CC BY
61
УДК 947.6(=411.6) «1914/1916»
ПЕРШАЯ СУСВЕТНАЯ ВАИНА У Л1ЧБАХ I ФАКТАХ
М.В. ЦУБА
Палеск дзяржауны yнiверстэт, г. Шнск, Рэспублка Беларусь
Уводзшы. У гэтым годзе спауняюцца 100-я угодю з пачатку Першай сусветнай вайны (1 жшуня 1914). Паводле маштабау, разбурэнняу i ахвяр Першая сусветная вайна далека апярэдзша усе папярэдшя войны. У яе было уцягнута 38 краiн з насельнiцтвам звыш 1,5 млрд чалавек, гэта значыць на той час 75% усяго насельнщтва зямнога шара. Амаль усе насельнщтва на беларускiх землях тым цi iншым чынам была закранута дадзенай вайной.
Вывучэнне, пераправерка, параунанне шматлiкiх дадзеных статыстыкi, лiчбаy, фактау падзей акрэсленай вайны з'яуляецца адной з актуальных праблем i у наш час. Абумоулена гэта узрастаю-чым iнтарэсам беларусау да пазнання псторьп свайго краю, асаблiва такога лёсавызначальнага перыяду, як Першая сусветная вайна.
Аднак па-ранейшаму шматлiкiя пытанш гiсторыi Першай сусветнай вайны яшчэ не вывучаны, многiя лiчбы i факты застаюцца невядомымi. Растлумачыць гэта можна шэрагам прычын.
Па-першае, <амперыялютычная вайна», як яе назвалi падчас Кастрычнiцкай рэвалюцыi 1917 года, была перакрэслена гэтай рэвалюцыяй, а затым перарасла у «грамадзянскую» i як бы перастала iснаваць у сувязi з зменай палiтычнай улады i духоуных каштоунасцяу.
Па-другое, у савецкай псторыяграфи бытавала меркаванне, што усе тое, што адбывалася да Ка-стрычнiцкай рэвалюцыi, было непажаданым, непапулярным, не лiчылася вартым увап, бо звязва-лася з царызмам.
Па-трэцяе, доУгiя гады асноуныя сшы даследчыкау ваеннай гiсторыi былi наюраваны на вывучэнне падзей перыяду Другой сусветнай вайны.
Асноуная частка. Для вядзення ваенных дзеянняу краiнамi-удзельнiцамi Першай сусветнай вайны было мабшзавана амаль 73,5 млн чалавек.
За гады Першай сусветнай вайны Расшская iмперыя мабiлiзавала самую вялiкую армт з yсiх ваюючых краiн - 19 млн чалавек, але гэта складала 8,7% усяго насельнiцтва крашы, у той час як у Англи было мабiлiзавана 10,7% ад насельнщтва крашы (без калоши), у Францып - 17%, а у Гер-манii - 20%.
Пры чым непасрэдна з Расii (маецца на увазе яе сучасная тэрыторыя) ваеннаабавязаннымi сталi звыш 15 млн чалавек. Астатшя 4 млн ваеннаабавязанных прыходзяцца на iншыя рэгiëны, ува-ходзiyшыя у склад Расiйскай iмперыi.
Колькасць ваеннаабавязаных за увесь час вайны (у млн. чал.) [6, с. 286]
у тым лшу на беларусюх землях 1,9 Францыяй (з калошям^ 8,20 Англiяй (з калошям^ 9,5
ЗША 3,8
7
Ггатяй 5,6
Бельгiяй 0,38
Б
Сербiяй i Чарнагорыяй 0,8
Румынiяй 0,8
Япошяй 0,03
ШЙШШЯШ Герман! яй 13 25
Турцыяй 1,8
Балгарыяй 0,25
Колькасць мабшзаваных у Расшскай iмперыi непасрэдна пад ружжо для вядзення ваенных дзе-янняу складала звыш 6 млн чалавек. Яшчэ 13 млн чалавек з'яулялюя тымi ваеннаабавязанымi, яюя прыцягвалiся да выканання розных работ для ваенных патрэб i умацавання тылу.
У 1914-1915 гадах на беларусюх землях адбываецца мабiлiзацыя працаздольных мужчын ад 18 да 40 гадоу у дзеючую армiю, згодна з указам урадавага Сената аб прызыве на ваенную службу шжшх чыноу запаса армii i флота [1].
Што датычыцца падлiку мабшзаваных на беларускiх землях, то тут неабходна вызначыцца з тэрыторыяй. Напярэдадш i у гады Першай сусветнай вайны пад тэрыторыяй з назвай «Беларусь» патрэбна разумець пяць беларусюх губерняу: Вiленскую (акрамя сучасных беларусюх земляу, што у яе уваходзш, прыплюсоуваем сюды, усходнiя, сëннешнiя летувююя паветы з Вiльняй), а таксама Гродзенскую, Мiнскую, Вiцебскую i Магшеускую у тых памерах, у яюх яны у той час юнаваль Агульная плошча беларускiх губерняу складала 242700 кв. км. Згодна з перашсам насельнщтва Расiйскай iмперыi у 1897 г., тут пражывала 8518247 чалавек, у тым лiку 5408420 беларусау, 1202129 яурэяу, 492921 рааян, 424236 палякау, 377487 украiнцау i iнш. нацыянальнасцяу. У 1914 г. насельнщтва на дадзенай тэрыторыi перавышала 9 млн чалавек, амаль 70% жыхароу з'яулялiся беларусамi.
Царскiя улады у мэтах ачысткi прыфрантавой паласы ад «неблаганадзейных элементау», а таксама на выпадак свайго адступлення, каб пазбавiць ворага жывой рабочай сшы, падвяргалi най-больш масавай мабшзацьп менавiта беларускiя губернi. Толью з Мiнскай, Вiцебскай i Магшеускай губерняу было мабiлiзавана i наюравана на фронт 634,4 тысяч чалавек. Яшчэ не ме-ней 270 тысяч паспелi мабiлiзаваць з Гродзенскай i Вiленскай губерняу. Калi у цэлым па 50-цi гу-бернях Расii на працягу вайны было мабшзавана 47,4% працаздольных мужчын, то у Магiлеускай губернi - 50,7%, Вщебскай - 52,2% [2, с 49]. Што ж датычыцца заходшх раёнау Беларусi, якiя за-тым аказалiся пад нямецкай акупацыяй, то там «праводзшася амаль пагалоуная мабшзацыя мужчынскага насельнщтва» [3, с. 213].
Таюм чынам, лiчба мабiлiзаваных на беларусюх землях непасрэдна у дзеючую армда перавы-шае 900 тыс. чалавек. Нават, калi падлiчыць мабшзаваных пад ружжо (у межах сучаснай тэрыто-рыi Беларусi), то i тут будзе звыш 800 тыс. чалавек.
Яшчэ большая колькасць беларускага насельнщтва стала ваеннаабавязанымi i прыцягвалася да выканання ваенных работ. Па абавязковай пастанове у жнiунi 1916 г. начальшка Мiнскай ваеннай акруп «сяляне прыфрантавых паветау, а таксама бежанцы i iншыя асобы абоега пола ад 15 да 50 гадоу павшны прыцягвацца да работ, звязанымi з праблемамi арми» [4].
У вышку летам 1916 г. у Мшскай губерш на ваенных работах было зарэпстрыравана 219300 мужчын i жанчын, у Вщебскай - 121200 пешых i 44000 на фурманках. Па сутнасщ да гэтых работ прыцягвалася усё мясцовае насельнщтва [5, с. 606-607]. Нават па самых сцшлых падлшах колькасць ваеннаабавязаных, працуючых на ваенных работах у Беларусi на працягу вайны, пераважае 1 млн чалавек. Адсюль i вынiкае, згодна з таблщай, 1 млн 900 тыс. мабшзаваных пад ружжо i ваеннаабавязаных. I гэта толью на падкантрольнай расiйскiм войскам тэрыторыi.
У сваю чаргу на акушраванай германскiмi войскамi беларускай тэрыторыi (50 тыс. кв. км.) пражывала 1,5 млн чалавек. Не меней 80 тыс. з iх таксама былi задзейшчаны на прымусовых ваенных работах ужо кайзераускiмi войскамi. Аднак ваеннаабавязанымi iх не лiчылi.
Агульныя страты усёй расiйскай армii (напярэдаднi Лютаускай рэвалюцыi 1917 года) склалi 35% ад лшу мабiлiзаваных, у Велшабрытани - 42%, у Францыi - 47%, у Германи - 55%.
Таблща 1 - Страты y Першай сyсветнай вайне [6, с. 285]
Краiны Забiта, памерла ад ран, а таксама ад розный xвароб i эшдзмш падчас бежанскix Паранена Палонныя або прапаyшыя без вестак
скiтанняy
Краiны Ambrai i дзяржавы якiя да ix далучылюя
Расiя, 1 700 000 4 950 000 2 500 000
з гэтага лшу на беларyскix
земляx 550 000 450 000 450 000
Брытанская iмперыя 908 371 2090212 191 652
Францыя 1 357 800 4 266 000 537 000
Iталiя 650 000 947 000 600 000
Злучаныя Штаты Aмерыкi 116 516 204 002 4 500
Японiя 300 907 3
Рyмынiя 335 706 120 000 80 000
Сербiя 45 000 133 148 152 958
Бельгiя 13 716 44 686 34 659
Грэцыя 5 000 21 000 1 000
Партyгалiя 7 222 13 751 12 318
Чарнагорыя 3 000 10 000 7 000
Усяго 5 142 6З1 12 S00 706 4 121 090
Краiны германскай каалщып
Германiя 1 733 700 4 216 058 1 152 800
Ayстра-Венгрыя 1 200 000 3 623 000 2 200 000
Турцыя 325 000 400 000 250 000
Балгарыя 87 500 152 390 27 029
Усяго З 386 200 S 388 44S З 629 829
Агульная колькасць S 52S 831 21 189 154 7 750 919
Таюм чынам, страты y пящ беларyскix гyберняx мелi настyпныя вынш: непасрэдна забiта на фронце, памерла ад ран i y палоне (y немецка-аyстрыйскiм палоне памерла не меней 30 тысяч бе-ларyсаy), а таксама загiнyла ваеннаабавязаныx падчас няшчасныx выпадкаy на розныx ваенньк работаx звыш 300 тысяч чалавек. Яшчэ каля 250 тысяч мiрныx жыxароУ з беларyскix земляy загiнyлi ад выклiканыx вайной абставiн. I гэта не лiчачы тыx, xto памëр звычайнай смерцю ( за гады вайны, прыкладна 160 тысяч чалавек).
Што датычыцца параненыx, то маюцца на yвазе не толью параненыя на фронце, але i тыя ваен-наабавязаныя, а таксама мiрнае насельнiцтва, якiя звярталiся за дапамогай y сyвязi з раненням^ атрyтай ад газаy, iстотнымi траyмамi i г. д., атрыманымi y вынiкy ваенныx дзеянняy, альбо ад умоу, звязанныx з ваенным становшчам.
У катыгорыю палонныя i прапаyшыя без вестак аднесены не толью ваеннапалонныя i пра-паyшыя без звестак на фронце, але таксама i тыя xto 6ыу забраны на работы y Гермашю i адтуль не вярнууся, xто прапаy без вестак на работаx сярод ваеннаабавязаньк i вялiкая колькасць пра-паyшыx без вестак беларyсаy у xодзе бежанскix скiтанняy.
1стотныя страты для расшскай армй былi звязаны з дызерцiрствам. Калi з пачатку вайны i да Лютаyскай рэвалюцып агульная колькасць дызерцiраy склала 195 тысяч чалавек, то за пяць меся-вду, прайшоУшыx пасля гэтай рэвалюцыи, з армй дызерцiравала звыш 150 тысяч чалавек. Кат да Лютаyскай рэвалюцыi расiйскyю армiю y сярэднiм за месяц астаyляла 6 тысяч 300 салдат, то пасля рэвалюцыпу пяць разоУ болей - 30 тысяч 900 [7, с. 65].
У сyвязi з навyкова-тэxнiчным прагрэсам, якi прывëy да стварэння зброi масавага паражэння, часцей ужо не xрабрасць салдат, а агнявая магутнасць вырашала зыxод той щ iншай бiтвы.
Баявыя сродна асноуных удзельшкау вайны [6, с. 284]
Вытворчасць зброi, асаблiва новых вiдау узбраенняу, дасягнула неверагодных памерау. Пры-мяненне танкау, самалётау, падводных лодак, артылерыi, кулямётау, удушлiвых газау значна пашырала маштабы ваенных дзеянняу, iстотна павялiчыла колькасць заб^ых i параненых. Баявыя сродкi асноуных удзельшкау вайны моцна пауплывалi не толью на лёсы салдатау, але i на велiзар-ную колькасць мiрнага насельнiцтва, якое аказалася у эпiцэнтры ваенных дзеянняу. I гэта у першую чаргу датычыцца беларускага насельнiцтва, так як з 1915 па 1918 гг. менав^а на беларусюх землях праходзiла лшя фронту. Мiрнае беларускае насельнiцтва пнула не толью ад снарадау, куль, газау, але i ад выкшканых умовамi вайны розных хвароб, эшдэмш, бежанскiх скiтанняу, хо-ладу, голаду, разрухi, пажарау, рабаунiцтва, непамерных рэ^зщый, гвалту, псiхалагiчных патра-сенняу i г. д.
Такiм чынам, вайна загубша мiльëны людзей, прычынiла шматлшя матэрыяльныя страты, вы-даткавала шматмшьённыя сродкi на ваенныя патрэбы. Яна паглынула у сярэднiм 1/3 нацыяналь-нага багацця асноуных ваяваушых краш. Цэлыя гарады i паселiшчы былi змецены з твару зямлi, разбурана вялiкая колькасць чыгунак, мастоу, заводау i фабрык. Вайна прывяла да развалу пра-мысловасцi, сельскай гаспадарю i фiнансау амаль усiх еурапейсюх дзяржау.
Тым самым Першая сусветная вайна значна аслабша становiшча еурапейсюх краiн на сусвет-най арэне. Асноуным цэнтрам палiтычнай сiлы у свеце становяцца Злучаныя Штаты Амерыю.
Таблiца 2 -Кошт вайны (усе ваенныя выдатю i страты) 1914-1918 гг. [6, с. 285]
Крашы Агульная сума, у млн. доларау На душу насельнщтва, у доларах У % да багаццяу крашы
Расiя 7 658 127,5 23,2
Англiя 24 143 524,9 34,5
Францыя 11 208 280,2 19,4
Иатя 4 489 124,6 20,6
ЗША 17 337 176,9 8,8
Германiя 19 894 292,6 24,7
Аустра-Венгрыя 5 438 108,8 18,1
Падчас Першай сусветнай вайны у вайсковых фармiраваннях розных краiн прыкладна 70% салдат складала пяхота, 15% - артылерыя, 8% - кавалерыя, астатшя 7% прыпадаюць на авiяцыю, сувязь, шжынерныя i аутамабiльныя войскi.
Усяго было у расшсюх войсках 39 палкоу з беларускiмi найменнямi.
Германская пяхотная дывiзiя на 27% колькасна была меньшай за расшскую пяхотную дэвiзiю, так як расiйскi полк меу у сваiм складзе чатыры батальёны, а нямецкi тры. Аднак па агнявой ма-гутнасцi нямецкая дывiзiя пераУзыходзiла расiйскую на 50% (на узбраенш нямецкай дывiзii мелюя 24 кулямёты i 72 гарматы, з iх 12 цяжкiх).
У гады вайны было сфармiравана 50 партызансюх атрадау колькасцю ад 65 да 200 чалавек у кожным. Акрамя таго па асабютай шщыятыве ваеннага расшскага кiраyнiцтва стваралiся i дзей-нiчалi на акупiраванай тэрыторыи групы «паляушчых».
З увесь час вайны праз службу у расшскай армii прайшло звыш 5 тысяч праваслауных свята-роу. 30 з iх былi забiтыя у ходзе ваенных дзеянняу, звыш за 400 атрымалi раненнi, болей 100 па-палi у палон.
Непасрэдны удзел у ваенных дзеяннях прымалi i жанчыны. Напрыклад, у расiйскiх вайсковых фармiраваннях ваявалi два жаночых «батальёны смерщ» i яшчэ некалькi жаночых рот. У склад гэтых фармiраванняy уваходзiла звыш 3 тысяч жанчын. Таксама на фронце знаходзiлiся i тысячы мiласэрных сёстрау. Найбольш славутыя з гэтых жанчын - Марыя Бачкарова i Рыма 1ванова - ва-явалi на беларускай зямль Вядома, што i знакамiтая беларуская паэтэса Алаiза Пашкевiч (Цётка), працуючы мiласэрнай сястрой, спрауна выконвала не толью свае медыцынскiя абавязкi, але i не забывала у шштат падкладваць пад падушкi параненым беларусам газету «Наша Шва».
Восенню 1914 года у Германii, у лабараторыях Хабера, распачалася распрацоука хiмiчнай зброь Пасля вайны нiхто не патрабавау выдачы Хабера як ваеннага злачынца. Больш таго, напры-канцы 1918 года Нобелеусю камiтэт прысудзiy Хаберу прэмда за каталiтычны метад сштэза амiяка з атмасфернага азота i вадарода. 22 красавiка 1915 года у раёне 1пра германскiя войсю упершыню прымянiлi газабалонную хiмiчную атаку. У вышку было атраулена 20 тысяч салдат, 5 тысяч з iх памерл1 31 мая 1915 года падобная атака была пауторана на расiйска-германскiм фронце. Страты расшскай арми склалi звыш 9 тысяч чалавек. А у чэрвенi 1915 года вучоны Мiкалай Зялiнскi прад-эманстравау для iспыту першы пращвагаз. За усе гады Першай сусветнай вайны у дзеючую армiю было наюравана болей 11 мiльëнаy пращвагазау, што спасло жыццё мiльëнам расшсюх салдат i мiрнаму насельнiцтву.
Таюм чынам, Першая сусветная вайна, якая распачалася з аднаго выстралу у Сараева, за-вяршылася масавым кравапралщцем. Яна ж з'явiлася сваеасаблiвым каташзатарам iндустрыяль-нага развiцця. За гады вайны было выраблена 28 мшьёнау вiнтовак, каля 1 мiльëна кулямётау, 150 тысяч гармат, 900 танкау, тысячы самалётау, створаны падводны флот.
Заключэнне. I усё ж Першая сусветная вайна карэнным чынам змянша грамадска-тэрытарыяльнае аблiчча Еуропы. Распалюя Аустра-Венгерская, Асманская, Расiйская i Германская iмперыi. У Еуропе утварылася мноства дзяржау (Аустрыя, Венгрыя, Югаславiя, Польшча, Чэхаславакiя, Лiтва, Латвiя, Эстошя, Фiнляндыя), народы якiх дамаглiся сваёй незалежнасщ. Ме-навiта гэтыя народы служылi яскравым прыкладам для беларусау, так як зацягнуушаяся вайна, паражэнш на фронце, гаспадарчая разруха, паттычны крызiс у верхах улады наглядна сведчылi аб нездольнасцi самадзяржауя палепшыць становiшча. У вынiку бедствы вайны аказат велiзарнае рэвалюцыянiзiраванае уздзеянне на усе грамадсюя слаi беларускага насельнщтва. У беларускiм грамадстве падчас Першай сусветнай вайны з'явшся тыя свядомыя нацыянальныя сiлы, якiя пры спрыяльных варунках маглi прывесцi да беларускай дзяржаунасщ.
У цэлым жа Першая сусветная вайна не столью вырашыла, сколькi абвастрыла супярэчнасцi памiж вялiкiмi дзяржавамi свету, што з цягам часу прывяло чалавецтва да новай, яшчэ больш страшнай i разбуральнай - Другой сусветнай вайн^1.
Л1ТАРАТУРА
1. Нац^1янальны арх1у Рэспубл1к1 Беларусь (НАРБ).- Ф. 1416.- Воп. 1.- Спр. 2355.- Л. 2.
2. Россия в мировой войне 1914-1918 гг. (в цифрах).- М.: Центр. Стат. Управление, 1925. - 103 с.
3. Липинский, Л.П. Крестьянское движение в Белорусии в период между двумя революциями (июнь 1907- февраль 1917 гг.) / Л.П. Липинский, Е.П. Лукьянов. - Минск : Наука и техника, 1964. - 260 с.
4. НАРБ. - Ф. 705. - Воп. 1. - Спр. 27. -Л. 109.
5. Псторыя Беларускай ССР у пящ тамах. Т. 2. Беларусь у перыяд каштал1зму (1861-1917 гг.). - Мшск: Навука 1 тэхшка, 1972. - 688 с.
6. Цуба, М.В. Першая сусветная вайна на Беларус1 у кантэксце сусветных ваенных падзей (грамадск1 1 ваенны баю) 1914 - 1918 гг.: Манаграф1я / М.В. Цуба. - Пшск : ПалесДУ, 2010. - 304 с.
7. Образцов, И. Сила и дух / И. Образцов // Родина, Российский историко-публицистический журнал. -1993. - № 8,9.
WORLD WAR I IN DATES AND EVENTS M. V. TSUBA Summary
This article runs about fundamental dates and events of World War I.
Special attention is paid to the scientific introduction of the dates and events of World War I directly related to the territory of Belarus.
© Цуба М.В.
Поступила в редакцию 25 сентября 2014г.
