Прамысловасць Беларусі напярэдадні і ў пачатку першай сусветнай вайны Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

28

Труды БГТУ, 2016, № 5, с. 28-31

УДК. 338.45(476)«1914»

А. А. Райчонак

Беларускi дзяржауны тэхналапчны унiверсiтэт

ПРАМЫСЛОВАСЦЬ БЕЛАРУС1 НАПЯРЭДАДН1 I У ПАЧАТКУ ПЕРШАЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ

У дадзеным артыкуле разглядаецца стан прамысловасщ Беларуа у пачатку ХХ ст., яе галшо-вая спецыфша i тэмпы росту. Закранаецца пытанне колькасщ, структуры i сацыяльнага становшча працоунага класа. Даецца ацэнка стану працэсу мадвризацып беларускага грамадства i ступень яго прасоування ад аграрнага да шдустрыяльнага грамадства. Разглядаецца месца i роля беларускай прамысловасщ у агульнарасшсшм рынку. Даецца ацэнка змен, яюя адбылiся у структуры i аб'ёмах прамысловасщ Беларусi з пачаткам Першай сусветнай вайны. Разглядаецца працэс пераходу пра-мысловасцi на ваенныя рэйкi, мабiлiзацыi мужчынскага насельнiцтва у армiю, а таксама пачатак працэсу эвакуацьн вытворчасцi, што звязана з паспяховым нямецк1м наступленнем 1915 г., да-следуецца уплыу, як1 зрабша першая сусветная вайна на прамысловасць Беларусi, у прыватнасцi i на эканомшу у цэлым. Даследуюцца тамя параметры, як узровень заработнай платы, рост цэнау, забяспечанасць грамадскага насельнштва харчаваннем i таварамi першай неабходнасщ. Даецца характарыстыка сацыяльных зменау, яшя адбылюя у вышку пачатку Першай сусветнай вайны i пе-рамяшчэння баявых дзеянняу на тэрыторыю Беларуа, а таксама iх уплыву на далейшае развiццё сацыяльнага, нацыянальнага i палгтычнага руху у Беларусi.

Ключавыя словы: прамысловасць, галiновая структура, рабочы клас, Першая сусветная вайна, мабшзацыя, узровень жыцця, эканамiчны крызю.

А. А. Raichonak

Belarusian State Technological University

INDUSTRY IN BELARUS ON THE EVE AND AT THE BEGINNING OF THE FIRST WORLD WAR

This article discusses the state of the industry of Belarus at the beginning of the twentieth century, its industry-specific and growth. It raises issues of quantity, structure and social position of the working class. It is given an assessment of the process of modernization of the Belarusian society and the degree of progress from an agrarian to an industrial society. The place and role of the Belarusian industry in the national market is analyzed. The changes in the structure and volume of industry in Belarus with the beginning of the First World War were estimated. The process of the translation industry on a war footing, the mobilization of the male population in the army as well as the beginning of the evacuation process of production associated with the successful German offensive in 1915 are examined. The impact of the First World War on the Belarusian industry in particular and the economy in general is analyzed. Such parliaments as the level of wages, the rise in prices of food security of the civilian population and essential commodities are investigated. The characteristic of the social changes that have occurred as a result of the First World War and the movement of the fighting on the territory of Belarus, as well as their influence on the further development of social, national and political movement in Belarus are characterized.

Key words: industry, industrial structure, the working class, the First World War, mobilization, standard of living, economic crisis.

Уводзшы. Вайна, якая распачалася у жшуш 1914 г., велыш хутка выявша недахопы экана!шч-нага ладу i развщця прамысловасщ краш, што у ёй удзельшчат. Гэту вайну паспяхова магт весщ толью крашы, яюя валодат дастатковым экана!шчным патэнцыялам, мелi разв^ую прамысловасць, асаблiва таюя яе галшы, як пашу-ная, металурпчная, машынабудаушчая i хiмiчная. Раая, а разм з ёй i Беларусь вельмi хутка пасля пачатку вайны апынулюя у щсках вострага гаспадарчага крызюу, перш за усё транспарту, недахопу патва i металу, харчавання i кватф> каваных рабочых кадрау, што выкткала сур'ёз-

ныя цяжкасщ ва узбраенш i агульным матэры-яльна-тэхшчным забеспячэнш арми, ва умовах жыцця насельнщтва крашы. Гэта пацягнула не-задаволенасць грамадства i прывяло да узрастання рэвалюцыйных насторяу у краiне.

Асноуная частка. Агульная характарыстыка прамысловасцi Беларусi, як галшы народнай гас-падаркi, напярэдаднi Першай сусветнай вайны выглядае наступным чынам. У 1913 г. у Белару-ti налiчвалася 1282 цэнзавыя прадпрыемствы з 55 тыс. занятых на iх рабочых. Акрамя гэта-га, было 98,5 тыс. дробнакашталютычных прад-прыемствау i саматужна-рамесных майстэрняу

з 94 тыс. рабочых. Яшчэ 40 тыс. рабочых былi заняты на чыгунцы, 86 тыс. у будаушцгве, лесана-рыхтоуцы i як чорнарабочыя, 44 тыс. у гандлi, сувяз^ камунальным i бытавым абслугоуванш i 200 тыс. былi заняты у якасцi сельскагаспадарчых рабочых. Такiм чынам, агульная колькасць ста-лых наёмных рабочых складала 519 тыс. чалавек.

Аналiз нацыянальнага складу рабочага класа Беларус быу зроблены гiсторыкам Бiчом М. В. на падставе ператсу 1897 года. Згодна з яго да-следаваннем, у прамысловасцi, гандл^ на уах вь дах транспарту i сродкау сувязi, а таксама у ролi хатняй прыслугi i падзёншчыкау (гарадскiх) былi заняты 289,7 тыс. чалавек, з iх беларусау -49,7 тыс. (17,1%), русюх - 29,4 тыс. (10,1%), палякау - 29,6 тыс. (10,2%), яурэяу - 173,5 тыс. (59,9%), лггоуцау - 2,3 тыс. (0,8%), латышоу -3,6 тыс. (1,3%), украшцау - 1,6 тыс. (0,6%). Далей ён тша: "Адсутнасць адпаведных крынщ для больш ранняга i больш позняга перыяду не дазваляюць прасачыць змены у нацыянальным складзе прамысловага пралетарыяту Беларусi на працягу усёй эпохi капiталiзму. Можна, аднак, сцвярджаць, што да 1917 г. значных змен не было, паколью палiтычныя i сацыяльна-эканамiч-ныя умовы фармiравання мясцовага пралетарыяту захоувалюя у аснове тыя ж, што i у кан-цы Х1Х ст" [1, с. 39].

Таим чынам, можна прыйсщ да вываду, што к 1914 г. колькасць беларусау-рабочых у гарадах i мястэчках складала прыблiзна - 54,9 тыс. Пры-бавiушы да гэтай лiчбы 200 тыс. сельскагаспа-дарчых рабочых, сярод яюх у сiлу нацыянальнага складу вёсю было практычна не меней за 90% беларусау, атрымаем агульную колькасць белару-скага пралетарыяту - прыблiзна у 250 тыс. чалавек.

Трэба падкрэслщь, што хаця к другому дзе-сяцiгоддзю ХХ ст. буйная прамысловасць аба-гнала дробную па тэмпах росту, апошняя па тку прадпрыемствау i занятых у ёй рабочых займала пераважнае становiшча. Канцэнтрацыя пралета-рыяту была не высокай: на адно прадпрыемства прыпадала 43 рабочыя. Большасць цэнзавых прадпрыемствау (68%) знаходзiлася у сельскай мясцовасцi, а колькасць рабочых, яюя працавалi па-за горадам, складала 51,4% Частка рабочых працягвала захоуваць сувязь з зямлёй [2, с. 117].

У валавой прадукцьп доля дробнай i рамес-на-саматужнай прамысловасщ складала 53,5%, а буйной (цэнзавай) - 46,5%. Але для паунаты карцшы варта прывесцi заувагу псторыка 1гна-ценкi I. М. , як лiчыць, што нельга змешваць паняцщ "буйная" i "цэнзавая" прамысловасць. Ён тша: "У перыяд iмперыялiзму, калi прамысловасць дасягнула высокага узроуню развiцця, да разраду буйных адносшся прадпрыемствы з колькасцю рабочых звыш 200 чалавек на кожным. Такiх прадпрыемствау у 1913 г. было 40

(18 364 рабочых)" [2, с. 32]. Калi прыняць да увап дадзеную iнфармацыю, то доля буйных прадпрыемствау у валавой прадукцын значна зшзщца.

Таим чынам, у Беларуа працягвау захоувац-ца адносна шзю узровень прамысловай вытвор-часщ i яе канцэнтрацыi. Да Першай сусветнай вайны Беларусь у прамысловых адносiнах знахо-дзiлася прыкладна на адным узроУнi развiцця з iншымi не iндустрыяльнымi раёнамi, з'яуляю-чыся, па сутнасцi, сыравiнным i аграрным рэпё-нам Расiйскай iмперыi.

Яшчэ больш ускладнша становiшча прамысло-васщ Першая сусветная вайна, якая прывяла да значнага скарачэння колькасцi прадпрыемствау i падзення вытворчасцi прадукцыi цывшьнага прызначэння да 15-16% ад даваеннага узроуню.

Вайна легла цяжюм цяжарам на плечы пра-цоун^1х, прынесла iм незлiчоныя бедствы. Мяс-цовыя улады, буржуазiя горада i вёсю скарысталi ваеннае становiшча для значнага узмацнення па-лiтычнага i эканамiчнага прыгнёту. З першых дзён вайны заходшя губернi былi аб'яулены на ваен-ным становiшчы. У выдадзеных ва усiх губернях спец^1яльн^1х пастановах падкрэслiвалася, што за "бунт супраць улады" вiнаватыя "падлягаюць ваеннаму суду i па законах ваеннага часу да смя-ротнага пакарання уключна". Меры, як1я пры-маюцца у "законным" парадку, узмацнялiся дык-татарскiмi паУнамоцтвамi, прадстауленымi гу-бернатарам мшютрам унутраных спрау.

Пагаршэнне становiшча рабочых перш за усё выявiлася у падаужэнш працоунага часу. Пасля абвяшчэння вайны рушылi услед распараджэннi аб адмене абмежаванняу працягласцi працоунага дня, прымянент жаночай i дзiцячай працы. Прад-прымальнiкi пайшлi па шляху шырокага выкары-стання так званых «звышурочных» работ у вы-хадныя i святочныя днi, ад яюх рабочыя не мелi права адмауляцца. Гэты вiд эксплуатацыi пры-няу у гады вайны шырокiя памеры. У большасцi майстэрняу працоуны дзень, працягвауся 1516 гадзiн у сутю. Рабочыя вымушаныя былi м> рыцца са «звышурочнымi» працамi не толью у сiлу iх абавязковасщ, але i з-за iнфляцыi, рэз-кага росту коштау на прадметы першай неаб-ходнасщ, кватэры, палiва i г. д.

Адзшым сродкам iснавання асноунай масы працоуных з'яулялася заработная плата. Статы-стыка фабрычнай iнспекцыi не падзяляла рабочых па памерах атрыманага заробку i тым самым павялiчвала сярэднегадавую зарплату за кошт невялшай групы высокааплатных працоуных. Так, у чэрвеш 1916 г. з 1594 рабочых фабрыю «Дзвiна» i акцыянернага таварыства Дняпроу-скай мануфактуры 1345 чалавек, або 85%, атры-млiвалi у дзень ад 50 кап. да 1,5 руб. У той жа час заробю невялшай групы рабочых (249 чалавек, щ 15%) даходзш да 6 руб. у дзень. Змены

30

ÏpaMbicëOBacub Àeëapyci нaпяpэлaлнi i у na4aTKy Ïeprnaé cycâeTHaé BaéHû

cяpэднeгaдaвoгa зapoбкy paбoчыx y цэлым na Patii i y Вiцeбcкaй, Мiнcкaй, Мaгiлëycкaй гyбep-няx xapaктapызyюццa нacтyпнымi дaдзeньшi фaб-pычнaй iнcпeкцыi: y 1913 г na Pacii y цэлым ëн cклaдay 264 py6., na 3 бeлapycкix гyбepняx -188,6 py6., y 1914 г. - aдпaвeднa 271 i 169,6, y 1915 г. - 322 i 168,6 py6. У 1915 г. сярэдш нaмiнaльны зapoбaк фaбpычнa-зaвaдcкix paбoчыx y пapayнaннi з 1913 г. пaвялiчыycя y Pacii y цэлым та 22%, a na тpox бeлapycкix гyбepняx зт-зiycя нa 10,7% i 6ыу y гэты чac нiжэй зa aгyль-нapaciйcкi yзpoвeнь нa 47,6 %.

Ha шшжэнш зapaбoтнaй плaты aдбiлacя тaк-caмa пaшыpэннe y гады вaйны экcплyaтaцыi бсльш тaннaй жaнoчaй i дзiцячaй пpaцы. У В^б-cкaй, Мiнcкaй i Мaгiлëycкaй Ty6ep^x нa пpaд-пpыeмcтвax, пaдпapaдкaвaныx нaглядy фaбpычнaй iнcпeкцыi, жaнчыны, дзeцi i пaдлeткi дa 17 гaдoУ y чac вaйны cклaдaлi 58,4% aгyльнaй кoлькacцi paбoчыx. А зapaбoтнaя плaтa y ix былa знaчнa нiжэйшaя, чым y дapocлыx мужчын. Haпpыклaд, Ra вiцeбcкiм дpaжджaвым зaвoдзe «Мiзpox» y 1915 г. зapoбкi paбoчыx-мyжчын cклaдaлi 23-25 руб. у мecяц. У тсй жa чac жaнчыны, дзeцi i пaдлeткi, якiя cклaдaлi 2/3 пpaцoУныx гэтaгa пpaдпpыeм-craa, пры 14-гaдзiнным пpaцoУным днi aтpымлi-вaлi y мecяц тoлькi 6-12 руб.

Сталью лeпшым былс cтaнoвiшчa paбoчыx нa тыx пpaдпpыeмcтвax, яюя y гaды вaйны былi зaбяcпeчaны пaлiвaм, cыpaвiнaй i мaтэpыялaмi i ж пpыпынялi paбoт. Гэтa былi пepaвaжнa пpaд-пpыeмcтвы, якiя y тсй цi iншaй мepы пpaцaвaлi нa вaйнy. Сяpэднeгaдaвaя зapaбoтнaя плaтa выто-кaaплaтныx кaтэгopый paбoчыx та гэтыx пpaд-пpыeмcтвax cклaдaлa y 1913 г. - 255, у 1914 г. -282, у 1915 г. - 364 руб., г. зн. выpacлa зa гэтыя гaды нa 42%. Узpoвeнь зapaбoтнaй плaты y ix у 1913 г. 6ыу вышэйшы зa сярэдш na Бeлapyci нa 21%. Дa 1917 г. ëн пaвыciycя та 133%. Pocr зapплaты нa гэтьк пpaдпpыeмcтвax, пaкoлькi янь пpaцaвaлi та вaйнy, 6ыу бальш xyткiм, чым та iншыx, нe звязaныx з aбcлyгoyвaннeм фpoн-ту. Мiж тым pэaльнaя зapплaтa paбoчыx Бeлapy-ci знiжaлacя з прычыны pэзкaгa pocry кoштaУ нa пpaдмeты пepшaй нeaбxoднacцi, a тaкcaмa зa кoшт poзныx вылiкay i штpaфay. Прычым мaгчымacць aдпopy з бoкy paбoчыx, acaблiвa нa пpaдпpыeм-cтвax, якiя пpaцaвaлi нa apмiю, знaчнa пaмeн-шылacя з прычыны дзeяння зaкoнaУ вaeннaгa cтaнoвiшчa. Ha фaбpыцы «Дзвiнa» y 1914 г. былo нaклaдзeнa m npa^yraix: 3930 штpaфay нa суму 1169 руб. 69 ran., А y 1915 г. толь^^ь штpa-фay yзpacлa дa 4148 руб. 59 ran [4].

HapoУнi ca штpaфaмi i poзнымi yтpымaннямi пaвялiчылicя paзмepы пaдaткay нa пpaцoУныx. У 1916 г. у пapayнaннi з 1913 г. пpaмыя пaдaткi выpacлi y 1,5 pasy, a ycmc^m - aмaль y 2 paзы. Аcнoyны цяжap пaдaткay клaycя та npa^ymix,

якiя выплaчвaлi 92% aгyльнaй сумы, i тoлькi 8% пpыxoдзiлacя нa зaмoжныя клacы.

З пepшыx жa дзëн вaйны пaчaycя xyrai pocт цэн нa пpaмыcлoвыя i xapчoвыя тaвapы, нa roa-тэры i пaлiвa. Жыллëвыя yмoвы paбoчыx з прычыны пepaпayнeння гapaдoУ i мяcтэчaк вoйcкaмi i бeжaнцaмi вeльмi пaгopшылicя. Pэзкa пaднялacя квaтэpнaя плaтa. У жшуш 1915 г. дoмaУлaдaльнiкi Пoлaцкa пaвыciлi плaтy зa квaтэpы нa 50-100 i бoльш пpaцэнтay. У Мiнcкy цэны та xлeб yжo y жшуш 1914 г. пaвялiчылicя з 5 дa 8 кaп. зa фунт. Дa кaнцa 1915 г. у Мшсгай гyбepнi цэны тд-нялicя та 150-300%. Сшкуляцыя тaвapaмi nep-шaй нeaбxoднacцi acaблiвa yзpacлa y 1916 г., кaлi pэзкa cкapaцiлacя дacтayкa пpaдyктay xapчaвaння y гapaды i cтвapылacя cпpыяльнae cтaнoвiшчa для бeccapoмнaй нaжывы нa пaтpэбax npa^y-ныгс. Спeкyляцыяй зaймaлicя дpoбныя poзнiчныя гандляры i буйныя aптaвiкi, бaнкi i члeны xap-чoвыx кaмiciй, пaмeшчыкi i кyлaкi. У Вiцeбcкy Ужo yвecнy 1915 г. знiклi з пpoдaжy цyкap, coль, мyкa i шшыя пpaдyкты. Haceльнiцтвa, пaдaзpaю-чы, штo гaндляpы пpытpымлiвaюць тaвapы y чa-кaннi дaлeйшaгa пaвышэння цэшу, зaпaтpaбa-вaлa пepaпaдлiкy кpaм i cклaдoy.

Улaдaльнiкi фaбpык i зaвoдaУ, нязнaчнa na™-ciлi нaмiнaльнyю зapaбoтнyю плaтy пpaцoУныx, y тoй чac aтpымлiвaлi кaлacaльныя пpыбыткi дзякуючы выгaдным вaeнным зaкaзaм i pэзкaмy твышэнню цэн нa пpaмыcлoвыя тaвapы. Ta^ прыбытю yлaдaльнiкay Pэчыцкaгa дpoтaвa-цвiкo-вaгa зaвoдa yзpacлi дa 1916 г. у пapayнaннi з дa-вaeнным чacaм у 16 paзoУ, та Вiцeбcкiм arnbra-ным зaвoдзe - у 5, та Пoлaцкiм пapaвым млы-нe - у 8,8 paay.

З-зa cкapaчэння пacяyныx плoшчaУ, знiжэння Уpaджaйнacцi, знiшчэння пaceвay у вышку вaeн-ныx дзeянняy вaлaвыя збopы збaжыны y Бeлa-pyci y 1913-1917 гг. знaчнa змeншылicя: жытa i пшaнiцы - та 32%, ячмeню i ayca - m 19, буль-бы - та 7%. У тoй жa чac з-зa пpaблeм з тpaнc-пapтaм yвoз xлeбныx гpyзay y Мiнcкyю i Mari-лëycкyю гyбepнi y 1915 г. у пapayнaннi з 1914 г. cкapaцiycя та 40%. У Мшску нeдaxoп пpaдyктay cтay вocтpa aдчyвaццa Ужo ca cтyдзeня 1915 г. Улeткy i yвoceнь пepaбoi y зaбecпячэннi Mrnœa тaвapaмi пepшaй нeaбxoднacцi пaчacцiлicя.

Вывады. У вынiкy мacaвaгa пpыцягнeння пpaмыcлoвыx пpaдпpыeмcтвay дa выpaбy вaйcкo-вaй пpaдyкцыi y пpaмыcлoвacцi aдбылicя струк-турныя зpyxi y cэнce змeны cyaднociн acoбныx гaлiн iндycтpыi. Пaдчac вaйны цэнтр цяжapy 6ыу repa^ce^i нa гaлiны, якiя выpaблялi пpaдмeты вaeннaгa зaбecпячэння. Гэтыя гaлiны xyraa paз-вiвaлicя. У тoй жa чac гaлiны пpaмыcлoвacцi, ona-бa звязaныя з aбcлyгoyвaннeм apмii, na прычы-нe змяншэння y ix нopмы прыбытку, нeдaxoпy cыpaвiны, квaлiфiкaвaныx paбoчыx, нeдaxoпy

грашовых сродкау на капiтальнае будаунщтва, засталiся альбо у стабiльным становiшчы, альбо рэзка скарацш сваю вытворчасць. Усё гэта адмоу-на адбiлася на працэсе усёй вытворчасцi, выкт-кала рэзкя дыспрапорцыi у народнай гаспадарцы, што прывяло да парушэння нармальных узаема-адносш памiж прамысловасцю i сельскай гаспа-даркай, памiж прамысловасцю i транспартам, выкткала таварны голад i павялiчыла патрэбу народных мас.

Вайсковыя дзеянш на тэрыторыi Беларусi не толью прынеслi рэзкае пагаршэнне сацыяльна-эканамiчнай сiтуацыi, але i прывялi да таго, што галоуны арэал кансалщацьп беларускай

нацыi, якi вызначаецца як тэрыторыя Пауночна-Заходняга i частю Цэнтральнага рэпёнау, ака-зауся адрэзаным лiнiяй фронту ад галоунага на-цыянальнага цэнтра, якiм к таму часу стано-вiцца Мiнск. Акрамя гэтага, вайна прывяла да таго, што значная колькасць людзей, здольных падтрымаць намаганнi па стварэннi беларускай дзяржаунасщ, былi адарваны ад Беларуа i знахо-дзiлiся па-за яе тэрыторыяй. Наяунасць нявыра-шаных эканамiчных праблем, у першую чаргу зямельны крызiс, заняпад прамысловасцi i ваен-ныя разбурэннi, выставiлi на першы план экана-мiчныя патрабаваннi, пры гэтым вайна не пара-дзша, а абвастрыла гэтыя супярэчнасцi.

Л^аратура

1. Бiч М. В. Нацыянальны склад прамысловага пралетарыяту Беларусi у канцы Х1Х - пачатку ХХ ст. // Весщ АН БССР. Сер. грамад. навук. 1972. № 4. С. 32-40.

2. Панютич В. П. Из истории формирования пролетариата Белоруссии, 1861-1914 гг. Минск: Наука и техника, 1969. 190 с.

3. Игнатенко И. М. Февральская буржуазно-демократическая революция в Белоруссии. Минск: Наука и техника, 1986. 343 с.

4. НАРБ. Ф. 60. Воп. 3. Спр. 151. Арк. 203.

References

1. Bich M. V. National composition of Belarus' industrial proletariat in the late 19th - early 20th century. Vestsi AN BSSR. Seryya gramadskikh navuk [Proceedings of the AS BSSR. Series of social Science], 1972, no. 4, pp. 32-40 (In Belarussian).

2. Panyutich V. P. Iz istorii formirovaniya proletariata Belorussii, 1861-1914 gg. [From the history of the formation of the proletariat of Belarus, 1861-1914]. Minsk, Nauka i tekhnika Publ., 1969. 190 p.

3. Ignatenko I. M. Fevral'skaya burzhuazno-demokraticheskaya revolyuciya v Belarusi [February bourgeois-democratic revolution in Belarus]. Minsk, Nauka i tekhnika Publ., 1986. 343 p.

4. NARB. Fund 60. I. 3. F. 151. L. 203.

1нфармацыя пра аутара

Райчонак Аляксандр Аляксандравiч - кандыдат пстарычных навук, дацэнт кафедры псторып Беларус i пал^алоги. Беларуси дзяржауны тэхналапчны утверсгот (220006, г. Мшск, вул. Свярд-лова, 13а, Рэспублша Беларусь). E-mail: raichenok@belstu.by

Information about the author

Raichonak Aliexander Aliexandravich - PhD (History), Аssistant Professor, the Department of History of Belarus and Political Science. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: raichenok@belstu.by

Паступгу 30.03.2016