CC BY
92B. Rok
UNIA LUBELSKA I UNIA BRZESKA — TWORZENIE PANSTWA
NOWOZYTNEJ EUROPY
Problematyka unii lubelskiej stanowi jedno z podstawowych zagadnien dziejow kilku narodow Europy srodkowowschodniej (Polakow, Litwinow, Rusinow) w czasach wczesnonowozytnych oraz dwu owczesnych panstw (Korony Polskiej i Wielkiego Hospodarstwa Litewskiego). Obecnie oceniana jest z jeszcze szerszej perspektywy historiograficznej narodowych historii Polski, Litwy, Bialorusi, Ukrainy, a takze Rosji1.
Podobnie unia brzeska rozpatrywana jest z kilku wr?cz wykluczaj^cych si? punktow widzenia. Przede wszystkim oceniana jest z pespektywy rzymskiego katolicyzmu i prawoslawia, ale swoj pogl^d w tej kwestii maj^ takze grekokatolicy. Podobnie jak w przypadku unii lubelskiej takze i o unii brzeskiej formulowane s^ s^dy z punktu widzenia ideologii wspolczesnych panstw Europy srodkowowschodniej2.
W zwi^zku z powyzszym bardzo trudno jest wi?c przedstawic obiektywne znaczenie obu analizowanych tu aktow prawnych, politycznych, religijnych, ale tez ideologicznych. Wydaje si?, ze nalezy okreslic najpierw szerzej podloze obu tak brzemiennych w skutki wydarzen z dziejow Europy.
Unia lubelska byla konsekwenj skomplikowanej sytuacji mi?dzynarodowej panstw Europy srodkowowschodniej. W drugiej polowie XVI wieku na skutek wzrostu znaczenia Panstwa Moskiewskiego realizuj^cego polityk? zbierania ziem ruskich w bardzo
1 Por. m. in.: Halecki O. Dzieje Unii Jagiellonskiej. Warszawa, 1920. T. 2; Lowmianski H. Uwagi w sprawie podloza spolecznego i gospodarczego unji jagiellonskiej // Ksi^ga pami^tkowa ku uczczeniu czterechsetnej rocznicy wydania pierwszego Statutu Litewskiego / Red. S. Ehrenkreutz. Wilno, 1935. S. 214-325; Bardach J. Krewo i Lublin. Z problemow unii polsko-litewskiej // KH. 1969. R. 76. Z. 3. S. 583-619; Nowak-Diuzewski J. Okolicz-nosciowa poezja polityczna w Polsce. Czasy zygmuntowskie. Warszawa, 1966. S. 263-280; RokB. Dzielo sejmu lubelskiego 1569 roku w swietle historiografii narodow dawnej Rzeczypospolitej // Unia Lubelska 1569 roku w dziejach Polski i Europy / Red. A. Witusik. Lublin, 2004. S. 95-102.
2 Por. m. in.: Chynczewska-Hennel T. Unia brzeska XVII stulecia w polskiej historiografii // Bialoruskie Zeszyty Historyczne. 1996. Nr. 2 (6). S. 31-40; MironowiczA. Unia brzeska w swietle historiografii. Uwagi o stanie badan // Chrzescijanin w Swiecie. Zeszyty OdiSS. 1988. T. 20. Nr. 8/9. S. 161-175. Por tez: ГудзякБ. Західна історіографія і Берестейська Унія // Богословія. 1990. T. 54. C. 123-126; Марозава С. В. Берасцейская царкоуная унія 1596 г. у беларускай гістарьіяграфіі. Гродна, 2002.
Miscellanea
powazny sposób zagrozone zostaly interesy Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego, które podporz^dkowalo sobie wczesniej znaczn^ czçsc ziem etnicznie ruskich. Jednoczesnie król Polski i wielki ksi^zç litewski Zygmunt August zywo wl^czyl siç w konflikt inflancki, który przybral wymiary globalnej polityki baltyckiej. Kraje, w których sprawowal wladzç, a przede wszystkim Wielkie Hospodarstwo Litewskie, zaangazowane zostaly w walkç o supremacjç nad Baltykiem i jednoczesnie do obrony stanu posiadania terytorialnego Litwy przed z^daniami moskiewskimi. Akt wilenski z 15б1 roku sekularyzuj^cy ziemie Zakonu Kawalerów Mieczowych w Inflantach i podporz^dkowuj^cy je jednoczesnie Polsce i Litwie jednoznacznie okreslil wspólnosc interesów polskich i litewskich na pólnocno-wschodnich rubiezach Europy. Oba kraje wl^czone zostaly do rozgrywek politycznych pierwszej wojny pólnocnej. W 15б3 roku nast^pila w czasie tej wojny ciçzka dla Ksiçstwa Litewskiego strata Polocka. Jednoczesnie permanentnie poludniowo-wschodnie rubieze Wielkiego Ksiçstwa zagrozone byly najazdami Tatarów krymskich3.
Na wydarzenia lubelskie z 15б9 roku nalezy jednak patrzec takze z punktu widzenia przeobrazen polityki wewnçtrznej panstw unijnych oraz przeobrazen spolecznych. Argumentacjç tak^ prezentuje wielu historyków, przede wszystkim H. Lowmianski i J. Bardach. Uniç wi^zali oni z uwarunkowaniami spolecznymi stanu szlacheckiego, tak Polski, jak i Litwy. Szlachta polska wysunçla w czasie ruchu egzekucyjnego program centralizacji panstwa polsko-litewskiego powi^zanego dot^d uni^ personaln^. Postulowano realizacjç inkorporacji Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego, podobnie jak z^dano powi^zania z Polsk^ Prus Królewskich i ksiçstw sl^skich. Program ten byl nie do przyjçcia przez sily spoleczne panstwa litewskiego, glównie przez odgrywaj^c^ tu pierwszorzçdn^ rolç magnateriç, pocz^tkowo takze przez szlachtç nakierowan^ na zdobycie niezaleznosci politycznej na wzór stanu szlacheckiego w Koronie Polskiej, ale w ramach Wielkiego Hospodarstwa. Z biegiem czasu ustçpstwa w sprawie ksztaltu centralizacji panstwa strony polskiej pozyskaly do idei unii szlachtç litewsko-rusk^, której naciski na oligarchiç litewsk^ wplynçly na ostateczne przyjçcie kompromisowych postanowien unii. Juz od sejmu piotrkowskiego 1547/1548 roku zauwazamy nieugiçte dzialanie szlachty polskiej na rzecz unii dwóch suwerennych organizmów panstwowych. Natomiast od sejmu obozowego pod Witebskiem w 15б2 roku rozpoczçly siç dzialania szlachty litewskiej na rzecz emancypacji politycznej spod przewagi bojarskiej i równoczesnie dzialania na rzecz unii z Polsk^, która mogla siç stac gwarantem uzyskiwanych wolnosci. W 15б4 roku ustanowiono na Litwie jednolite s^dy szlacheckie na wzór s^dów ziemskich w Koronie, przy okazji powstaly nowe mniejsze województwa na wzór polskich. Rok wczesniej nast^pila likwidacja ograniczen prawnych litewsko-ruskiej szlachty prawoslawnej. W przeobrazeniach wiçc spolecznych nalezy dostrzegac genezç unii lubelskiej, a «do unii popychal caly proces wewnçtrznego rozwoju i wspóldzialania ze sob^ Korony i Litwy od blisko dwóch wieków»4.
Wzorce wolnosciowe szlachty polskiej stanowic mialy zachçtç do nawi^zania unii i dlatego podkreslala to szeroka literatura polskiego ruchu egzekucyjnego dotycz^ca unii. Starano siç takze eksponowac zagrozenie Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego ze strony Moskwy. Najpierw na pocz^tku lat szescdziesi^tych XVI wieku mysli takie prezentuje
3 RokB. Dzielo sejmu lubelskiego 15б9 roku... passim.
4 Bardach J. Krewo i Lublin. S. б11.
barwnie w swoim «Zwierzyncu» Mikolaj Rey (1505-1569)5, który prezentowal juz kompromisowy program unii wysuni?ty w tym czasie przez egzekucjonistów. Pisal wi?c: Dosyc by nam, abychmy zawzdy spolu byli,
Jednemu wiernie panu na wieki sluzyli,
Spolu go obierali i koronowali I jednaka przysi?g? od niego bierali,
Spólnie nieprzyjaciolom wszystkim sie bronili Tak, jako bychmy spólnie sobie urz^dzili6.
Szersze znaczenie przybraly nast?pne utwory polityczne propaguj^ce uni?, na uwag? zasluguje w tym miejscu znany pisarz polityczny — Stanislaw Orzechowski (1513-1566)7, z którym ze strony litewskiej podj^l polemik? wójt wilenski — Augustyn Rotundus (okolo 1520-1582)8. Orzechowski w propagandowym dzielku «Quincunxie» z 1564 roku przedstawial post?powy, demokratyczny ustrój Królestwa Polskiego przy jednoczesnym ponizaniu w dosadnych slowach oligarchii litewskiej. Radzil wi?c Litwi-nom zamienic «niewol^, w swobod?, hanb? w czesc, gluposc w medroso a hrubosc sw^, w cwiczon^ natur? polsk^».
«O niewolny Litwinie! — pisal z patosem dalej — mnie wolnego sluchaj Polaka; wzywam ci? do siebie, wolnosci swej przyrodzonej i blogoslawienstwa swego szczodro-bliwie i wiernie uzyczam tobie; nie dla siebie, ale dla samego ciebie w spolecznosc sw^ ci? bior?; z niewolnika wolnym wolnosci^, sw^, ci? czyni?...».
Zdecydowan^, odpowiedz dal Orzechowskiemu Rotundus w dialogu ogloszonym w 1565 lub 1565 roku pt. «Rozmowa Polaka z Litwinem». Ostro skrytykowal w niej stosunki spoleczne i polityczne w Polsce. Wskazywal na wybujal^, wolnosc szlacheck^, przejmuj^c zreszt^, mysli z «Satyra» Jana Kochanowskiego. Poddawal w w^tpliwosc korzysci, które mogla uzyskac Litwa z unii z Polsk^9.
Waznym elementem procesu unijnego byly takze przeobrazenia osrodków miejskich na Litwie, które otrzymywaly przywileje prawa niemieckiego10. Wreszcie unia byla zapewne wynikiem przeobrazen natury kulturowej obu panstw czasów renesansowego humani-zmu11. Na koniec nalezy z naciskiem podkreslic, ze sam król i wielki ksi^z? Zygmunt August zdecydowanie za uni^, opowiedzial si? na sejmie w 1564 roku, kiedy przelal swe dziedziczne prawa do Litwy na Koron?12.
Sejm lubelski z 1569 roku, który nadal ostateczny ksztalt unii proklamowanej uroczyscie 1 lipca tego roku byl widowni^ skomplikowanych i dlugich targów politycznych, w wielu przypadkach dramatycznych. Jesli zas chodzi o chronologi? wydarzen nalezy przypomniec, ze pami?tny sejm zlozony zostal jeszcze 23 grudnia
5 [Artykui redakcji] Mikolaj Rey // PSB. Wroclaw, 1988-1989. T. 31. S. 196-203.
6 Nowak-Diuzewski J. Okolicznosciowa poezja polityczna... S. 265.
7 [Artykui redakcji]. Orzechowski Stanislaw // PSB. Wroclaw, 1974. T. 24. S. 287-292.
8 Baryczowa M. Rotundus Mieleski Augustyn // PSB. Wroclaw 1989-1991. T. 32. S. 315-318.
9 Nowak-Diuzewski J. Okolicznosciowa poezja polityczna... S. 271-274.
10 Bardach J. 1) Miasta na prawie magdeburskim w Wielkim Ksi?stwie Litewskim od schylku XIV do polowy XVII stulecia // Kh. 1980. R. 87. Z. 1. S. 21-50; 2) Ustrój miast na prawie magdeburskim w Wielkim Ksi?stwie Litewskim do polowy XVII wieku // Bardach J. O dawnej i niedawnej Litwie. Poznan, 1988. S. 72-119.
11 Por. m. in.: Dainos pasauliui, saulei ir sau. Lietuvos XVI-XVII amziaus poezijos antologija / Sudare E. Ulcinaite. Vilnius, 1993.
12 Cynarski S. Zygmunt August. Wroclaw, 1988. S. 105-118.
Miscellanea
15б8 roku, obrady jednak rozpoczçto dopiero 10 stycznia roku nastçpnego. Na skutek wygórowanych z^dan koroniarzy 1 marca opozycyjni Litwini opuscili Lublin. Wtedy na sejmie juz tylko koronnym dokonano nade wszystko istotnej zmiany granic pomiçdzy oboma panstwami rz^dzonymi przez ostatniego Jagiellona. Litwa stracila Podlasie, Wolyn i Kijowszczyznç13. Poslowie i senatorowie koronni chçtnie przyl^czyli 21 i 2б marca Podlasie i Wolyn. Potem, na pocz^tku czerwca, na wniosek poslów wolynskich wl^czono do Korony Kijowszczyznç. Ta ostatnia inkorporacja odbyla siç juz jednak nie bez oporu poslów koronnych. Dopiero po tych wydarzeniach uderzaj^cych w calosc Wielkiego Ksiçstwa 20 marca szlachta litewska i ruska zebrana w Wilnie zaczçla wywierac naciski na opozycyjne moznowladztwo. б czerwca rokowania z Litwinami podjçto na nowo i 27 tego miesi^ca uzyskano kompromis. Akty unii spisane w jçzyku polskim zatwierdzil sejm koronny i litewski 1 lipca, a król w trzy dni potem14.
W rezultacie powstaly trzy jednakowo brzmi^ce dokumenty podpisywane osobno przez «panów rady i poslów ziemskich Korony polskiej», «panów rady i poslów Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego» oraz Zygmunta Augusta, króla polskiego i wielkiego ksiçcia litewskiego. Ówczesne zródla wskazuj^ na atmosferç wielkiego wzruszenia jaka ogarnçla sygnatariuszy unii. Czlonkowie senatu koronnego, rady litewskiej i wszyscy poslowie ziemscy, tak polscy, jak i litewscy, zaprzysiçgli akt w uroczystym obrzçdzie na zamku. Potem zas wszyscy udali siç do kosciola WW. OO. Dominikanów, gdzie sam król zaintonowal uroczyste «Te Deum»15.
Mozna wreszcie za Bardachem stwierdzic, ze ksztalt unii «zostal nadany przez senat koronny, króla a ze strony Wielkiego Ksiçstwa zrealizowany pod naciskiem szlachty litewskiej, przelamuj^cej opór wiçkszosci litewskich moznowladców, a odrzucaj^cej maksymalistyczne postulaty koronnych poslów egzekucjonistów»1'5. Dalej przytaczaj^c s^dy Bardacha stwierdzic nalezy, ze ostatecznie w ramach Rzeczypospolitej posiadaj^cej wspólnego wladcç i sejm zachowano osobowosc polityczn^ Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego, a odwoluj^c siç do Haleckiego podkreslic trzeba, ze uzyskany kompromis oznaczal «stworzenie jednej wladzy ustawodawczej we wspólnym sejmie, zachowuj^c podwójn^ wladzç wykonawcz^ w osobnych urzçdach».17 Litwa zachowala swoje przywileje i odrçbny system prawa s^dowego. W wyniku unii uksztaltowal siç jednolity uprzywilejowany stan szlachecki, który nadal bieg dziejów obu niepodleglym panstwom na przeci^g ponad 200 lat. Silna politycznie i kulturowo szlachta koronna doprowadzila z czasem do polonizacji swych wspólbraci z terenu dawnego Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego. Unia ugruntowala jednoczesnie ostateczny wielonarodowosciowy sklad nowego dualistycznego panstwa.
W akcie unii czytamy przede wszystkim o realnym charakterze tego zwi^zku:
3. Iz juz Królestwo polskie i Wielkie Ksiçstwo litewskie jest jedno nierozdzielne i nierozne cialo, a takze nierozna, ale jedna spolna Rzeczpospolita, która siç ze dwu panstw i narodow w jeden lud zniosla i spoila.
13 Halecki O. Przyl^czenie Podlasia, Wolynia i Kijowszczyzny do Korony w roku 15б9. Krakow, 1915.
14 Akta unji Polski z Litwq. 1385-1791 I Wyd. S. Kutrzeba i W. Semkowicz. Kraków, 1932. S. 331-373.
15 Halecki O. Dzieje Unii Jagiellonskiej. T. 2. S. 337-339.
16 Bardach J. Krewo i Lublin. S. б12.
17 Halecki O. Dzieje Unii Jagiellonskiej. T. 2. S. 340.
Jednoczesnie zwi^zek panstw mial bye wieczny i nienaruszalny:
20. A te wszystkie rzeczy tu postanowione i obwarowane ani przez JKMosc, ani przez pany rady i inne wszystkie stany i posly ziemskie obojga narodow za spolnem zezwoleniem ani pojedynkiem od ktorej cz?sci i strony nie maj^ nigdy wiecznemi czasy byc wzruszane i odmieniane, ale wieczne, cale i mocne zachowane byc maj^18.
Podobnie unia Cerkwi prawoslawnej z Kosciolem katolickim na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej ma skomplikowan^ genez?19. Wydaje si?, ze mozna zwrócie uwag? w pierwszej kolejnosci na czynniki natury religijnej. Inicjatywa zjednoczenia poprzedzona byla wczesniejszymi przedsi?wzi?ciami papiestwa, glównie papieza Grzegorza XIII. W 1573 roku powolano Kongregacj? do Spraw Kosciolów Wschodnich, a w 1577 roku otwarto kolegium greckie w Rzymie20.
Inicjatyw? unii na terenie panstwa polsko-litewskiego podj?li biskupi prawoslawni. Z pewnym uproszczeniem mozemy stwierdzie, ze zmierzali oni do reformy swego Kosciola przez zlikwidowanie jego uposledzenia prawnego, spolecznego i kulturalnego oraz zapewnienie mu takiego miejsca w panstwie i spoleczenstwie jakie zajmowal Kosciól rzymskokatolicki. Unia byla prób^ uzdrowienia stosunków w Cerkwi prawoslawnej, która przezywala swoistego rodzaju kryzys. Trzeba tu takze podkreslie skomplikowan^ sytuacj? religijn^ na terenie Rzeczypospolitej zwi^zan^ z przeobrazeniami religijnymi w czasie reformacji protestanckiej i reformacji katolickiej, przy jednoczesnej pewnego rodzaju ekspansywnosci Kosciola katolickiego na tym terenie. Hierarchia prawoslawna obawiala si? odplywu wiernych do katolicyzmu, czy tez do protestantyzmu, przede wszystkim wiernych nalez^cych do warstw wyzszych. Biskupi prawoslawni pragn?li uzyskae tez swobod? przez uniezaleznienie si? od patriarchatu konstantynopolitanskiego. Pobyt patriarchy Jeremiasza II w latach 1588-1589 na terenie Rzeczypospolitej i usamodzielnienie przez niego wlasciwie bractw cerkiewnych zrazily do niego prawoslawny episkopat21.
Dokonuj^c najogólniejszego przedstawienia zagadnienia wprowadzenia Unii Brzeskiej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów nalezy takze stwierdzie, ze zawarcie Unii wyplywalo z istnienia wspólnego dziedzictwa religijnego wschodniego i zachodniego chrzescijanstwa. Na ziemiach Rzeczypospolitej silniej niz na innych terytoriach styku kulturowego i religijnego od czasów sredniowiecznych uksztaltowala si? zgodna w zasadzie koegzystencja wiernych Kosciolów wschodniego i zachodniego, mozliwe bylo wzajemne oswajanie si?, poznawanie si? i w rezultacie zrozumienie. Jak pisal jeden ze znawców problemu: «owocem tych tendencji bylo odslanianie jak gdyby ukrytego pod
18 Akta unji... S. 343 i nn. Por.: WisnerH. Kilka uwag o Wielkim Ksi^stwie Litewskim I polowy XVII wieku // Lietuvos Valstybe XII-XVIII a. / Redakcine kolegija Z. Kiaupa, A. Mickevicius. Vilnius, 1997. S. 313-323.
19 Z licznych prac o unii brzeskiej zob.: Unia brzeska i jej nast^pstwa. Materialy z sesji naukowej, ktora odbyla si§ w Gdansku w kwietniu 1991 roku / Pod red. T. Stegnera. Gdansk, 1991; Unia brzeska. Geneza, dzieje i konse-kwencje w kulturze narodow slowianskich / Red. R. Euzny, F. Ziejka, A. K^pinski. Krakow, 1994; Unia brzeska 1596. Geneza i skutki / Red. M. Wozniak. Torun, 1996; Unia brzeska z pespektywy czterech stuleci / Red. tomu J. Gajek, S. Nabywaniec. Lublin, 1998.
20 Halecki O. 1) From Florens to Brest 1439-1596. Rome, 1958; 2) Dzieje unii koscielnej w Wielkiem Ksi^stwie Litewskiem (do r. 1596) // Pami^tnik VI Powszechnego Zjazdu Historykow Polskich w Wilnie 17-20 wrzesnia 1935 r. Lwow, 1935. T. 1: Referaty. S. 311-319. Por. takze: Rok B. Zagadnienie realizacji unii brzeskiej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodow // Z dziejow wroclawskiego Kosciola katolickiego. Tendencje unijne / Red. I. Dec, K. Matwijowski. Wroclaw, 2002. S. 36-45.
21 Szegda M. Unia brzeska 1596 roku jako wyraz d^znosci wspolnot prawoslawnych do reformy Kosciola // Polska-Ukraina. 1000 lat s^siedztwa. Studia z dziejow chrzescijanstwa na pograniczu kulturowym i etnicznym. T. 2 / Red. S. St^pien. Przemysl, 1994. S. 77-84.
Miscellanea
oslony zewnçtrznej oprawy obrzçdowej czy zwyczajowej misterium wiary chrzescijanskiej, które w miarç postçpu w procesie poznawczym, okazywalo siç bardziej podobne, a nawet identyczne». Wydaje siç konieczne eksponowanie wyzej przedstawionej tezy. Majyc jy na uwadze bardziej zrozumiale stajy siç dzialania unijne rodzyce siç od razu w wielu osrodkach religijnych dawnych struktur koscielnych Rzeczypospolitej Obojga Narodów22.
Nalezy wreszcie zwrócic uwagç na polityczne przyczyny tego aktu. W 1589 roku utworzono ekspansywny patriarchat w Moskwie roszczycy sobie pretensjç do jurysdykcji koscielnej nad prawoslawiem na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej, które znajdowaly siç poza granicami Wielkiego Ksiçstwa Moskiewskiego. Biskupi z terenu Rzeczypospolitej niechçtni Moskwie uznali, ze poprzez uniç zabezpieczy sobie samodzielnosc.
Oczywiscie nalezy tez zauwazac polityczne dzialania wladz panstwowych Rzeczypospolitej zmierzajycych do scislejszego zespolenia ludnosci ruskiej w ramach panstwa. Wielky rolç odrywal takze polski Kosciól katolicki niezmiernie wzmocniony po przyjçciu reform soboru trydenckiego. Trzeba stwierdzie, ze projekt unii wysunyl miçdzy innymi najwybitniejszy polski pisarz czasów renesansu Andrzej Frycz-Modrzewski (okolo 15G3-1572), a takze wspomniany juz pisarz polityczny Stanislaw Orzechowski. Wychodzili oni oczywiscie z punktu widzenia racji stanu Rzeczypospolitej. Ideç unii szerzyli tez przedsta-wiciele Kosciola katolickiego, przede wszystkim jezuici, sprzyjal tez unii najwybitniejszy polski teolog doby trydenckiej Stanislaw Hozjusz (15G4-1579). Glównym ogniskiem prounijnej propagandy stalo siç Wilno, siedziba waznej, stojycej na wysokim poziomie Akademii Jezuickiej. Tu tez znajdowala siç siedziba metropolity prawoslawnego.
Szczególny rolç odegral jezuita Piotr Skarga (1536-1612), który wlasnie w Wilnie w 1577 roku wydal dzielo pt. «O rzydzie i jednosci Kosciola Bozego pod jednym paste-rzem». Podobne w duchu prace duchownych polskich ukazywaly siç takze w Krakowie, np. Stanislawa Sokolowskiego (1537-1593) — kaznodziei królewskiego, «Ecclesiae censura Orientalis» (Kraków 1582) i «De verae et falsae Ecclesiae discrimine» (Kraków 1583, a takze Coloniae 1584, oraz Ingolstadii 1584 i 1586).
Jednoczesnie nalezy przypomniec szersze dzialania Kosciola i jezuitów zmierzajycych do objçcia uniy Moskwy. W 158G roku podjçto wielky akcjç jezuity Antonio Possevino (1534-1611), akcji zakonczonej zupelnym fiaskiem. Wszystkie te dzialania nawiyzywaly i kontynuowaly idee unii florenckiej z 1439 roku.
Zwolennikami unii byli tez biskupi prawoslawni: lwowski — Gedeon Balaban (okolo 153G-16G7), lucki — Cyryl Terlecki (t 16G7), chelmski — Dionizy Zbirujski (t 16G4) i pinski — Leoncjusz Pelczycki. Oni to na zjazdach w Belzie w 159G roku i Brzesciu w 1591 roku postanowili zerwac z patriarchy konstantynopolitanskim. Warunkiem uznania papieza za glowç Kosciola bylo zachowanie wlasnych ob^dów i przywilejów Kosciola prawoslawnego w Polsce. Jednoczesnie król Zygmunt III Waza wydal 18 III 1592 roku dekret obiecujycy zrównanie hierarchii ruskiej z lacinsky co przyspieszylo tok tajnych rozmów dotyczycy unii.
Ze strony katolickiej wielky rolç odegral w tych dzialaniach ówczesny biskup lucki Bernard Maciejowski (1548-16G8) i kanclerz Jan Zamoyski (1542-16G5). W ostatecz-nych pertraktacjach o uniç ze strony prawoslawnej najaktywniejszymi stali siç biskupi: Balaban i Terlecki, a od 1593 roku biskup wlodzimierski Hipacy Pociej (1541-1613).
22 FenczakA. Kosciól grekokatolicki w Polsce do roku 1772 jako dzielo swojej epoki (W poszukiwaniu szerszych perspektyw badawczych) // Polska-Ukraina. 1GGG lat sysiedztwa. Studia z dziejów chrzescijanstwa na pograniczu kulturowym i etnicznym. T. 2 / Red. S. Stçpien. Przemysl, 1994. S. 9G i nn.
I tak na zjezdzie w Torczynie pod Luckiem 2 grudziena 1594 roku biskupi prawoslawni z arcybiskupem kijowskim Michalem Rahozy (okolo 1540-1599) zobowiyzali si? dzialac wspólnie w celu zawarcia unii. Juz wtedy jednak nastypily tarcia, a biskup Balaban wyco-fal si? ze wspólnych dzialan. Jednoczesnie powstawala opozycja swieckich wobec unii, na której czele stanyl ksiyz? Konstanty Wasyl Ostrogski (okolo 1527-1608), wojewoda kijowski23. Duzy rol? w opozycji odgrywaly tez bractwa cerkiewne.
Ostateczne warunki zawarcia unii ustalono na synodzie w Brzesciu 12 czerwca
1595 roku. Prawoslawni utrzymywali swojy liturgi?, j?zyk, kalendarz i dawne przywileje koscielne. Król zaakceptowal te warunki 2 sierpnia 1595 roku. Uni? zawarto wreszcie 23 grudnia 1595 roku w Rzymie, a delegatami ze strony prawoslawnej byli biskupi Terle-cki i Pociej. Warunki unii zagwarantowal papiez Klemens VIII bully «Magnus Dominus et laudabilis nimis». Biskupi przyj?li wszystkie dogmaty zgodne z uniy florencky. Na ziemiach Rzeczypospolitej uni? ogloszono na synodzie w Brzesciu 6-10 pazdziernika
1596 roku. Arcybiskup, 5 biskupów i 3 archimandrytów przyj?lo uni?. Równoczesnie jednak odbyl si? antysynod w Brzesciu, w którym wzi?lo udzial 2 biskupów (Balaban i bp przemyski Michal Kopystenski) oraz ksiyz? Konstanty Ostrogski. Synod ten potwierdzil zwierzchnictwo patriarchatu konstatynopolitanskiego. W rezultacie tych dzialan doszlo do rozdwojenia w Kosciele ruskim na ziemiach Rzeczypospolitej.
Przy zawarciu unii nie potwierdzono wielu warunków, które mogly zagwarantowac jej powodzenie, przede wszystkim nie pozyskano wszystkich biskupów i wplywowych wiernych swieckich oraz nie zapewniono biskupom unickim udzialu w senacie Rzeczypospolitej.
Realizacja unii wywolala szereg waznych problemów natury politycznej, spolecznej, kulturalnej i ekonomicznej. Nie mozna zaciesniac jej jedynie do aktu natury religijnej. Unia miala wi?c z jednej strony spelniac wazny funkcj? integracyjny panstwa. Byla w jakims stopniu dopelnieniem unii lubelskiej. Wynikala ona z polityki tworzenia nowozyt-nego szlacheckiego panstwa federacyjnego. Z drugiej jednak strony dala ona impuls do pogl?bionego ksztaltowania si? poj?c narodowosciowych i separatystycznych na ziemiach ruskich. Szczególny rol? odegrala w rozwini?ciu ideologii narodu ukrainskiego. Doszlo tez do zapoczytkowania procesów ksztaltowania si? poczucia narodowego Bialorusinów w dawnej Rzeczypospolitej.
Juz w pierwszej polowie XVII wieku daje si? wyraznie zauwazyc zwyci?stwo unii w Wielkim Ksi?stwie Litewskim, oczywiscie w jego granicach po 1569 roku, a wi?c na ziemiach Bialorusi. Trzeba tez dodac, ze na terenie Litwy realizacja unii przebiegala w sposób raczej lagodny. Byl to wazny impuls do wyodr?bnienia narodu bialoruskiego24.
Z wprowadzaniem unii scisle wiyze si? w ciygu XVII wieku równiez sprawa ukrainska. Problematyka ukrainska na ziemiach Korony nabrala wtedy charakteru ostrego konfliktu, w którym glówny rol? odegralo kozactwo. Kozacy, przed uniy niewiele interesujycy si? problemami religijnymi, po jej ogloszeniu zacz?li identyfikowac si? z prawoslawiem i zdecydowanie przeciwstawili si? planom unijnym, równoczesnie tez zacz?li ekspono-wac swe ruskie pochodzenie. Za czasów atamana Bohdana Chmielnickiego od 1648 roku doszlo do szczególnego zaognienia sytuacji w duzej mierze na podlozu religijnym.
23 Zob.: Kempa T. Konstanty Wasyl Ostrogski (ok. 1524/1525-1608). Wojewoda kijowski i marszalek Ziemi Wolynskiej. Torun, 1997.
24 Por.: Марозава С. В. Брэсцкая унія у национальна-культурным развіцці Беларусі // З гісторьіі уніяцтва у Беларусі (да 400-годдзя Брэсцкай уніі) / Ред. М. В. Біч i П. А. Лойка. Мінск, 1996. С. 5-16.
Miscellanea
W ostrej dyskusji konfesyjnej pomiçdzy przeciwnikami i zwolennikami unii eksponuje siç elementy propagandy narodowosciowej rodzycego siç narodu ukrainskiego. Jednoczesnie kwestia kozacka wywolala wojnç pomiçdzy Rzeczypospolity i Wielkim Ksiç-stwem Moskiewskim, w wyniku której doszlo do podzialu Ukrainy wzdluz rzeki Dniepr. Rzeczypospolita utracila Ukrainç lewobrzezny z Kijowem. W ten sposób prawoslawie na ziemiach Rzeczypospolitej odciçte zostalo od swej stolicy koscielnej jaky stanowil Kijów. Wtedy tez stalo siç mozliwe zwyciçstwo unii na ziemiach ruskich Korony. Nastypilo to dziçki odgórnym dzialaniom panstwa i katolickiej hierarchii koscielnej. W rezultacie ruska ludnosc polskiej czçsci Ukrainy skupila siç w Cerkwi greckokatolickiej. Wazny etap ksztaltowania siç poczucia narodowego Ukrainców wiyze siç wiçc takze z dziejami wprowadzenia unii25.
Dokonujyc najogólniejszej oceny unii brzeskiej mozemy stwierdzic, ze w polityce wewnçtrznej Rzeczypospolitej w stosunku do prawoslawnej ludnosci ruskiej od cza-sów najdawniejszych przeplataly siç dwie tendencje: z jednej strony zmajoryzowania obcej etnicznie grupy ludnosci ruskiej w ramach struktury Rzeczypospolitej, a z drugiej budowania zasad koegzystencji kulturowej z zapewnieniem swobodnego rozwoju za-anektowanej grupy. Unia jest zapewne przejawem obu tych tendencji zarazem, a wiçc swoistego rodzaju niekonsekwencji polityki. W rezultacie utrzymano ryt wschodni w Kosciele unickim z wieloma ingerencjami zachodnimi, jednoczesnie dokonujy siç pro-cesy latynizacji i polonizacji obrzydku, zwlaszcza po synodzie zamojskim w 1720 roku. Mozemy jednak na to spojrzec takze z perspektywy wzajemnego przenikania wplywów. Nastypil przeciez wplyw prawoslawia na Kosciól katolicki — w kulcie maryjnym, w kulcie obrazów, obrzçdowosci itd. Nalezy tez wskazac na uksztaltowanie siç tradycji wspólnych rzymskokatolickich i greckokatolickich uroczystosci liturgicznych na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej.
Jednoczesnie trzeba stwierdzic, ze uniç nalezy rozpatrywac jako problem zblizenia Wschodu i Zachodu. Stanowi to jednak kwestiç skomplikowany i wielce dyskusyjny. Wschód przechowywal depozyt pierwotnego, prawdziwego chrzescijanstwa, na Zacho-dzie rodzila siç idea postçpu umozliwiajyca rozwój techniczny i artystyczny. Bardzo trudno bylo te idee lyczyc. Mimo wszystko na ziemiach Rzeczypospolitej unia w ciygu XVII wieku zwyciçzyla na wielkich obszarach panstwa polsko-litewskiego26. Potem tez — pomimo przesladowan unitów w Cesarstwie Rosyjskim w XIX wieku — wierni religii greckokatolickiej przetrwali do naszych dni.
Na koniec konieczne jest dokonanie pewnego podsumowania. Uniç lubelsky z
1569 roku i w jakims stopniu jej dopelnienie uniç brzesky z 1596 roku nalezy przede
25 Por. m. in.: Chynczewska-Hennel T. 1) Swiadomosc narodowa szlachty ukrainskiej i Kozaczyzny od schylku XVI do polowy XVII wieku. Warszawa, 1985; 2) The National Consciousness of Ukrainian Nobles and Cossacks from the End of the 16111 to the Middle of 17111 century // Harvard Ukrainian Studies. 1986. Vol. 10. Nr. 3-4. S. 377-392; Luzny R. 1) Miçdzy Bizancjum a Rzymem. O procesie ksztaltowania siç nowozytnego pismiennictwa Ukrainców // Pamiçtnik Slowianski. 1991. R. XLI. S. 31-43; 2) Akademia Kijowsko-Mohylanska a kultura polska // Przeglyd Humanistyczny. 1984. R. XVIII. Z. 2. S. 55-67.
26 Por.: Skóra M. Unia a rozwój kultury ukrainskiej. Miçdzy Wschodem a Zachodem // Unia brzeska i jej nastçp-stwa. Materialy z sesji naukowej, która odbyla siç w Gdansku w kwietniu 1991 roku / Red. T. Stegner. Gdansk, 1991. S. 40-48; Марозава С. Беларусю досвед дыялогу усходу i заходу i феномен берасцейскай царга^най унп // Дыяспара. Культуралогія. Псторыя. Матэрыялы мiжнaроднara каетрэса белaрусiстaÿ «Беларуская культура ÿ кантэксце культур еÿрaпейскiх краш». Мінск, 6-9 чэрвеня 2005 r. Мінск, 2006. С. 265-277; a takze: NaumowA. Unia religijna jako rozdarcie kultury // Slavia Orientalis. 1993. T. XLII. Nr. 2. S. 203-209.
wszystkim wpisac w kontekst owczesnych przemian politycznych w Europie. Byl to czas ksztaltowania si? nowozytnych panstw z jednoznacznie zarysowanymi granicami, centralizowanym aparatem panstwowym i koscielnym. Program takich przemian na ziemiach panstwa polsko-litewskiego w polowie XVI wieku wysun?la szlachta Korony Polskiej i podj?la je potem szlachta litewsko-ruska. Tendencje te nalezy okreslic mianem w pelni progresywnych i zgodnych z duchem przemian europejskich. Dalej nalezy zwrocic uwag? na wazny pozycj? dynastii Jagiellonow w owczesnym koncercie panstw europejskich. Najlepiej tendencj? te wyrazali dwaj ostatni Jagiellonowie, a nast?pnie spokrewnieni z nimi Wazowie. O sile dynastii panujycych w panstwie polsko-litewskim swiadczyl mi?dzy innymi fakt zatwierdzenia kultu swi?tego Kazimierza (1458-1484) — syna Kazimierza Jagiellonczyka i Elzbiety Rakuskiej. Kult jego zatwierdzono bully papieza Leona X juz w 1521 roku, dodajyc blasku panujycym. Na skutek zagini?cia pierwszej bulli starania o ponowne zatwierdzenie kultu podejmuje Zygmunt III Waza i w 1602 roku uzyskuje potwierdzenie kanonizacji Kazimierza od papieza Klemensa VIII. Kazimierz staje si? jednym z najwazniejszych patronow Litwy i jednoczesnie Polski27.
Unia Lubelska przyjmowala istnienie dwoch suwerennych panstw Korony Polskiej i Wielkiego Hospodarstwa Litewskiego jednak w ramach jednego scentralizowanego organizmu. W 1658 roku dopelnieniem tych ustalen miala byc Unia Hadziacka ustanawiajyca istnienie trzeciego trzonu Rzeczypospolitej — Ksi?stwa Ruskiego. Niestety, zabraklo sily do urzeczywistnienia tej idei trzech panstwowosci w jednym scentralizowanym organizmie28.
Unia Brzeska dawala natomiast mozliwosc tworzenia spolecznosci religijnej w ramach jednej organizacji koscielnej przy zachowaniu odr?bnosci konfesji, w tym kultu i zwyczajow religijnych. Trzeba tu podkreslic wzajemne przenikanie si? zwyczaju religijnego pomi?dzy konfesjy rzymsky i unicky. Istnialy powazne podstawy do tworzenia zgodnie funkcjonujycego organizmu koscielnego i wspolnoty wiernych. Trudne sprawy wynikn?ly natomiast w duzej mierze z wielu ustalen kurii rzymskiej uprzywilejowujycych konfesj? rzymskokatolicky w poczytkach XVII wieku, a nast?pnie dzialan latynizacyjnych hierarchii unickiej na poczytku XVIII wieku, przede wszystkim na synodzie zamojskim w 1720 roku29.
Wynikiem obu unii byl tez problem polonizacji ziem rusko-litewskich. Od razu nalezy wskazac, ze jest to problem wielce zlozony. Polonizacja szlachty litewsko-ruskiej prowadzila do pozbawienia narodu ukrainskiego przywodczej klasy politycznej. Jednoczesnie jednak spolonizowana szlachta litewska i bialoruska potrafila reprezentowac polityczne interesy Wielkiego Hospodarstwa Litewskiego. Podobnie procesy polonizacyjne w miastach ograniczaly w nich znaczenie elementow ruskich. W miastach tych na skutek innych czynnikow rozwojowych doszlo do uksztaltowania jeszcze bardziej skomplikowanej sytuacji narodowosciowej. Obok bowiem roli elementu polskiego nalezy
27 Hagiografia Polska. Slownik bio-bibliograficzny / Red. O. R. Gustaw. Poznan, 1971. T. 1. S. 738-757; Nie-wiero F. Dzieje kultu sw. Kazimierza // Nasza Przeszlosc. 1979. Nr. 33. S. 61-124; Rozek M. Swi^ty Kazimierz — patron Rzeczypospolitej Obojga Narodow // Analecta Cracoviensia. 1984. Nr. 16. S. 113-137.
28 Por.: Kroll P. Od ugody hadziackiej do Cudnowa. Kozaczyzna mi^dzy Rzecz^pospolitq. a Moskwq. w latach 1658-1660. Warszawa, 2008; 350-lecie Unii Hadziackiej (1658-2008) / Pod red. T. Chynczewskiej-Hennel, P. Krolla i M. Nagielskiego. Warszawa, 2008.
29 Rok B. Z dziejow latynizacji i polonizacji obrz^dku greckokatolickiego na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodow // Zeszyty Naukowego Studenckiego Kola Ukrainoznawczego. 1996. Z. 3. S. 24-33.
Miscellanea
wskazac na znaczenie w osrodkach tych etnosu zydowskiego, ormianskiego i oczywiscie niemieckiego. Musimy jednoczesnie pamiçtac o rutenizacji chlopów polskich na ziemiach Ukrainy i rutenizacji Wolochów w Karpatach. Do tego jçzyk polski wprowadzony do polemiki religijnej na ziemiach ukrainskich wplynyl na poglçbienie poziomu dyskusji religijnej i politycznej prowadzonej przez polemistów ukrainskich. Poprzez polskie ksiyzki strona ruska mogla tez w duzym stopniu przyswajac sobie idee ogólnoeuropejskie, przede wszystkim zas ówczesny wiedzç scholastyczny.
W tym miejscu nalezy wreszcie z wielkim naciskiem wskazac na wazne plany unii personalnej z Moskwyjakie wysuniçto na sejmie Rzeczypospolitej 16GG roku. W tym celu wyslano do Moskwy wielkie poselstwo jeszcze w tym samym roku. Wielki poseí, kanclerz Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego Lew Sapieha (1557-1633), jeden z autorów instrukcji, przedstawil wówczas stronie moskiewskiej propozycjç zawarcia pokoju wieczystego polyczonego z projektem federacji, a nastçpnie unii personalnej z Rzeczypospolity. Jednoczesnie dziçki unii personalnej mozliwe bylo rozszerzenie na ziemie Wielkiego Ksiçstwa Moskiewskiego szeregu instytucji spolecznych polsko-litewskiego panstwa szlacheckiego. Niestety, propozycje te zostaly zdecydowanie odrzucone przez stronç moskiewsky3G. Byla to ciekawa idea rozszerzenia planów unijnych tak zywych w ideologii politycznej Rzeczypospolitej szlacheckiej. Wydaje siç, ze strona moskiewska nie byla przygotowana na podjçcie zmian spolecznych oraz politycznych. Trzeba tez wskazac na jednoznaczne negatywne stanowisko Moskwy wobec wszelkich zachodnich planów wiyzanych zawsze z ekspansjy rzymskiego katolicyzmu.
W sumie obie unie prowadzily do ksztaltowania Rzeczypospolitej Obojga Narodów jako organizmu o charakterze wielonarodowym i wielowyznaniowym31. Stworzono wazne mechanizmy do utrzymywania tozsamosci i odmiennosci wielu narodów osiadlych na szerokich terytoriach Rzeczypospolitej, jak i nacji zyjycych tu w diasporze32. Wyodrçbniono wreszcie zwarty naród polityczny — szlachtç Rzeczypospolitej, uksztaltowany w oparciu o niezwykle róznorodny substrat etniczny33.
Dokonujyc generalnej oceny polsko-litewskich planów unijnych XVI i XVII wieku i zdajyc sobie sprawç z wszelkich ograniczen owych planów oraz brzemiennych w skutki ich konsekwencji w wiekach nastçpnych mozemy postawic sobie pewne pytania z punktu widzenia obecnych przeobrazen politycznych i religijnych. I tak z zwiyzku z analizy skutków unii lubelskiej mozemy sformulowac pytanie — na ile mozliwe bylo utrzymanie suwerennosci panstwowej w ramach tak róznorodnego narodowo organizmu unijnego jakim byla struktura Rzeczypospolitej Obojga Narodów? W zwiyzku zas
3G Poselstwo Lwa Sapiehy w roku 16GG do Moskwy, podlug dyaryusza Eljasza Pielgrzymowskiego sekretarza poselstwa z rçkopisu trafem odkrytego przez Wladyslawa Trçbickiego opisane. Grodno, 1846. Por. : Tyszkowski K. Poselstwo Lwa Sapiehy w Moskwie 16GG r. (Archiwum Towarzystwa Naukowego we Lwowie. T. 4). Lwów, 1927. S. 1-88; Конан У. М. !дэя «Сaюзнaй дзяржaвы» ÿ XVI - na4aTKy XVII ст.: Геaпaлiтычны npaeKT Львa Сaпеги // Леÿ Сaпегa (1557-1633 гг.) i яго 4ac: Зб. HaByK. прaц / Ред. С. В. Mopa3aBa и инш. Гроднa, 2GG7. С. 111-117; CzwotekA. Lew Sapieha, dyplomata w sluzbie Zygmunta III // Tamze. S. 123-138; Лащкевiч С. А. Дыплaмaтыя Львa Сaпегi ÿ 159G-16GG гг. // Tamze. S. 139-142.
31 Rok B. Problem mniejszosci narodowych i wyznaniowych w dziejach Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1569-1795) // Wsród «swoich» i «obcych». Rola edukacji w spoleczenstwach wielokulturowych Europy Srodkowej (xVIII-XX wiek). Red. S. Walasek. Kraków, 2GG6. S. 25-37.
32 Por.: Litwin H. Narody pierwszej Rzeczypospolitej // Tradycje polityczne dawnej Polski / Red. A. Sucheni-Grabowska i A. Dybkowska. Warszawa, 1993. S. 168-218.
33 Tradycje szlacheckie w kulturze polskiej. Warszawa, 1976.
z analizy skutków unii brzeskiej rodzi si? pytanie — na ile idea unii religijnej zblizala ludzi róznych konfesji? Rodzy si? jednoczesnie wazne pytania o mozliwosci zachowania w ramach dawnej Rzeczypospolitej tak tozsamosci, jak i odmiennosci rozumianych w jak najszerszym kontekscie. Powyzsze rozwazania wskazujy wreszcie na znaczenie w dziejach mechanizmów przezwyci?zajycych fanatyzm i uprzedzenia.
Summary
This article refers to the origin, realization and consequences of the Union of Lublin (1569) and the Union of Brzesc (1569), which were very important political events in the Central and Eastern Europe. The Union of Lublin was a consequence of a complex international situation in this part of the continent, as well as social and political changes in Poland and Lithuania in the 16th century. As a result of the union a new federative, dualistic state occurred preserving both Polish and Lithuanian state systems. The Union of Brzesc was an effect of two factors: aspirations of the Roman Catholic Church for conversion of the Orthodox Church and eagerness of the Orthodox bishops to reform. Both unions led to rise of the Polish-Lithuanian Commonwealth, a multinational and multicultural state. As a consequence of both unions polonization processes arised including most of all the Rus nobility from the Grand Duchy of Lithuania. In the year 1600 the Polish-Lithuanian Commonwealth suggested to the Tsardom of Muscovy a union initiative.
Miscellanea
