Научная статья на тему 'РАҚС ВА РEЖИССУРА (ЎЗБЕКИСТОНДА ХИЗМАТ КЎРСАТГАН САНЪАТ АРБОБИ ЮЛДУЗ ИСМАТОВА ИЖОДИ)'

РАҚС ВА РEЖИССУРА (ЎЗБЕКИСТОНДА ХИЗМАТ КЎРСАТГАН САНЪАТ АРБОБИ ЮЛДУЗ ИСМАТОВА ИЖОДИ) Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
100
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
рақс / раққос / раққоса / балетместер / режиссор / санъар / арбоб / ижод / оммавий томоша / Тановор / театр / қадрият / анъаналар / куй / саҳна / темп / хореография / Муқимий / спектакль / концерт / томошабин / Мукаррама Турғунбоева / Муножот / рол / актриса / драматик / лирик / сатирик / образ / Маннон Уйғур / мусиқали / студия / телевидиния / ансамбл / ёш авлод / нафосат / эстетик / маънавият / туйғу / миллий

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Фаруҳжон Тўраев

Балетместер, раққоса, режиссор, педагог Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби Юлдуз Исматова ҳаёти ва ижодий мактабининг ўзига хослигини ўрганиш, оммавий томошаларни саҳналаштиришда ўзбек миллий балет педагогикасини давом эттириб, Ўзбекистонда ягона бўлган “Тановоррақс театрини тиклаш ва уни асл ҳолича сақлаб анъаналарини давом эттириш бугунги куннинг долзарб масаласи.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «РАҚС ВА РEЖИССУРА (ЎЗБЕКИСТОНДА ХИЗМАТ КЎРСАТГАН САНЪАТ АРБОБИ ЮЛДУЗ ИСМАТОВА ИЖОДИ)»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal / ISSN 2181-063X Volume 4 Issue 2 / April 2023

РАКС ВА РEЖИССУРА (УЗБЕКИСТОНДА ХИЗМАТ КУРСАТГАН САНЪАТ АРБОБИ ЮЛДУЗ ИСМАТОВА ИЖОДИ)

Фарухжон Тураев faruhj ontorayev485@gmail. com Узбекистон давлат санъат ва маданият институти

Аннотация: Балетместер, раккоса, режиссор, педагог Узбекистонда хизмат курсатган санъат арбоби Юлдуз Исматова хдёти ва ижодий мактабининг узига хослигини урганиш, оммавий томошаларни сахдалаштиришда узбек миллий балет педагогикасини давом эттириб, Узбекистонда ягона булган "Тановор" ракс театрини тиклаш ва уни асл хрлича саклаб анъаналарини давом эттириш бугунги куннинг долзарб масаласи.

Калит сузлар: ракс, раккос, раккоса, балетместер, режиссор, санъар, арбоб, ижод, оммавий томоша, Тановор, театр, кадрият, анъаналар, куй, сахда, темп, хореография, Мукимий, спектакль, концерт, томошабин, Мукаррама Тургунбоева, Муножот, рол, актриса, драматик, лирик, сатирик, образ, Маннон Уйгур, мусикали, студия, телевидиния, ансамбл, ёш авлод, нафосат, эстетик, маънавият, туйгу, миллий

DANCE AND DIRECTION (CREATION OF YOLDUZ ISMATOVA, SERVING ARTIST OF UZBEKISTAN)

Faruhjon Toraev faruhj ontorayev485@gmail .com Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: Ballet master, dancer, director, pedagogue, to study the uniqueness of the life and art school of Yulduz Ismatova, a distinguished artist of Uzbekistan, to continue the pedagogy of the Uzbek national ballet in staging public performances, to restore the only dance theater "Tanovor" in Uzbekistan and to continue the traditions of preserving it in its original state current issue of the day.

Keywords: dance, dancer, dancer, ballet master, director, artist, figure, creativity, public performance, Tanovor, theater, value, traditions, tune, stage, tempo, choreography, Muqimi, performance, concert, audience, Mukarrama Turgunboeva, Munojot , role, actress, dramatic, lyrical, satirical, image, Mannon Uighur, musical, studio, television, ensemble, young generation, sophistication, aesthetic, spirituality, feeling, national

Ёш авлод онгу шуурига эзгулик ва нафосат, эстетик-маънавий камолотга мухаббат туйгуларини сингдиришда узбек миллий ракс санъати ва унинг фидокор ижодкорлари раккоса, балетместер, режиссор, Узбекистон Республикаси санъат арбоби Юлдуз Исматова ижодини урганиш ва у яратган ракслар, оммавий томошалар, "Тановор" ракс театри ижодий йули хамда фаолияти урни хамда ахамияти бекиёс. Миллий раксларда халкимизнинг энг мунаввар кадриятлари, инсоний фазилатлари, миллий анъаналари ифодаланади.

Куй сехрида сахнага майин кадам ташлаб, мисли жон ато этилаётган инсон сингари аста бармоклари, сунг куллари нозик харакатга келиб, бошини кийгир буйин ила енгил титрокда раксга туша бошлаган раккосани куриб калбимиз хам титраб, танамизга жон киргандек булади. Кунглимиз кутарила бошлайди. Шу аснода кушик хам шухчан темп олиб раккоса хам битмас туганмас парвозга кушила бориб, мисли камалак сингари бир-биридан ранг-баранг, гузал харакатлар ила хиром айлайди. Уни хар бир мушагида кон гупуриб туради. Хдкикатан, ракс инсоннинг бенихоя куч-гайрати ифодасидир. У киши куз унгида пайдо булади, яшайди, исён кутаради, у тухташи ёки йук булиб кетиши мумкин эмас. Сабаби у чексиз. Ракснинг интихоси хам худди шундай, кескин юз беради, раккоса тугалланмаган холатда котиб колади. Бу эса ракс санъатини сехрли кучга эга эканлигидан далолат беради.

Раккоса, актриса, режиссёр Юлдуз Исматовага такдир узбек миллий ракс театрининг асосчиси булишни такозо этди, уни худди кисматидек елкасига юклади. Унинг вужуди ва шуурида раксни театр билан боглаш, орзуми, интилишми хали узига ноаник максад эди.

Шу сабабли, 1965-йили Тошкент хореография билим юртини тугатган Юлдуз Исматова уз фаолиятини Мукимий номли мусикали театрда, раккосаликдан бошлади. Спектаклларда, айни вактда, концертларда яккахон раккоса сифатида томошабин ва мутахассислар эътиборига тушди. Не бахтки, Мукаррама Тургунбоева мехрини хам козонди уни уз дастурларига таклиф этди. Шогирдига билдирилган ишонч сифатида, устози Юлдуз Исматова билан сахналаштирган ракслардан "Муножот"ни унга тортик килиб, доим ижро этиб юришини тайинлади. Раккоса буни хамон миннатдорчилик хисси билан эслайди. 1

Шу-шу раккоса катта концертларда хам яккахон ижрочи сифатида иштирок эта бошлади. Лекин яккахон шухратига махлиё булмай, спектакль раксларида иштирок этди. Кичикрок ролларда узининг актриса сифатида имкониятларини синовдан утказа бошлади. Улар турфа тоифадаги - драматик, лирик, сатирик образлар булиб, раккосада театр актрисасига хос лаёкат

1 Toshpo'lat tursunov "Sahna va zamon". - Тошкент: "Yangi asr avlodi" нашриёти, 2007. - Б. 390-391. (416)

756

мавжудлигидан далолат беради. Зотан, актрисалик отаси, Машхур театр ва кино актёри Асад Исматовдан утган булиши, табиий.

Юлдуз Исматова Маннон Уйгур номидаги Тошкент Давлат санъат институтининг актёрлик факультетига укишга кириб, уни 1976-йили тугатгач, Мукимий номли мусикали театрда актриса, раккоса, хаваскор ракс студияларида бадиий рахбар булиб ижодини давом эттиради. 2

Айни вактда, унинг хаёлини асарларни, раксларни сахналаштириш банд эта бошлайди ва билимини яна оширишга карор килади. Натижада, 1984-йили ижодкор санъат институтининг режиссёрлик булимини хам тугатади. У узига кадрдон булиб колган Мукимий номли театрда "Дилафрузга турт ошик", "Олтин даврим", "Юлдузлар жамоли" спектаклларини сахналаштиради.

Уз тажрибалари, орзу-армонлари натижаларини калб мухокамасидан утказиб, энди узбек миллий ракс театрини яратиш юзасидан иш бошлашга карор килади. Унга яна толе ёр булади. Шу йили Узбекистон телевидения компанияси кошида ташкил этилган ракс ансамблига рахбарлик килиш таклифини олади. Санъаткор раккосалар билан иш бошлар экан, хар бир ижро этиладиган ракснинг мазмун ва мохиятини, аввало аник мавзу гирдобидаги шахс кечинмасидан келиб чикиб, холатга мос харакат жилоларини топишга уринади. Максади - республикада мавжуд катор ракс жамоаларига мутлако ухшамаган, узига хос миллий узбек ракс театрини яратиш эди. Юлдуз Исматованинг максади, мулохазалари Давлат телерадио кумитаси рахбариятига хам маъкул тушади. Катта машклар хонасини худди балет синфиникидай килиб, деворга урнатилган суянч чуплари ва кузгулар билан жихозлаб беришади. Бу нарса раккос ва раккосаларни умумжахон ракс театри талаблари асосида саралаш, машгулотлар утказиш имконини берди. Чунки Юлдуз Исматова режасидаги ракс театрига ярокли саньаткор миллий ракс санъатини хис этадиган туйгу ва балет театри талаб этадиган барча шартларга мос коматга эга булиши керак эди. Ана шу талаблардан келиб чиккан холда, Ю. Исматова ансамблии хореография билим юртининг халк ва характерли ракс, А. Кодирий номидаги Тошкент маданият институтининг хореография булимлари талабалари ва сахна тажрибаси бор раккосалар хисобига шакллантиради. 3

Ансамблнинг машк дарслари илк кунидан бошлаб, аник жадвал асосида, уч куринишда ташкил этилади. Аввал балет санъатининг характерли раксларга уйгунлашган амалларини узлаштириш, кейин соф узбек ракслари ижроси, нихоят, янги куйилаётган раксларда турли воситалар тахлилига эришиш ва жараённи ракс театри томон йуналтириш назарда тутилади. Бу дарслар узок, машакккатли, лекин марокли кечди. Чунки натижалар кузга ташланиши билан,

2 Toshpo'lat tursunov '

3 Toshpo'lat tursunov '

Sahna va zamon". - Тошкент: Sahna va zamon". - Тошкент:

'Yangi asr avlodi" нашриёти, 2007. - Б. 391. (416) 'Yangi asr avlodi" нашриёти, 2007. - Б. 391-392. (416)

имконга эга иштирокчиларда иштиёк, ижодий изланишларга сафарбарлик бошланди. Бадиий рахбарда узига ва келажакка ишонч кучайди.

Машкдар давомида ракс театри ижрочиси учун энг керакли нapca тана харакати, уни идора кила билиш маданиятини вужудга келтиришга эришила борди. Уз навбатида, раккоса ёки раккоснинг эътибори кахрамонининг аник холати, кайфиятини узининг жисмоний ва рухий имкониятларига пайванд килиб, унинг шу ондаги холати ва кечинмасини баён этишга каратилди. Бу ракс театрига томон йулнинг бошланиши эди.

Ракс театри талабларига жавоб бера оладиган спектакль яратишга шошилмади. Х,ар бир халкнинг мумтоз саналган раксининг ичига киришга, мохиятини англашга, олдига янги вазифаларни куйишга харакат килиб иш тутди. Чунки хар бир мумтоз ракснинг узи бир спектакль. Уни спектакль даражасига кутариш, ижрочининг имкони ва махоратига боглик, Мукаррама Тургунбоеванинг "Тановар" ракси шундай спектакль эди. Халк орасида яратилиб, "мумтоз ракс" номини олган бу мерос узбек ракс театрининг битмас-туганмас манбаидир. Кувонарлиси шундаки, Юлдуз Исматова, унинг театри, мухими, тарафдорлари буни олдиндан хис этдилар. Шундай эканини "Шарк аёли" ракслар гулдастасида аник хис этиш мумкин. Юлдуз Исматова яхши маънода этнографик ёндашувда халк меросини тугри англай олиш -жонлантириш назари билан иш тутади. Сабаби, тугри жонлантира олсагина, кейин уни максадга мувофик йулга сола олади, бойитади ёки янги киёфа ато эта олади. Меросни тугри жонлантириш йулидаги бу ишидан Юлдуз Исматова тулик каноат хосил килмади. Х,амма ракслар хам у истаган жило билан юзага чикмади. Аммо маросимнамо мазмун кашф этган раксларда театрга хос аломатлар, пантомимик дуэтлар кузга ташланди. 4

Алишер Навоийнинг "Сабаъи сайёр" достони асосида яратилган "Севги нидоси" театр хаётида янги даврни бошлаб берди. Бу ракс театри спектакли эди. Аввало унинг аник мазмуни, либреттоси, мусикаси, уларнинг муаллифлари бор эди. Булар М. Бобоев ва К. Комилов булиб, Юлдуз Исматова балетмейстер ва бадиий рахбар эди. 5

Спектаклнинг бошидан охиригача иштирок этадиган ракс кахрамонлари Дилором ва Бахром образлари, басталанган мусика композицияси мавжуд эди. Шу композиция замирида Дилором ва Бахромнинг ракс олами хаёли, холати, учрашув онларидаги хис-хаяжони, гурури, нафосати, куйингки, калб нидосини раксда, харакатда ифода этишга сафарбар этилган куй ва оханглар мавжуд эди. Шу мусика кахрамонларнинг калб нидоси булиб, унга тан, харакат, гузаллик бахш этиш балетмейстер ва ижрочиларнинг вазифаси эди.

4 Toshpo'lat tursunov "Sahna va zamon". - Тошкент: "Yangi asr avlodi" нашриёти, 2007. - Б. 392. (416)

5 Toshpo'lat tursunov "Sahna va zamon". - Тошкент: "Yangi asr avlodi" нашриёти, 2007. - Б. 392. (416)

ГГлЦ^^Ш! 758 http://oac.dsmi-qf.uz

Спектаклда Дилором ва Бахромдан булак асар мазмунини бойитувчи, оханрабо, нигохларни кувнатувчи парирулар рафтори спектакль кахрамонларини уз огушига олиши, уларга муносиб, гузал харакат ва ракс мухитини яратиб, ягона мазмунга буйсундиришдек мураккаб вазифа турарди. Ана шу вазифани муаллифлар, балетмейстер ва ижрочилар бир булиб амалга оширдилар. Натижада, ракс театри спектакли тугилди. Узбек миллий Ракс театрининг ишончли йулига чикиб олинди.

Шундан сунг "Назира" (1992), "Улугбек буржи" (1994), "Кадимий маросимлар" (1995), "Темурий маликалар" (1995), "Шарк тароналари" (1997), "Увайсий" (1998), "Сирли кутича" (2000). "Зумрад ва Киммат" (2001), "Мозийдан садо" (2001) сингари спектакллар яратилди.

Шу спектакллар мавзулар камровининг узи мазмун эътибори билан давлат драма ва мусикали драма театрлари репертуаридан мутлако колишмаслиги, айни замонда, ракс, соф пластик театр афзалликларига хос аломатлар билан ажралиб туради.

"Улугбек буржи" (Ю.Исматова либреттоси, Мустафо Бафоев мусикаси) ёркин мисол була олади. Фалсафий-поэтик мушохада йули билан хакконий ва рамзий образлар хатти-харакати ва мулокоти асосига курилган бу спектаклда, муаллифлар ракс театри йули билан гузал ва таъсирчан холат хамда рафтор амалларини топа билганлар. Спектакль томошабин кузини хам кувонтиради, хам мушохадага тортади. Мухими, томошабин зехнини чархлайди, ихлосмандни гузал ракс, томоша хисси билан бирга, сайёралар сиридан илми нужумдан огох этади. "Улугбек буржи" мавзунинг бадиий етуклиги ва таъсирли бадиий талкин этилгани билан тахсинга сазовордир.

Узбек ракс театри ижодкорларининг, хусусан Юлдуз Исматованинг эътиборли ютукларидан бири, ракс спектаклларига теран мавзу ва гояларни сингдира билишида куринади. Кайси спектаклни олмайлик, бу хусусият кузга яккол ташланади.

"Темурий маликалар" (Юлдуз Исматова либреттоси, Алишер Икромов мусикаси) спектаклини олиб курайлик. Сузсиз харакат ва холат, ракслар асосига курилган бу спектаклда, аввало, Сохибкирон саройининг салобати, юксак тартиб ва маданияти, одамларнинг юриш-туриши, кийинишидаги дил, узларини тутишларидаги одоб, бир-бирларига хурмат хиссини спектакль пластик ечимига билимдонлик билан ингдирилгани эътиборлидир. Шунинг билан бирга, етакчи кахрамонларнинг урни, киёфа аломатлари билан ажралиб тургани к узни кувонтиради.

Бибихоним образи узининг салобати ва салохияти билан чин Сароймулкхоним. Урни билан Сохибкиронга с узини утказа оладиган адолатпеша аёл. Ана шу хусусият спектаклдаги асосий нукталардан бири

булиб, Сохибкироннинг мулохазасига зид уларок. Бибихонимнинг набираси Халил Султоннинг Шодимулкхонимга мухаббатини химоя килишида куринади. Сохибкирон, Бибихоним, Халил Султон, Шодимулкхоним сахналари спектаклнинг жон томирини белгилайдиган контрастларда уйчан ва шитоб холат ва харакат, раксга хос холатларнинг балет элементлари билан уринли ва узвий алокадорликда ифодаланади, бу уз навбатида образларнинг таъсир кучи ва бадиийлигини оширади. Унинг аввалида драма театрининг вакили, Узбекистон халк артисти Теша Муминов, Узбекистонда хизмат курсатган артистлар Дилором Мирзаева, Гулноза Акрамова, Наима Юсупова, Эркин Каххоров, Раъно Журабоевалар туради. Шу беш ижрочининг ягона услубга буйсундирилган беш хил харакати нихоятда таъсирчан ва гузал. Теша Муминов Сохибкироннинг уйчан нигохи, боси; кадам босиши, Дилором Мирзаев ва Бибихонимининг такаббурликдан холи гурурли, файзли чехраси, Эркин Каххоровнинг сийрат ва сувратидан ут чакнаган, яшиндек тез ракслари, Наима Юсупованинг шунга мос жавоб тарзидаги харакатлари томошабинга олам-олам хузур ва мамнуният бахш этади. Сарой мухити ва тахсинга лойик куринишда гавдаланади.

"Тановар" ракс театрининг унинг довруги Узбекистон сархадларидан чикиб, чет мамлакатларга кенг таркалган эди. Театр Франция (1995), Бельгия ва Голландия (1999) сингари давлатларда уз спектаклларини намойиш этган. Шу боисдан хам Узбекистонда хизмат курсатган санъат арбоби Юлдуз Исматовани Калифорниядаги (АКШ) "Халкаро фан, маориф, саноат ва саньат академияси" узининг хакикий аъзолари сафига кабул килган (1997). Бу йил театр узининг илк спектаклини намойиш этганига роппа-роса кирк йил тулди. 6

Узбекистон Президентининг 2020-йил 4-февралдаги "Ракс санъати сохасида юкори малакали кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан такомиллаштириш ва илмий салохиятни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги хамда "Миллий ракс санъатини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карорлари маданият ва санъат тараккиётида узига хос тарихий вокеа булди. Айни карорлар асосида Тошкент давлат миллий ракс ва хореография олий мактаби негизида давлат олий таълим муассасаси шаклида Маданият вазирлиги тизимида Узбекистон давлат хореография академияси ташкил этилди.

Ушбу академияда укитишнинг замонавий ва илгор услубларидан кенг фойдаланиш, укувчилар иктидорини хар томонлама ривожлантириш таълим жараёнига замонавий педагогик ва инновацион технологияларни, маданият ва санъат сохасида илм-фан буйича эришилган илгор ютукларни татбик этиш хамда илмий тадкикотлар натижалари буйича маънавий-маърифий ва илмий-

6 Toshpo'lat tursunov "Sahna va zamon". - Тошкент: "Yangi asr avlodi" нашриёти, 2007. - Б. 390-395. (416) ГГлЦ^^Ш! 760 http://oac.dsmi-qf.uz

оммабоп адабиётларни тайёрлаш ва нашр килиш бугунги куннинг мухим масалалари саналади.

Ракс таълим тизимини такомиллаштириш, малакали кадрлар тайёрлашга булган эхтиёжни тула камраб олиш, янги авлод дарсликлари яратишдан иборат ва Узбекистонда ягона булган "Тановор" ракс театрини тиклаш, жамоасини шакллантириш, балетметер хамда режиссор хамкорлигини йулга куйиш Узбекистонда хизмат курсатган санъат арбоби Юлдуз Исматова ижодини урганиш, у яратган либеретто сахна асарларини тиклаш ва томошабинлар яъни халкининг хукмига хавола этиш.

Фойдаланилган адабиётлар

I. Х. Хамидова, Д. Сайфуллаева, С. Зокирова. "Меросий ракс дурдоналари" 2. Т.: "Чулпон", 2003.

3. Т. Тусунов. "Сахна ва замон". -Т: "Янги аср авлоди", 2007.

4. Узбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т.: "Узбекистон", 2010.

5. И.А. Каримов. "Юксак маънавият - енгилмас куч". Т., 2008.

6. М. Абдулаева. "Актёрлик махорати асослари". Т., 2013.

7. Ж. Махмудов. "Актёрлик махорати". Т., 2005.

8. Ж. Махмудов, X,. Махмудова. "Режиссура асослари". Т. 2008 й.

9. Р.Каримова. "Узбек ракслари". Т.: "Чулпон" нашриёти, 2003.

10. Д. Сайфииллаева, З. Казакбаева. "Узбек ракс санъати тарихи ва ракс сахналаштириш сирлари". Т.: "Ворис" М.ОД.Ж., 2006.

II. Р. Каримова, Д. Сайфуллаева. "Узбек якка аёллар ракси У. Т.: "Чулпон", 2007.

12. Т. ^иличев. "Хоразм халк театри". Т., 1988.

13. Л.Авдеева "Узбек миллий ракси тарихидан У. Т., 2001.

14. М. ^одиров. "Узбекистон Миллий Энциклопедияси"дан.

15. О.И. Широкая. "Тамарахоним". Т.: "Г.Гулом", 1973.

16. М. Ахмедов. "Исохор Окилов". Т.: "F. Гулом", 1975.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.