! ин равиши накд истифодаи фаровон ёфтааст. Муаллифоне монанди Бадриддин Иброаим дар «:Зафонгуё ва лааонпуё», йофизи Убаа! дар «Туафату-л-аабоб», Иброаими Форук! дар «Шарафномаи Маняр!» дар асраои XV-XVI аз накди эъроб то накди маъниву асноди шааиди луготи шааршаванда хадамоти шоёни маънисанлиро ба сомон расониданд. Аз ин байн накди маънии алфоз дар фараангаои ин давра макоми босазо дошта, пажуаиши аар яке аз ин унсураои накд! ааамияти муфиди илмиро дорост.
Чунонч!, вожаи «уштурхор» дар фараангаои давраи аввал, яъне лугатномааои асраои 11-13 ба назар намерасад ва дар фараангаои давраи миёна - асраои 15-16 назири «Дастурулафозил», «Зафонгуё ва лааонпуё» ва баъдан фараангаои ломеи асраои 17-18 монанди «Фараанги Рашид!», «Бураони котеъ» ба маънии «гиёа» маънидод шудааст. Аммо муаллифи фараанги «Зафонгуё ва лааонпуё» менависад, ки «уштурхор ба тоз! лон аст». Муаллифи «Шарафномаи Маняр!» Иброаим Кавомуддини Форук! бошад, дар маънии ин калима нигоштааст:
«Уштурхор - дарахтест хурди хордор, ки шутурро нек фарбеа кунад, ва аз хори у монанди шаад ширае падид ояд. Он шираро тарангабин гуянд ва аинд уро лавоса гуянд, бад-ин намат дар фараангномаао маркум аст. Ва
аммо чунон маълум мешавад, ки лавоса набошад, зеро аз хори лавоса шира падид намеояд».
Гоао ба назар мерасад, ки муаллифони лугатномаао бидуни зикри ихтилофоти нусах маъниаоро накду баррас! намудаанд, ки дар ин раванд ташхиси маънии асноди шоаид мавкеи муаим дорад. Чунонч! ин равиш дар мавриди шараи вожаи «гузармон» дар фараанги «Туафату-л-аабоб»-и Убаа! ба назар мерасад: «Гузармон - тоифае гуфтанд арш аст ва баъзе гуянд, ки осмон аст ва ин асаа аст». Баръакси ин Асад! аз накди мавриди асааи истифодаи ин калима канора луста маъниро чунин тавзеа медиаад: «Гузармон - порсиён гуянд арш аст ва шуаро гуянд осмон».
йусайни Вафо!, ки зоаиран дар раванди таълифи «Фараангнома» - и худ нусхааои мутааддиди лугатномааои форсиро дар даст доштааст, ин усули накдро хеле густурда ба кор гирифта, дар мавриди забти калимот, маънии вожаао, усули асааи истифодаи маонии онао дар шеър андешааои лолиб баён медорад, чунонч!:
«Сигол - ба касри син андеша бошад ва ба маънии гуфтугуй низ омада. Аммо Муааммад йиндушоа (соаиби фараангномаи «Сиаоау-л-фурс»-Ш.Р.) гуфта, (ки) сиголидан - ба маънии корсоз! кардан аст. Аммо аз лафзи «бадсигол» бадандеш ва бадгуй мафаум мешавад, валекин корсоз! маълум намешавад».
Дар асраои 17-18 минбаъд усули накду баррас! бар мабнои лузъиёти воаидаои лугав! дар илми лексикографияи асримиёнагии форсу толик ба авли инкишофи худ расид ва аамзамон ба афзоиши арзиши илмию интикодии фараангаои ломеи ин давра боис гардид. Намунааои барластаи ин равиши накдро мо дар лугатаои ломеъ ва машруа монанди «Фараанги Лааонгир!», «Фараанги Рашид!», «Бураони котеъ», «Гиёсу-л-лугот», «Бааори Алам», «Шамсу-л-лугот» ва дигарон фаровон дида метавонем, масалан:
«йарро - би-л-фата ва ташдиди «ро» - сохти асб чун синабанд ва лалом ва гайра. Ва дар «Фараанг» гуфта, ки гулулааои заррин ва симин, ки дар сохти асб таъбия кунанд, бино бар мушобааати он ба аалила, ки онро аарро гуянд. Ва баъзе шуарои мутакаддимин ва мутааххирин ба маънии сохти асб назм намудаанд, ки бад-ин маън! низ омада. Ва махф! нест, ки «аарро» - ба маънии аалилаи аиндист ва дар форс! наёмада. йурро - биззам ба маънии тарсу бим ва дурахшидани шамшер ва овози муаиб монанди овози вуауш ва сибоъ. Ва дар нусхаи Сурур! («Фараанги Сурур!», таълифи Сурурии Кошон! - Ш.Р.) ба фатаи «ао» гуфта ва би-л-каср - фуру рехтан ва номи шаари йар! ва дар баъзе аз ин маон! тааммул аст» (иктибос аз «Фараанги Рашид!»).
Муааккики ин фараанг йамид Ааадов дар китоби «Фараанги Рашид! -аамчун асари лексикограф!» дар мавриди зуаури равияи танкид! дар «Фараанги Рашид!», ба аайси фараангаои интикод! танао аз лугатномаи «Дурри дар!» - и Ал! ибни Юсуфи Шарвон! (асри 17) ёдовар шуда, зикр менамояд, ки дар густариши усули интикод! фараанги мазкур аз зумраи осори лугавии мутааддидест. Аммо мисолаои боло далолат бар он доранд, ки
аносири накд аам аз лиаози бозшинохти ауввияти фараангао аам аз лиаози асолати забту ааракат, овонавишт, тасаеау танкеаи маънии вожааои тавзеашаванда ва аам аз лиаози мутобикоти маъниаои баёншуда бо асноди шоаиди интихобшуда аануз аз расоили фараангии мутакаддим монанди «Лугати фурс», «Сиаоау-л-фурс» ва дигарон аануз ибтидо гирифта, дар асраои миёна бахусус дар лугатномааое назири «Фараанги Вафо!», «Зафонгуё», Туафату-л-аабоб», «Шарафнома» ва дигарон татбики густурдае пайдо кардааст ва муаллифони ин фараангао на танао аз унсураои муаими интикод! муфид суд лустаанд, балки бо корбурди роау усулаои тоза ин равандро гановат ва рушди бесобика бахшидаанд.
Мисолаои фаровоне, ки дар ин замина аз фараангаои давраи аввал ва бахусус лугатномааои тафсирии давраи миёнаи лексикографияи форсу-толик ба даст овардан мумкин аст, пажуаиши амиктару васеътареро такозо намуда, омузиши ин лиаати масъала дар илми лексикографияи муосир аз ааамият хол! нахоаад буд.
Калидвожашо: аносири накд, таалили интикод!', фараангаои тафсирии асримиёнагии
форс!-толик1, тафсири воаидаои лугав!', даврааои лексикографияи форсу толик.
Ключевые слова: элементы критики, средневековые толковые словари, критический анализ, персидско-таджикские словари, осмысление языковых единиц, периоды персидско-таджикской лексикографии.
Key words: elements of critic, middle century glossaries, critical analyses, Persian-Tajik dictionaries, comprehension of language units, periods of Persian-Tajik lexicography.
Пайнавишт:
1. Фараанги форс!. Таълифи йусайни Вафо!. Виростаи Тин йуилу. -Теарон:Интишороти Донишгоаи Теарон, 1374.- 280 с.
2. Фараангнависии форс! дар йинду Покистон. Таълифи дуктур Шаариёри Накав!. -Теарон: Интишороти вазорати фараанг 1341.342с.
3. Фараангаои форс!. Таълифи дуктур Муааммад Дабир Сиёк! -Теарон, 1368.
4. Дастуру-л-афозил. Таълифи йолиб Хайроти Деалав!. Ба эатимоми Назир Аамад.-Теарон: Интишороти Донишгоаи Алигара. 1352.- 262с.
5. Лугати фурс (лугати дар!). Навиштаи Асадии Тус!. Ба тасаеа ва таашияи Фатауллоаи Мултабо! ва Ал! Ашрафи Содик!.- -Теарон, 1373.- 415с.
6. Муааммад Биёсуддин. Еиёс-ул-лугот. Дар се лилд. Тааия ва пешгуфтору мулаакот аз Амон Нуров. -Душанбе :Адиб, 1988.
7. Муааммад йиндушоаи Нахлувон!. Сиаоау-л-фурс. -Теарон, 1341.
8. Фахриддин Муборакшоаи Базнав!. Фараанги Фахри Каввос. -Теарон, 1359.
9. Фараангномаи «Зафонгуё ва лааонпуё» фараанги луготи фурс «Панлбахш!». Таълифи Бадриддини Иброаим. Ба кушиши йабибуллоаи Толиб!.—Теарон: Позина. 1381.- 524с.
10. Вожаномаи фора. Бахши чааоруми «Меъёри ламол1». Аз Шамси Фахрии Исфааош. Виростаи дуктур Содик Каё. —Теарон, 1337.- 557с.
Рустамов Шавкат Рахимович-
кандидат филологических наук, доцент ТГУПБП
Появление элементов критики в средневековых персидско-таджикских
толковых словарях
В статье ставится проблема появления элементов критики и критического анализа в средневековых персидско-таджикских толковых словарях. Автор статьи на основании конкретных примеров рассматривает феномен появления элементов критического анализа слов в ранних и средневековых толковых словарях персидско-таджикского языка. При этом, выявляя общие критические взгляды и детальное осмысление языковых единиц, обосновываются критические взгляды средневековых персидско-таджикских лексикографов, таких как Асади Туси, Мухаммад Хиндушох Нахджувони, Фахри Каввос, Хофиза Убахи, Хусайн Вафои, Иброхим Форуки, Рашиддадин Таттави и др.
Автор статьи, исходя из того, что данная проблема в истории персидско-таджикской лексикографии ёще полностью не исследована, подчеркивает, что изучение разновидностей появления критического анализа и критических взглядов ранних и средних периодов персидско-таджикской лексикографии имеет важное значение для выявления других аспектов в истории развития данной отрасли науки.
Rustamov Sh.R.
Elements of critic in middle ages Persian-Tajik glossaries
The appearance of critical elements and critical analysis in middle ages in Persian-Tajik glossaries is touched in this article. The author of the article on the basis of concrete examples considers appearance of critical word element analysis in early and middle age Persian-Tajik glossaries. In the course of research he reveals general critical points and detail comprehension of language units, critical views of middle age Persian-Tajik lexicographs such as Asadi Tusi, Muhammad Khindushoh Nakhdjuvoni, Fahri Kavvos, Khofiz Ubakhi, Khusein Vafoi, Ibrokhim Foruki, Rashiddin Tattavi and others were motivated.
Proceeding from the fact that the problem hasn’t been fully researched in the history of Persian-Tajik lexicography, he underlines that the study of various kind of critical analysis and critical views of early and middle age periods has important significance for revealing of other aspects in the history development of this field.
Холаев Файзулло-
номзади илмтои филологг, дотсент, мутахассиси Шуъбаи илми ДД^БСТ
ЧАШМАЕ РУИДУ ОХИР БАШР ШУД
