CC BY
1509Talqin va tadqiqotlar" ilmiy-uslubiy jurnali
№16
QARAQALPAQ TILINDEGIFRAZEOLOGIZMLERDE ARALAS
QOLLANILGAN SANLIQLAR
Atabaeva Gózzal
Berdaq atmdagi Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq til bilimi kafedrasi stajyor oqitiwshisi https://doi.org/10.5281/zenodo.7533042
Qaraqalpaq tiliniñ frazeologizmleri qurammda sanliqlardm qollaniliw ózgesheliklerin, atqaratugm xizmetlerin kóriwimizge boladi. Házirgi qaraqalpaq tilinde sanliqlar frazeologizmlerdiñ qurammda aralas túrde de qollaniladi.
Frazeologiyaliq sóz dizbekleri sostavi sanliq, atliq, feyil sózlerdiñ qatar dizbekleri keliwinen jasaladi. Bunday jagdayda dizbektiñ uliwma mánisi sanliq sózdiñ átirapmda sogan baylanisli dúzilip, kóbinese feyil hám kelbetlik sózlerdi pay da etedi. Frazeologiyaliq dizbeklerdiñ ishindegi sanliq sózler sol dizbeklerdiñ jasaliwmda tiykargi uyitqi (baza) boladi. [1]
Ilimpaz B.Yusupova bir sanligmm frazeologizmler qurammda qollaniliwmm mánilik túrlerine toqtap ótedi. Frazeologizmler mánilik jaqtan da, qunlisliq jaqtan da, sonm menen birge, basqa da ózgeshelikleri menen belgili bolsa, frazeologizmler qurammda sanliqlardm keliwi hám olardm waqit, ólshem, mugdar, kólem, uzmliq, awirliq h.b mánilerdi bildiriwi aynqsha qizigiwshiliq tuwdiratugin másele bolip tabiladi. «Bir» sanligi tek bir sóz benen dizbeklesip kelip turaqlasiw nátiyjesinde de, sonm menen birge bir neshe sózler menen dizbeklesip keliw arqali turaqlasip, bir mánige iye bolip keledi degen pikirdi bildiredi.[2]
Sh.Qudiyarova túrkiy tillerdegi sanliq frazeologizmlerdiñ mánileri hám qollaniliwi haqqmda aytip "Bir saninm qatnasiwmda zattm nárseniñ az, jaqm ekenligin bildiretugm dizbeklerde tilimizde kóplep ushirasadi" degen pikirdi aytip otedi[3].
Frazeologizmlerdiñ qurammda bir hám eki sanligi, bir hám mm sanligi, eki hám tórt sanligi, bes hám alti sanligi, jeti hám bir sanligi, segiz hám bir sanligi, on hám togiz sanligi, júz hám mm sanliqlarmm aralas turde qollaniladi hám hár qiyli mánilerge iye boladi.
Bir sanligi frazeologizmler qurammda eki, jeti, segiz, mm sanliqlan menen aralas qollanilganm kóriwimizge boladi. Misal: Haqiyqatinda da eki báne bir sebep penen jiberdime, yaki zárúrlik solay boldi ma, qáytkende de, Ismayilga Moskva sapan úlken quwanish bagishladi (M.Nizanov. Ashiq bolmagan kim bar. 72-b). Bui misaldagi frazeologiyaliq sóz dizbegi teñles eki komponentli bolip esabin tawip, sebep tawip mánisin bildirip tur.
"Talqin va tadqiqotlar" ilmiy-uslubiy jurnali f №16
-Meniñ de ákem diyxan edi, soñgi jillardagi suwsizliq sebep, biri eki bolmadi. (K.Karimov.Agabiy.Qisiwmet.84-b) Bul misaldagi frazeologiyaliq sóz dizbegi jarimadi, bir ayligi bir ayligina jetpedi mánisin bildiredi.
-Kimdi kórseñ: birewin ekew etiwge, ekewin on etiwge, júzin minga, miñin millionga jetkeriwge asigip, eki iynin julip jep baratir.(K.Raxmanov. Paygambar jasindagi kúyew). Bul misaldagi frazeologizm tapqan tabisin kóbeytiw, arttiriw mánisinde qollanilgan.
Sóytip eki jarti bir pútin bolip jay jañartiwdi basladi. (G.Esemuratova. Shigarmalan.il tom.l04-b.) Bul misaldagi frazeologizm birikti, shañaraq qurdi mánilerin bildirip tur.
-Háá solayma?!-dedi ol jelpárrigi shigip. -Kim seni qulatip júrgen? Magan atm ayt, sóylesip... eki ayagin bir etikke tigip qoyayin! (K.Raxmanov. Aqibet romani.13-b) Bul misaldagi frazeologizm qorqitiw, aytqanin qildiriw mánilerinde qollanilgan.
Eki sóziniñ birinde "zakon", "kodeks", "jmayat", "kassaciya", "appelyaciya" qusagan sózlerdi keltiredi.(O.Ábdiraxmanov.Tañlamali shigarmalan.2009.13-b) Bul misaldagi frazeologizm bir nárseni qayta-qayta ayta beriw degen mánini bildirip tur.
Bir shoqip jeti qaraw-saqhq udayina saqliqta júriw mánisin bildiredi.
Birine miñdi bersin, miñmiñ buyinwm bersin. (Nurli tilekler.Tashkent. 2020.17-b) Bul misaldagi frazeologizm nesiybeñ mol bolsín degen tilek mánisin bildiredi..
Ata-babalardiñ "bir esik jabiq bolsa min esik ashiq" degenindey, Ulli Watan esigi keñ ashilip Áyseni bawirma aldi (G.Esemuratova.Tañlamali shigarmalan.VII tom.71-b). Bul misaldagi frazeologizm adam ómirinde qiyinshihqh, awir kúnler bohwi menen birge jarqin keleshektin, jaqtili, quwanishli kúnlerdiñ de bar ekenligi mánisin bildirip tur.
-Tuxim taslasañ birin miñ bolgay. (K. Karimov. Agabiy. IVll-b) Bul misaldagi frazeologizm zúráátiñ mol bolsín degen tilek mánisin bildiredi.
Eki hám tórt sanliqlan da bir frazeologizm qurammda qollaniladi. Misali: Tómenshik, eki kózi tórt bolip, ya tórkinnen xabar bilmey? ya túsken elatman ten qurbi tappay, ishi dártke tolip júrgen bolmasm. (T.Qayipbergenov.Qaraqalpaq qizi.l 12-bet) Bul misaldagi frazeologizm intizar bolip kútiw mánisin bildirip tur.
Alti hám jeti sanliqlannm frazeologizm qurammda somatizmler menen keliwi ushirasadi. Misali: Ayagi alti, qoli jetew bolip, jelip-júgirip xizmet etsin. (Nurli tilekler.Tashkent. 2020 31-b). Bul tilek toy aldman bolajaq kelinge bildiriletugm tilek. Bul misaldagi frazeologizm qunlisi boyinsha teñles eki komponentli bolip shaqqan bolsín degen tilek máni bildirip tur.
Jeti hám bir sanliqlarmm frazeologizmler qurammda aralas qollaniladi. Misal: Men sagan isenemen, sonda da jeti ólshep bir kese ber Mámbet Kamalovich (A.Abdiev. Elzaxanim. 43-b). Biraq, jeti ólshep, bir kesip degendey qiyaliñda qayta-qayta pisirip, jazbasa bolmaytugm halda, júregiñdi jarip shiqqanday etip aytpagiñ
"Talqin va tadqiqotlar" ilmiy-uslubiy jurnali ^ №16
kerek! (K.Allambergenov. Muhabbat muzalari.Tashkent. 2020. 54-b).Bul misallardagi frazeologizm teñles eki komponentli bolip puxta oylaw mánilerinde qollanilip tur.
Segiz hám bir sanliqlarinin frazeologizm qurammda aralas qollamlganm kóriwimizge boladi. Misali: Abay Moskvada uzaq turip qalsa, óziniñ teñi-tayi joq adam ekenligin dáliyllew talap etiletugin bolganliqtan, ózin "segiz qirli, bir sirli" jigit etip kórsetiw ushm mákan tabiwga tuwra keledi.( O.Ábdiraxmanov.Tañlamali shigarmalan. 248-b). Bui misaldagi frazeologizm teñles eki komponentli bolip sheber, qolinan hár is keletugin adam mánisin bildirip tur.
On hám togiz sanliqlan da frazeologizmler qurammda jekke siyrek qollaniladi. Misali:
Xaliq isi ushm beldi bekkem buwaman
Hújdan múlkin hadalliqqa juwaman
Men de sizdey el mápi dep entelep
On tolgatip togiz ret tuwaman.
(I.Yusupov. Begligiñdi buzba sen. 90-bet.)
Bul qosiq qatarlarinda on tolgatip togiz ret tuwaman frazeologizmi xaliq tágdiri ushm qaygirip, janin qiynap xizmet qilaman degen mánisti añlatip, qaygiriw, qiynaliw degen mánisti bildirip tur.
Frazeologizmler qurammda júz hám mm sanligi aralas qollaniladi. Misal:
Júzden júyrik shiqqan, tulparlar miñnan
Áwmetlerin bergen bir allam qollap
(G.Shamuratova. Kewil tuygilan. 16-bet) Bul frazeologizm hasil, jaqsi zattin kóptiñ ishinen shigiwi, algir mánilerin bildiredi.
Frazeologizmler qurammda min sanligi menen eki sanligmm aralas qollaniliwi da ushirasadi. Misali: Minsan eki täshwish, minsan eki jumis, minsan eki qaygi frazeologizmleri.
Qaraqalpaq tiliniñ leksikasm arnawli túrde izertlegen ilimpaz E.Berdimuratov adamnm dene múshelerine baylanisli frazeologiyaliq sóz dizbekelerine "kóz", "i\Y\ "awiz? "júrek", "ayaq" sózlerine baylanisli frazeologizmlerdi atap otedi.[3] Frazeologizmler qurammda aralas qollamlatugm sanliqlar menen birge adamniú múshe atamalarma baylanisli sozier sanliqlardm da qollanilnn kóremiz.Misal: eki kózi tórt boliw; ayagi alti? qoli jetew boliw; eki ayagin bir etikke tigiw; eki kózi esikte, basi altaw ernes, jetew shigar.
Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerde sanliqlardm aralas túrde qollaniliwi mánilik jaqtan hár qiyli bolip keledi. Keltirilgen misallardan biz frazeologizmler qurammda bir hám eki sanligmm, eki hám tórt sanligmm, jeti hám bir, segiz hám bir, bir hám mm sanliqlarmm ónimli qollanilganligin kóriwimizge boladi.
"Та\ц\п уа tadqiqotlar,, ¡1т1у-иБ1иЫу ¿итаМ у №16
Раус1а1аш1£ап ас1еЫуаИаг:
1. Ешбаев. Ж К^аракдппак; тилиниц цысцаша фразеологияльщ сезлиги. Некие. К^арацалпацстан баспасы. 1985.17-6.
2.Юсупова.Б. «Бир» санлыгыныц фразеологизмлерде жумсалыуы. К^арацалпак; тили фразеологиясыныц актуаль мэселелери. Некие. Кдрацалпацстан. 2011.110-6.
3.Кудиярова.Ш.Туркий тиллердеги санлык фразеологизмлердиц мэнилери х,эм ь^олланылыуы.-Туркий филологиясыныц актуаль мэселелери.Эжинияз атындагы НМПИ киши баспаханасы.2008, 23-6.
5. Бекбергенов А. К^арацалпак; тилинде санльиутар. Некие, 1976.
