CC BY
22
РУСТАМОВ ШАВКАТ РА&ИМОВИЧ-
н.и.ф., дотсент, мудири Шуъбаи илми ДД^БСТ
ЗУЬУРИ АНОСИРИ НАКД ДАР ФАР&АНГ&ОИ АСРИМИЁНАГИИ
ТАФСИРИИ ФОРС1
Аз таърихи чандинасраи лексикографияи форсу толик маълум аст, ки фараангао ё лугатномааои тафсир! бо тарзу шеваи мухталифи нигориш ва назари хоси тафсиру шараи маъон! арзи ааст! намудаанд. Афзоиши аалм ва гановат ёфтани таркиби лугав! ва муатавиёти фараангао аз нахустин рисолааои лугав! то ба таълифи фараангаои ломеи асри XVII авомили мухталиферо паси сар намуда, аар яке аз муаллифони осори лугав! аз «Лугати фурс»-и Асадии Тус! (кадимтарин нусхаи фараангномаи тафсирии то ба мо расидаи форс!) то муаллифи «Фараанги Рашид!» дар мукаддимаи таълифоташон аз аадоф ва авомили хосаи корбурди тарау шевааои фараангнигории хеш аарф задаанд.
Вобаста ба рушди улуми адаб!, густариши сабк, ташаккули анвоъи шеър!, сайкалёбии беш аз пешинаи мааорати суханвар!, нуфузи гайриоддии тахайюлоти шоир! муаллифони як катор фараангаои тафсирии форсиро муваззаф сохтааст, ки дар тарау шеваи тадвини осори лугав! талдиди назар намуда, рисоиле лавобгуи талаботи аали фазл ва пайвастагони улуми адаб! созмон диаанд. Мааз авомили лавобгуи талаботи доирааои мухталифи хонандагону пайвастагони илму адаб наафтодани бархе рисолааои лугавии мутакаддимин боис гардидааст, ки аз лониби муаллифони мутааххир андешааои интикод! ролеъ ба асолату аувияти матни осори лугавии дар зери даст доштаашон ба миён ояд. Аз ин нуктаи назар андешааоеро, ки ролеъ ба асолати матнаои лугав! баён гардидаанд, ба ду даста таксим намудан мумкин аст: накди умум! ва накди тахассус! ё накди лузъиёти моддааои лугав!.
Накди умум! ё накди кулл! асосан хоси мукаддима ва ё дебочаи лугатномаао буда, тавассути он маъмулан муаллифи ин ё он фараанг ба ин ё он нусхаи рисолаи лугавии мокабли худаш ба таври умум!, мунсифона баао медиаад, то кадом андоза дархури аали фазл омадан ё наомадани онро тавзеа медиаад ва аамзамон аз валаи икдомоти хеш дар таълифи рисолаи ладиди лугав! паём мерасонад. Ба сифати аввалин ва нахустин саромадони ин навъи накд дар илми фараангнигор! метавон Асадии Тусиро ном бурд, ки дар мукаддимаи лугатномаи худ навиштааст:
«....ва гарази мо андар ин луготи порс! аст, ки дидам шоиронро, ки фозил буданд, валекин луготи порс! кам медонистанд ва Катрони шоир китобе кард ва он лугатаои бештар маъруф буданд..».
Таваллуа фармоед, ки худ ибораи «ва он лугатао бештар маъруф буданд.» гуфтани Асад! далели он аст, ки Рисолаи Катрон асосан фарогири
мaъдyде аз вожагоне бyдaacт, ки дар он замон кобил ба баровардани ниёзи алокамандон дар лодаи фaшмy дарки матолиби cyхaнвapон нaбyдaacт.
Дуввумин шахсе, ки дар китобаш шам Рисолаи Катрон ва шам Acaдиpо дар машаки нaKдy бaшогyзоpии умумї карор додааст, мyaллифи фаршанги «:Сишошалфурс» Мушаммад йиндушоши Нахлувонист, ки дар мукаддимаи рисолааш овардааст: «Aввaл касе, ки ба тартиби лугати фурс машгул шуд ва онро ба китобат мукайяд гардонид, йаким Катрон буд. Aммо y беш аз 300 лугат зикр накард ва баъд аз y шакими фозили комил Acaдии ТусЇ ба тартиб ва табвиби он иштигол варзид ва онро мудавван гардонид... ва бар он чЇ Катрон ламъ оварда буд, лугати бисёр афзуд. Aммо y риояти абвоб беш накард ва аз таксими абвоб ба фусул, ки дар ин фан зарурулвулуд зоил шуд, то ба риояти авсоти калимот чЇ расад? Бад-ин восита лугот мукаррар вокеъ мешуд ва ихтилофи нусах боздид меомад ва ба сабаби он ки тартиб ломеъ набуд, луготи бисёре дармебоист ва матолиби зарурЇ мyшмaл мемонд....».
Яъне ин ло йиндушоши НахлувонЇ як нуктаи лолиби дигар бар гуфтаи AcaдЇ дар бораи Лугати Катрон афзуда сарешан теъдоди луготи Катронро зикр менамояд. Aз ин шам мушимтар он аст, ки баъдан бевосита тaвaллyши хонандаро ба он лалб месозад, ки AcaдЇ дар лугатномаи худ бештар риояти тартиби бобшо намуда, аз амали зарурулвулуд дар ин фан, яъне риояти низоми ягонаи фаслшо канора лустааст, ки ин ба андешаи y минбаъд барои дарёфти матлуб ишкол ба вулуд меоварад.
Aндешaшои интикодии муаллифони минбаъдаи осори лугавЇ йолиб Хайроти ДешлавЇ дар «Дастурулафозил», йофизи УбашЇ дар «Тyшфaтyлaшбоб», йусайни ВафоЇ, Такиюддини AвшaдЇ дар «Сурмаи СулаймонЇ», Рашидиву СурурЇ ва Халафи Табрезиву йусайни Инлу дар мукаддимаи фаршангу лугатномашояшон бар шамин шеваи накд асос ёфтаанд. Arap муаллифи «Дастурулафозил» дар назди садри фозили йинд Шамсиддин Мушаммади ЛалнирЇ аз хусуси бузургии таълифоти Фахри Каввос шарф зада, аз номи садри мазкур бар «мухтасарЇ ва ба шусул нарасидани гараз мубтадиёнро» аз «Фаршанги Каввос» ишорат карда бошад ва йофизи УбашЇ аз «мастуру махлуб мондани муаллафоти салаф ва аз мансукоту матрукот шуморида чандон шаззу насибе набардоштани абнои рУзгор ва суханварони фазилатшиори мутааххирин»-ро аз он нусхашо таъкид намояд, муаллифоне монанди Такиюддини AвшaдЇ ва Aлихони Орзу валши таълифи хешро аз насарошияти забту нокифояти маводи луготи мавлуда донистаанд. ЧунончЇ Aлихони Орзу дар мукаддимаи «Чароги шидоят» менависад: «ва сабаби таълиф он аст, ки чун аксари шимам масруфи мутолаа ва хондани кутуби ладида ва кадимаи форсЇ дидам ва маъонии баъзе аз алфоз ва аксари истилош дар кутуби мазкура наёфтам».
Aз иктибоси боло метавон ба чунин хулоса расид, ки унсури накди умумЇ дар баёни шувияти нусхашои фаршангЇ ва башодишии объективии оншо хеле мушим буда, таввассути ин усул ланбашои мухталифи масоили мубшаму мубрами лугатнигории асримиёнаг'1' ва кадимро сар бар задан мумкин аст. Aммо ногуфта намонад, ки аксар маврид муаллифони лугат ролеъ ба
муатавиёти фараангаои мокабли худашон ба таври умумї ва бидуни зикри мушаххаси номи ин ё он муаллиф ё фараанг аарф зада, нусхааои лугатномааои мавриди назари хешро мааз ба сабаби мухтасариашон, барои дарёфти матолиби лозима аз он нусхаао масраф гардидани фурсати зиёд, нукси номукаммалии сохтори фараанг интикод намудаанд. Аммо дар аар сурат аз лониби аали таакик ба эътибор гирифта шудани матлабаое, ки дар ин гуна мавридхо баён гардидаанд, аз ааамият холї нахоаад буд.
Дигар аз унсури муаимтари накд дар илми лугатнигории асримиёнап ин унсури накди тахассусї ё накди лузъиётии моддааои лугавист. Маъмулан маводи осори луГавї аз вожа ироаи эъроб, тарзу шеваи талаффуз, маъш ва санади марбути он маъниао (агар фараанг мустанад бошад) ташкил ёфта, муаллифони фараангао дар лодаи таъмини томияти моддааои лугавї ва дархурди оммаи васеъ гардонидани маасули дастранли хеш аз роау усулаои мухталифи лексикографї мадрак лустаанд. Дар равиши табйину тафсири маъш усули накди тахассусї макоми махсус дошта, муаллифони як зумра фараангу лугатномаао тавонистаанд, ки тавассути корбасти ин усул сиааатро аз саким, якинро аз гумон имтиёз бахшанд. Дар истифодаи ин шеваи накд метавонем муаллифи фараанги «Сиаоаалфурс» йиндушоаи Нахлувониро ба аайси аввалинао шуморем. Савол ба миён омаданаш мумкин аст, ки чаро намешавад, ки Асадї чун муаллифи нахустин лугатномаи мудаввани то замони мо расида дар ин равиш пешоаанги корбурди усули накди тахассусї баррасї ёбад. Лавоб он аст, ки аввалан дар матни «Лугати фурс» ин усул катъиян ба кор нарафтааст. Сониян, шояд ба иллати он ки Асадї гайр аз Рисолаи Катрон чизи дигаре дар даст надошт ва аар маъш ки ба вожаао менавишт дар онао имкони тардид ё таалили киёа бо дигар фараангао надошт, аз ин усул кор набастааст. Ва солисан, мааз кушиши фарогириву забти аар чї бештари маонии вожаао, тааммул дар сари маъонии асливу малозї, дарки баромади решагии калимот муаллифони баъдиро водор сохтааст, ки мазомини дарёфтаи хешро дар маааки андешоти муаллифони гайр пажуаиш намуда, эътимоди нусхаи хешро таквият бахшанд. Барои исботи ин гуфтаао намуна меорем. Масалан вожаи «кайфар» дар «Лугати фурс» ва «Фараанги Каввос» ба маъниаои пушаймонї ва тагори мост ё санги сари кунгураи аисор маъш шудааст. Муаллифи «Сиаоаулфурс» томияти ин мафаумро фаро гирифта, маъниро чунин накд менамояд:
«Гайфар чанд маъно дорад: 1. Лазову мукофот бошад. 2.Номи калъаест, ки касе онро наметавонист гирифт, лиаати он ки ба тилисм сохта буданд. Ва дар баъзе аз нусхаао мастур аст, ки шахсе гарав баст, ки он калъаро кушояд ва маълоке сохт ва ба сари расане баст ва бар бораи калъа андохт. Санге бар бораи калъа ниаода буд. Маълок дар он маакам шуд. Мард оаанг кард, ки бар болои калъа равад. Чун ду-се газе боло рафт, он санг дарафтод ва бар сараш омад ва аалок шуд. Ва баъзе гуянд, ки «гайфар» номи он сангест, ки маълок бар у сахт шуд ва бар сари он мард афтод. Пас бар ин такдир муносиб маънии аввал бошад, ки лазо ва мукофот аст».
Ногуфта намонад, ки ин усули накд дар «Сишошулфурс» хеле банудрат ба чашм расида, минбаъд дар асршои XV ва XVII дар фаршангшои тафсирии форсЇ ин усули накд истифодаи фаровон ёфтааст. Баъдтар муаллифоне монанди Бадриддин Иброшим, йофизи УбашЇ, Иброшими ФорукЇ дар асри XV- XVI аз накди эъроб то накди маъниву асноди шашиди луготи шашршаванда хадамоти шоёни маънисанлиро ба сомон расонидаанд.
Aз ин байн накди маънии алфоз дар фаршангшо макоми босазо дошта, пажушиши шар яке аз ин унсуршои накдЇ аз ашамияти муфиди илмЇ барканор нест. ЧунончЇ: Вожаи «уштурхор» дар фаршангшои давраи аввал шаршу тавзеш наёфтааст ва дар фаршангшои давраи миёна назири «Дастурулафозил», «:Зуфонгуё ва лашонпуё» ва баъдан «Фаршанги РашидЇ»-ву «Буршони котеъ» ба маънии гиёш маънидод шудааст. Aммо муаллифи «Зуфонгуё» менависад, ки «уштурхор»- ба тозЇ «лон» аст. Муаллифи «Шарафнома» Иброшими ФорукЇ бошад, дар маънии ин калима менависад:
«Уштурхор - дарахтест хурди хордор, ки шутурро нек фарбеш кунад ва аз хори у монанди шашд ширае падид ояд. Он шираро тарангабин гуянд ва шинд уро лавоса гуянд. Бад-ин номат дар фаршангномашо маркум аст. Ва аммо чунон маълум мешавад, ки лавоса набошад, зеро аз хори лавоса шира падид намеояд».
Ё худ вожаи «гаразмон» ё «гузармон» дар «Лугати фурс»-и Aca^l ба маънии «арш» омада, зикр мешавад, ки ба ин маъш хоси забони форсЇ аст ва дар забони ашли адаб ба маънии «осмон» дида мешавад. Муаллифи дигар -йофизи УбашЇ бошад, ки лугатномае бо номи «Тушфатулашбоб» навишта ва он аз зумраи фаршангшои шабеш ба «Лугати фурс» аст, бе шел тавзешоте ин маъниро накд мекунад ва мегуяд:
«Гузармон - тоифае гуфтанд арш аст ва баъзе гуянд, ки осмон аст ва ин асаш аст».
Гошо муаллифони лугат маънии калимотро бар машаки мантики забон санлида асаши маъниро муайян намудаанд:
«Сигол - ба касри син андеша бошад ва ба маънии гуфтугуй низ омада. Aммо Мушаммад йиндушош (муаллифи «Сишошалфурс») гуфта «сиголидан» ба маънии корсозЇ кардан аст. Aммо аз лафзи «бадсигол», «бадандеш»-у «бадгуй» мафшум мешавад, валекин корсозЇ маълум намешавад (валлошу аълам билшакоик)». Aз «Фаршангномаи йусайни ВафоЇ».
Чї навъе ки гуфта омад, муаллифони лугат шаддалимкон кушиш намудаанд, ки маонии дархури ин ё он моддаи лугавиро батамомЇ фаро бигиранд, ки на дар шама маврид ба ин кор тавфик ёфтаанд. ЧунончЇ:
«йарро - билфатш ва ташдиди (ро) сохти асб - чун синабанд ва лалому гайра ва дар «Фаршанг» гуфта, ки гулулашои заррин ва симин, ки дар сохти асб таъбия кунанд бинобар мушобишати он ба шалила, ки онро шарро гуянд. Ва баъзе шуарои мутакаддимин ва мутаахирин ба маънии сохти асб назм намудаанд, ки бад-ин маъш низ омада. Ва махфї нест, ки шарро ба маънии шалилаи шиндист ва дар форсЇ наёмада.
- 1З4 -
йурро - биззам, ба маънии тарсу бим ва дурахшидани шамшер ва овози муаиб монанди овози вуауш ва сибоъ ва дар нусхаи Сурурї ба фатаи «ао» гуфта ва билкаср фуру рехтан ва номи шаари йарї. Ва дар баъзе аз ин маъош тааммул аст» (аз «Фараанги Рашидї»).
Муааккик йамид Ааадов дар китоби «Фараанги Рашидї - аамчун асари лексикографі» дар боби «Равияи танкидї дар «Фараанги Рашидї» ба аайси фараангаои интикодї танао аз лугатномаи «Дурри дарї»- и Алї ибни Юсуфи Шарвонї ёдовар мешавад. Мисолаои боло далолат бар он доранд, ки аносири накд аам аз лиаози бозшинохти аувияти фараангао аам аз лиаози асолати забту ааракот, овонавишт, тасаеау танкеаи маънии вожааои тавзеашаванда ва аам аз лиаози мутобикоти маъниаои баёншуда бо асноди шоаиди интихобшуда аануз аз расоили фараангии мутакаддим монанди «Лугати фурс», «Сиаоаулфурс» ва дигарон ибтидо гирифта, дар асраои миёна бахусус дар лугатномааое назири «Фараанги йусайни Вафої», «Зуфонгуё ва лааонпуё», «Туафатулаабоб», «Шарафномаи Манярї» ва дигарон аз унсураои муаими интикодї муфид суд лустаанд.
Хулоса, мисолаои фаровоне, ки дар ин замина аз фараангаои давраи аввал ва бахусус лугатномааои тафсирии давраи миёнаи лексикографияи форсу-толик ба даст овардан мумкин аст, пажуаиши амиктару дакиктареро такозо намуда, омузиши ин лиаати масъала дар илми лексикографияи муосир аз ааамият холї нахоаад буд.
Вожашои калидї: фараанг, «Лугати фурс», улуми адабї, накд, осори лугавї, накди умумї, лугатнигории асримиёнап, вожа, «Шарафнома», «Фараанги Рашидї», йофизи Убаа', унсураои интикодї.
АДАБИЁТ:
1. Фараанги форсї. Таълифи йусайни Вафої. Виростаи Тин йуилу. Интишороти донишгоаи Теарон, 1374, 280 с.
2. Фараангнависии форсї дар йинду Покистон. Таълифи дуктур Шаариёри Накавї. Интишороти вазорати фараанг. Теарон, 1341.342с.
3. Фараангаои форсї, таълифи дуктур Муааммад Дабирсиёй'. Теарон, 1368.
4. Дастурулафозил. Таълифи йолиб Хайроти Деалавї, ба эатимоми Назир Аамад , интишороти Донишгоаи Алигара. Теарон, 1352, 262с.
5. Лугати фурс (Лугати дарї). Навиштаи Асадии Тусї, ба тасаеа ва таашияи Фатауллоаи Мултабої, Алї Ашрафи Содикї. Теарон 1983, 415с.
6. Муааммад Fиёсуддин. FиёсуллуГот. дар се лилд. Тааия ва пешгуфтору мулаакот аз Амон Нуров. -Душ., «Адиб» 1988.
7. Муааммад йиндушоаи Нахливонї. Сиаоаалфурс. - Т.,1341.
8. Фахриддин Муборакшоаи Fазнавї. Фараанги Фахри Каввос. Теарон. 1359.
9. Фараангномаи «Зафонгуё ва чааонпуё» фараанги луготи фурс «Панлбахш!». Таълифи Бадриддини Иброаим, ба кушиши йабибуллоаи Толиб!, интишороти «Позина», Теарон 1381, 524с.
10. Вожномаи форс!, бахши чааоруми «Меъёри Ламол!» аз Шамси Фахрии Исфааон!, виростаи дуктур Содик Каё. Теарон, 1337, 557с.
Ш.РУСТАМОВ
ПОЯВЛЕНИЕ ЭЛЕМЕНТОВ КРИТИКИ В СРЕДНЕВЕКОВЫХ ПЕРСИДСКИХ
ТОЛКОВЫХ СЛОВАРЯХ
В статье на основе анализа и сопоставления текстов некоторых персидско-таджикских толковых словарей, на конкретных примерах показаны основные признаки и черты появления критики в процессе написания средневековых персидских толковых словарей. Автор подчёркивает, что использование элементов критики в средневековой лексикографии ещё не полностью исследовано в современной лексикографии, и изучение материалов, связанных с критическими тенденциями средневековой лексикографии, может дополнить литературоведческую науку новыми идеями и фактами.
SH.RUSTAMOV
ELEMENTS OF CRITICS IN PERSIAN EXPLANATORY DICTIONARY IN
THE MIDDLE AGES
On the base of analyses of some Persian-Tajik texts, the article shows concrete examples of basic shapes and indications of critical notes in the process of writing of middle age glossary dictionaries. The author underlines, that the usage of critic elements are not researched fully in the modern lexicography and study of materials are connected with the critical tendencies of middle age lexicography which can fulfill linguistics with new ideas and facts.
РАХАБОВА МАР&АБО-
н.и.ф., дотсенти кафедраи Забонпои толикиву арабии ДДЖБСТ.
РАВОБИТИ ФАРХДНГИИ АРАБУ АЛАМ ВА ЗАМИНАХОИ таърихии онао
Таърихи тахаввули тамаддуни халкиятхои мухталифи олам аз он шаходат медихад, ки онхо хануз аз куруни бостонй дар хамбастагиву пайвандхои фархангиву адабй бо хамдигар марохили ташаккулу рушди худро паймудаанду дар ин иртибот ба пешрафту гановати якдигар муассир афтодаанд. Дар пайгирй ба ин бояд таъкид дошт, ки ин робитахо ва пайванди фархднгиву адабй миёни тамоми кавму миллатхо яксон набуда, дар байни бархе аз мардум камтару махдудтар ва баъзеи дигар хеле наздику густурда xараён гирифтааст.
