CC BY
21Ачыкълама. Макъаледе И.
Гаспринскийнинъ «Терджиман» да басылгъан парчаларына эсасланаракъ, газетаджылыкъ ёлунда ильк адымлары тедкъикъ этильмекте. Башкъа тюркий тиллерде чыкъкъан («Экинчи» /18751877/, «Зияи Кавказия» /1889-1884/) ве русча, франсызджа газет неширлеринден теджрибе алгъаны, тираж ве маддий дурум меселелеринде япылгъан адымлары косьтерильмекте. Энъ эсасы - газетасынынъ ильк адымындан башлап «лисан-и-миллий, лисан-и-умумий»
ичюн куреши ве тюркий халкълар ичюн умумий эдебий тиль шекилленмесини таркъатаджакъ, тюркий къавмларнынъ зиялылары, языджы ве илим адамларынынъ бейнлерине бу муим гъаени синьдирмек макъсадынен айры «Миллет» (1906) адлы газетаны чыкъарып башлагъаны айдынлатыла.
Анахтар сёзлер. Инкъиляптан эввель къырымтатарджа куньделик матбуат, И. Гаспринскийнинъ публицистик фаалиети, лисан-и-миллий, лисан-и-умумий.
Гаспринский 1881-ден башлап «Тонъгъуч», «Шафакъ» киби газет япракълары чыкъарса да [Гаспринский], даа кереги дереджеде теджрибе эльде этип оламагъан эди. Къою къаранлыкълар ичинде булунгъан миллетнинъ тенвири насыл олмалы, неден башланмалы, нелер япылмалы ки, халкъ уянсын, козьлерини ачсын, этрафына бакъынсын, кендисининъ аятыны илери кеткен миллетлернен ольчештирсин? Бильги зияларыны миллетнинъ къанына, джанына насыл кирсетмели?.. Илери миллетлер, девлетлер илимге япышып,
Керимов Исмаил Асанович1 E-mail: alimes@mail.ru
И. Гаспринскийнинъ матбааджылыкътаки ильк адымлары
УДК: 070 (=512.19):82-92
вира янъы-янъы кешфиятлар, бильгилер топлап, теджрибелер япып, теджрибе лабораторияларыныачып янъы техникалар, макинелер иджат этип илерилемекте.
Оларнынъ зенгинлери прогресснинъ энъ илери нокътасы илим олгъаныны анълап, илим адамларынынъ чалышмаларына ярдым этмектелер. Биз, мусульманлар, исе, бунъа ич бир тюрлю эмиет бермеден, бунъа меракъ этмеден кунь кечирмектемиз. С.-Петербургда халкъ иджады сергисинде Русиенинъ бутюн мусульман умметинден тек липка татарлары кучюк бир макине иджат этип сергиге кетиргенлер. Къалгъан мусульман халкълары чешит эль ишлери: килимлер, безлер, нагъышлы кольмеклер сергилегенлер... Бугуньде халкънынъ анъы, анълайышлары, нокъта-и-назарлары, истек-арзулары денъишмесе, этрафны кениш суретте корип оламаса, артта къалув меселеси вира къоюраджакъ, къабараджакъ, къаттылашаджакъ ве артыкъ умютсиз шекиллер аладжакъ, халкъымыз ёкълукълар ичинде гъаркъ оладжакътыр. «Не къадаргъаджакъ джахиллик ве къаранлыкъ ичинде булунаджакъмыз. Козюмизни ачып кендимизге бир бакъмалымыз. Кендимизнинъ халымызны башкъа халкъларнен къыяс этмелимиз. Хэр шейнинъ эсасында бильги булунмакъта. Авропанынъ эсерлери инесинден ипинеджек бильги ве окъув юртлары кучюле яратылмакъта. Бойле экен, не ичюн биз харекетсиз халда булунмакътамыз? Базы джахиль ве мутаассиплернинъ яланджы фикирлери бизни токътата билирми?
1 Керимов Исмаил Асанович, д.филол.н., профессор; директор НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ имени Февзи Якубова (Симферополь, Крым)
Эгер де бизге хакъикъатны анълаткъан джогърафия, хэндесе, мантыкъ, тарих киби фенлерзарарлыденильсе,«сувсыджакътан бузлай, сувукътан къайнай» денильмеси киби худжурлыкътыр. Мукъаддес Китабымызда: «Яратылгъанымыздан козюмизни юмгъанымызгъаджакъ илим огренмелимиз!» дениле я!» [Бильги, 1883].
Гаспринский «Терджиман» нынъ биринджи номериндеки, биринджи парчасында илери цивилизацияларнынъ, медениетлернинъ ибретли нумюнелерини халкъымыз арасында, мусульман умметине якъынлаштырмакъ, арасына кирсетмек ичюн ве аксине рус ве авропа халкъларыны мусульман аяты, истеклери, арзулары ве медениети иле таныштырмакъ арзусынен ишке киришкенини анълатмагъа чалышты.
Бу янъы ве гъает зарур иште Къырымда онъа меслекдеш олгъанлар ве дестек береджеклер бар эдими? Бар эди. Гаспринский шу биринджи номернинъ биринджи парчасында эки шахснынъ адыны анъа. Биринджиси - Исмаил Мырза Муфти-заде (1841-1917), ве экинджиси - Яхья Уланов. Айрыджа дикъкъат этмели ки, бу шахслардан гъайры, онъа (Гаспринскийге) къол туткъанлардан Къырымнынъ базы итибарлы улема ве мудеррислер олгъаныны къайд эте [Мухарририеттен, 1883]. Яни Гаспринский башындан башлап миллетнинъ айры-айры къатламларыны сайламадан, халкъ арасында урьметли ве итибарлы шахсларгъа даянмакъ ёлуны тутту.
Газетанынъ шекиллерини насыл чешитлемели, меракълы ве окъунакълы япмалы, Къырым эхалисине
якъынлаштырмалы. Керекли теджрибе даа о къадар ёкъ. Этрафта тюркий тильде чыкъкъан бир къач газетлер бар, ама олар насыл сиясет кутьмекте, макъсадлары не, теджрибелери насыл? 1875-тен башлап Ташкентте сарт (озьбек) тилинде «Туркестан газетасы» чыкъмакъта эди. 1883 сенесинден башлап онынъ башында тургъан Н.П.Остроумов чар акимиетининъ сиясетини, миссионерлик гъаелерини кутьмекте... Гаспринский, сыра булгъанда, о иле кескин дискуссияларгъа киришип
онынъ шовинистлигини тенкъит этмекте. Атта «Мырза Алим Ташканди» лагъабынен ве къадын элинен язылып С.-Петербургдан чешит шекильде юзьлейиджи мектюплер кондере [Керим, 2012].
1875 сенесинден Бакуда Гасанбек Зардаби /Меликов/ (1842-1907) тарафындан «Экинчи» («Сеятель») газетасы нешир этильди. Бу ерде чешит меракълы рубрикалар алтында халкъны юксек медениет ве илимнен таныштырмагъа арекет этиле эди. Газетанынъ шиарларындан бири: «Эр бир ерли газета кенди виляетининъ кузьгюси олмалыдыр». Ве озь саифелеринде маариф ве медениет меселелеринден гъайры, бедий эдебияткъа да ер айыра. Яни Зардаби газетанынъ услюбинде классик шекиллерни къулланды. Ама бу газета да чар мемурларынынъ чешит баскъыларына даянмадан 1877 сенеси къапатылды.
Азербайджан мухаррири Гаджи Сеид эфенди Унсизаде 1879-дан башлап «Зия» ве 1880-ден «Зияи Кавказия» газетасыны чыкъарды. Ишбу джериде 1884 сенеси маддий дурум зайыфлыгъындан къапатылгъан эди. Ама газета нешир этильдиги заман, онынъ мундериджесинде бойле рубрикалар булунмакъта эди: «Девлет серенджамлары (буйрукълары)»; «Дахилий» ве «Хариджий» хаберлер (ич ве тыш хаберлер), «Илянлар», «Фельетонлар», «Мектюплешмелер» ве дигерлери. Умумен исе, «Зияи Кавказия» диний меселелерни чокъча айдынлатмакъта эди.
Гаспринский бу ве бойле газеталарны, шу джумледе пек чокъ русча ве атта франсызджа газетлерге шахсен абунеджи оларакъ, оларны ала, огрене, олардаки хаберлерге эсасланаракъ кениш макъалелер яза, теджрибе топлай эди. Къырымтатарларнынъ фаджиасы - сюргюнлик меселеси олмасайды, ве Гаспринскийнинъ музейи, шу джумледе топлагъан кутюпханеси, таланмайып сакълансайды, эбет, омрю девамында онынъ къуллангъан менбаларыны даа кенишче ве даа айдынджа огренмек мумкюн оладжакъ эди.
Маддий сыкъынтысы эр заман бар
эди. Буны инкяр этмек олмаз. Ама бу сыкъынтынынъ тюбюнден чыкъмакъ ичюн ёллар араштырыла. Бир тарафтан, абунеджилернинъ чокълашмасыны
ве экинджи тарафтан, типография махсулатыны чаршыгъа, рекъабетке чыкъармакъ меселеси тура эди.
Гаспринскийнинъ кендисининъ хаберине коре, «Терджиман» нынъ 1-нджи номери 370 экземпляр чыкъарылды [Гаспринский, 1891]. Биркъач йылдан сонъ, яни 1891 сенеси газетанынъ тиражы 1500-ге (бир бучукъ бинъге) артты [Гаспринский, 1891]. 1905 сенеси тиражы 5.000 олды. Ве вира арта берип 1915-1916 сенелери, А.С. Айвазовнынъ хаберине коре 16.000-ге (он алты бинъге) етти. Эм шу сонъки 16.000 абунеджиден 10.000 (он бинъ!) абунеджиси Къырымнынъ ичинден эдилер. Гаспринский озь матбааджылыкъ фаалиетининъ энъ башындан муштерилерни джельп этмек ве арттырмакъ макъсадынен «Терджиман» нынъ йыллыкъ абунеджилерине йыл девамында мытлакъ чешит матбу «сюрпризлер» япып турды. Бу «хэдиелер» сонъ-сонъуна дёрт китаптан ибарет олып, бинълердже абунеджилернинъ шахсий кутюпханечиклери пейда олмасына ярдым эттилер. Тек Аджы Абибулла эфенди 1889 сенеси «Зынджырлы медресенинъ» мудерриси оларакъ сайлангъанда, медресе кутюпханесине озь шахсий кутюпханесинден 1000 (бинъ!) китап багъышлагъан олса [Гаспринский, 1890], Къырымдаки базы шахсий «кутюпханечиклер» насыл олдугъыны да тахмин этмек къыйын дегиль. Эм бу «хэдиелер»чокъусыозамандакъырымтатар миллий мектеплеринде къырымтатарджа кечирильмеси ясакъ олгъан илимлернен (хэндесе, тарих, эсап, джогърафия, тыб ве иляхри) багълы олгъаныны бильгенимизде, Гаспринскийнинъ къырымтатар ве дигер тюркий мусульман миллетлерине ильмий бильгилер ашлагъаныны ве онынъ джиддий ве ачыкъ файдасыны коремиз.
Гаспринскийнинъ типографиясы озель, яни шахсий олдугъындан, маддий дурумыны эйилештирмек ичюн газета нешринден гъайры, чешит матбу сымарышлары
къабул эте башлады: бланклар, счетлар, прейскурантлар, этикеткалар, визиткалар ве иляхри. Ве лякин нешир меселесининъ эсасы - Къуран-ы-Керимнинъ нешридир. Мукъаддес Китабымыз эр йыл бинълернен басылмакъта эди. Яшлар эвленгенде, чешит диний байрамларда, аджылыкъкъа кеткенде, дуаларда, дженазелерде - бутюн омюр бою Мукъаддес Китап биринджи ерде турды. Бир чокъ вакъытлары хайырсевер зенгинлер Гаспринскийден Мукъаддес Китапны топнен сатын алып, байрамларда джемааткъа бедава дагъыта тургъанлар. Иште, бойле вакъытларда «Терджиман» нынъ маддий дурумы баягъы денъише ве мухаррирнинъ матбааджылыкъ фаалиетиндеки имкянлары къат-къат артмакъта эди. Атта сенелердже «Терджиман» нынъ айны номерини эки вариантта, яни бириси Русие ичерсине, дигери тыш мемлекетлери (чокъусы Тюркие) ичюн айры оларакъ дердж этильгендир [Akpinar, 2003, s. 47-66]. Эбет, тыш мемлекетлери ичюн «Терджиман» нынъ абуне фияты башкъа эди. Меселя, 1885 сенеси тыш мемлекетлер ичюн йыллыкъ абуне 20 франк, ярым йыллыкъ 12 франк олса [Гаспринский, 1885, нояб.], Русие абунеджилерине йыллыкъ 6 рубле ве талебелерге йыллыкъ фияты 5 рубле оларакъ тайинленди [Гаспринский, 1885, дек.].
Къураннынъ зенгиндже шекильде, «хэдие» оларакъ азырлангъан
экземплярларыны чыкъарып Гаспринский кенди фаалиетине хошгонъюль олгъан юксек рутбели инсанларгъа багъышлай эди. «Терджиман» нынъ саифелеринде ашагъыдаки инсанларнынъ адлары кечмекте: Бухара эмири Саид Абдуль Агат хан [Ялтада, 1899], Тюрк султаны Абдуль Хамид хан, Фарсий шахы Музафарэддин шах ве дигерлери.
Бильгенимиз киби, «Терджиман» башындан башлап, 1905 сенесинеджек къырымтатарджа ве русча чыкъмакъта эди. Ве, табий ки, мухаррирнинъ бир чокъ вакъты терджиме ишлерине сарф олунмакъта эди. Ама мухаррир 1905 сенеси октябрь 17-де (эски эсапнен) илян этильген
чар Манифестинден файдаланаракъ, яни Манифестте хаберленген матбуат сербестлигине эсасланаракъ, «Терджиман» нынъ русча къысмындан айрылды. Газетанынъ кендисини огренгенде, бу ал 1905 сенеси декабрь 9-дан башлангъаны корюнмекте. Ама Гаспринский даа бир къач вакъытлар базы эмиетли парчаларнынъ кене де русча вариантларыны басып турды. Гаспринскийнинъ хаберине коре, газетадаки бутюн материалларда къырымтатарджанынъ русча текрары шарт олмагъаны меселесини энди он йыл эввель ортагъа чыкъаргъан эди. Ама чар мемурлары онынъ истеклерине эмиет бермедилер. Шимди исе, (яни Манифест илян этилип) 24 ноябрьнинъ Указына эсасланаракъ, русча къысмында эски-пуськю малюмат дегиль де, ялынъыз кениш кутьлелерге меракълы олгъан макъале ве меракълы хаберлер ерлештириледжектир [Гаспринский, 1905].
«Терджиман» нынъ колемине козь ташласакъ, онынъ 1-нджи номеринден башлап 6 (алты) бетли олгъаныны коремиз. Башта афтада бир кере, сонъра 1885 сенесинден итибарен афтада эки кере чыкъкъандыр [Гаспринский, 1885, окт.]. 1885 сенесининъ июль 9-да газетанынъ типографиясы янгъынгъа огърап бир къач вакъытлар, даа догърусы сентябрь 16-на къадар, газета чыкъмагъан эди. Сонъра Гаспринскийнинъ талапкярлыгъы ве макъсатлы чалышмалары нетиджесинде, типография янъартылып газета янъыдан чыкъып башлады. Ве Гаспринский газетасыны афтада эки кере чыкъмасына рухсет алды. Бойле этип 1885 сенеси янгъынгъаджакъ «Терджиман» нынъ 21 номери чыкъкъан олса, янгъындан сонъ афтада 2 кере нешир этилип даа 27 номери чыкъарылды. Ве шу сенеси эпси олып 48 номер чыкъарылгъан эди. Бундан гъайры, мухаррир абунеджилерге ваад этильген хэдие учер китапны да ёллап, ве айрыджа чешит девлетлернинъ хариталарыны да багъыш этеджегини айта [Гаспринский, 1885, дек.]. Миллетке исе не къала... Раат-
раат бильги алмакъ, бильги алмакъны огренмек, чешит музакерелерде иштирак этмек, дигернинъ фикрини динълемеге огренмек. «Денбеллик вакъты кечти, чалышма вакъты кельди!» - дей мухаррир.
Афтада эки номер чыкъараракъ ишини юрьсетир экен, 1886 сенеси бир къач айлар девамында эр шейге даянмагъа огренген Гаспринский, «Терджиман» нынъ шу сенеси апрель 4-те чыкъкъан номеринде окъуйыджыларгъа газетанынъ акъикъий вазиетини анълатмагъа ве ачыкъламагъа меджбур ола. О девирде «Терджиман» Русие империясында тюркий тильде чыкъкъан екяне бир газета олса да, абунеджилери къытлыгъындан, табий, маддий дурумы зайыфлыгъындан, кене афтада бир номер чыкъараджагъыны хабер эте. Типография ишчилерининъ ве экспедиторларнынъ айлыгъыны, кягъыт, боя ве дигер керекли мальземелернинъ теминине акъча етишмей. Не япмалы? Русие империясы ичиндеки чокъмиллионлыкъ тюркий, мусульман дюньясына афтада эки номер газета чыкъармакъ ичюн даа вакъыт кельмеди... дее тессюфли нетиджелер чыкъара [Гаспринский, 1886]. Ама заман денъишеджегине ве «Терджиман» кене афтада эки кере чыкъаджагъына эминлик бильдире. Ве 20 сенеден сонъ, 1906 сенесинден башлап «Терджиман» афтада 2 кере, сонъра 3 кере ве 1912 сенесининъ октябринден башлап куньделик газетагъа чевриле [Керим, 1999, с. 225].
Эбет, газетанынъ тиражы пек буюк къысмында тильнен де багълы эди. Ойле бир тиль къулланмалы ки, оны эм Орта Асия, эм Кавказ, эм де Идиль (Волга) бою тюркий миллетлери сербест анъласынлар, бегенсинлер... Йыллар девамында, Гаспринскийнинъ фикри боюнджа, бу алышкъанлыкъ ве якъынлыкъ мытлакъ къоюлашмакъ керек. Чюнки тюркий тиллер озь тамырында, эсасында бир анадан догъып оськендирлер. Бугуньде 1292 сенеси Къырымда (Кефеде) тертип этильген «Кодекс Куманикус» лугъатыны талиль этеркен, ачыкъ-айдын бу фикирге келемиз.
Гаспринский бу гъаени кутерек, 1905 сенесине къадар буюк арекетлер япкъандыр. Къырымда ве башкъа тюркий халкълар яшагъан ерлерде чыкъкъан китаплар, рисалелер сербест оларакъ бутюн тюркий регионларда юрюмекте, окъулмакъта, къулланылмакъта эдилер. Бутюн тюрк дюньясынынъ окъугъан талебелерине бу буюк бир зенгинлик ве къазанч эди. Истанбулда, Бакуда, Къазанда, Ташкентте - къайда олса-олсун, чыкъкъан китаплар, газетлер, дергилер «бизимки», «бизим тильде» сайыла эдилер. Бунынъ эсасында, эбет, арабча язы-сызы турмакъта эди. Яни имляда арабча ве фарсиджеден алынма сёзлерде (язылышта) созукъ сесни ифаде эткен харфлер аз къулланылгъаны себебинден тюркий тиллер арасындаки фонетик фаркълар имля тарафындан ялдызлана, «тегизлене» ве чешит окъуйыджы тарафындан раат-раат окъулмакъта, кенди тилинде язылгъан метин киби къабул олунмакъта эди.
Гаспринский бу вазиетни къорумакъ, къорчаламакъ, сакъламакъ, илерилетмек ичюн чокъ дикъкъат айырды ве чокъ огърашты. 1905 - 1906 сенелери, яни башкъа регионларда янъы газетлер джыллы ягъмурдан сонъ мантар киби баш атып чыкъмагъа башлагъанда, бойле дикъкъат пек онемли эди. Махусус отурып окъуйыджыларына, шу джумледе дигер регионларда газеталар чыкъаргъан яш мухаррирлерге, мураджаат этерек, гонъюль аджджысыны тёке: «Азиз къардашлар, шимди бир буюк, бельки энъ буюк (!!!), бир иш даха корьмек заманы кельди. Эфендилер, инсанлары рагъбет иден энъ иптида - лисандыр!!! Маариф ве эдебият, дин ве миллет омюрлерининъ теракъкъиси ичюн иптида ве энъ зору олан васта ве себеп - лисан-и-миллий, лисан-и-умумийдир (!!!) ве эдебийдир. Умумий лисана малик олмаян тайфалар перакенде (бирер-бирер) ёкъ, ёгъалып миллет паесиле пайидар оламазлар (!!!). Къылынч ве заман ве месафе иле айрылмыш тайфалары бирлештирен къалем иле лисандыр (!!!).
Заманлара ве месафелере гъалебе чалан йине къалем иле лисандыр. Хэр къавмын ики буюк сермаеси олур: бири диндир, дигери -лисан-и-эдебиесидир. Къардашлар, лисан бирлигине чалышаджакъ заман кельди, вакъты февти (гъайып) ве гъафлет джаиз дегильдир. Келинъиз, бу ише чалышалым. Не ишлеелим десенъиз - меджлислерде ве хэр тюрлю мукъалеме ве мюназара (дискуссиялар) махаллеринде ве газетлерде бу меселеден бахслар итмелисиз, бу фикри къувветлейип бейн-эн-няс (халкъ арасында) мюнтешир къылмалысыз (дагъытмалысыз), эдебиятта ве мектеплерде умумий лисане ёл ачмая чалышмалысыз ки, бундан 2530 сене сонъра эфрад-и-миллетин тили бирлешсин, бу исе фикир ве иш бирлигине муджип олур» [Гаспринский, 1906, сент. 25].
Иште, о девирде тиль меселеси, акъикъатен, энъ муим меселе эди, яни тюркий миллетлер тарихий фурсаттан файдаланып оладжакълармы, ёкъмы? Зиялылар, сиясетчилер, илим адамлары бу байракъны котерип тутып оладжакълармы, ёкъмы?! Гаспринский бу меселени кениш джогърафиягъа интишар этильмеси (даркъалмасы) ичюн арекетлерининъ энъ муим ве энъ индже ерлерини озь башына тюшюнип-ташынып сонъра амельге чыкъармакъ ниетинен фааль огъраша, чабалай ве, ахыры, махусус янъы бир газета ачмакъ ичюн рухсет ала. Гаспринскийнинъ планы боюнджа, башкъа уфакъ-тюфек меселелерни четлештирип, шу янъы газетада тек умумий эдебий, ильмий тиль меселесини кереги дереджеде къабартып, макъсадлы ве дирек шекильде вургъуласа, ве ишбу янъы газетанынъ фиятыны энъ уджузгъа тюшюрсе, о вакъыт онынъ гъаелери кениш джогърафиягъа таркъар, тюркий халкъларнынъ бейинлерине, къальплерине синер, оларны туташтырыр, бирлештирир ве умумий тиль меселеси мытлакъ омюрге кечер. О, бойле дей: «Лисан бирлигине, лисан-и-эдебий меселелерине даир хиссеме тюшени ишлееджегим... Диль, фикир, иш бирлигине хызмет ичюн айрыджа «Миллет» газетасыны тесис
итдим. Мусааде-и-ресмиесини алдым. «Терджиман» газетасыны алмаянлар ве энъ факъыр бир кишие дахи къыймети агъыр кельмееджек суретте ве энъ аз окъумыш бир адамын анълаяджагъы саде ве асан тюркий тилинде нешир олунаджакъ бу хавадиснаме аит ремизинден сонъра, мейдан-и-интишаре къоюладжакътыр» [Гаспринский, 1906, сент. 27].
Ама языкълар олсун, бир сюрю къаттыбаш ве мандабаш персоналар, «искумбрия балыгъы киби алынып сатыланлар» меселенинъ муимлигини, актуаллигини, зарурлыгъыны анъламадан тар шиведжилик, кой лехджелигине вурулып, меселени боздылар, дарма-дагъын эттилер. 1920-нджи сенелерининъ сонъунда исе, СССРдеки тюркий къавмларнынъ тиллери зорбалыкъле латин язысына кечирильгенде, иш бус-бутюн авдарылды, тамырдан кесильген эди... Ве шимди Азербайджанда, Озьбекистанда, Казакистанда, Татарстан ве дигер тюркий мемлекетлерде чыкъкъан ич бир фен дерслиги Къырымда къулланыламай, яхут Къырымда чыкъкъан химия Татарстанда кечмей. Чюнки эр регионда ачыкътан-ачыкъ «уйдурмасьён» шеклинде «ильмий терминлер» иджат этильмекте. Ама Гаспринскийнинъ гъаелери о заманда омюрге кечсейди, бугунь сербест тюркий республикаларда ишленген китаплар, дергилер, чешит ильмий лабораторияларнынъ бюллетеньлери, ильмий дергилери бутюн тюркий дюньясында кечиджи олып, тюркий дюнья бири дигерининъ араштырмаларындан файдаланыр, зенгинлешир, осер ве хызлы шекильде илерилемек ёлуна минер эдилер.
Лякин шимди дюнья илими не къадар шекилленир ве осер, илерилер исе, тюркий лисанлар дюньясында о къадар да «уйдурмасьён» лар чокълашыр, ве ахыры-сонъу, бир чокъ фенлер башкъа тиллерде огренилир, ильмий тедкъикъатлар башкъа тиллерде алынып барылыр. Ве кет-кете тувгъан тильнинъ къулланылма даиреси вира тарлашыр.
Керимов Исмаил Асанович.
Первые шаги И. Гаспринского в издательском деле
Аннотация. В статье на основе газетных публикаций и выступлений И. Гаспринского рассматриваются его основные идеи и намерения на начальном этапе издательской деятельности, влияние другой тюркоязычной, русской и французской периодики на становление структуры газеты «Терджиман», поиски методов увеличения тиража, расширения географии подписчиков. На конкретных примерах показавается борьба Гаспринского за становление и развитие общетюркского литературного языка, когда он для этой цели в октябре 1906 года открывает новую газету под названием «Миллет».
Ключевые слова. Дореволюционная периодика на крымскотатарском языке, публицистическая деятельность
И. Гаспринского, общетюркский литературный язык.
Kerimov Ismail Asanovich.
I. Gasprinsky's First Steps in Publishing
Summary. Based on I. Gasprinsky's newspaper publications and speeches, the article looks closely at his main ideas and intentions at the initial stage of publishing activities, the influence of other Turkic, Russian and French periodicals on the formation of the Terjiman newspaper, the search for methods to increase circulation, and expand the subscription geography. Gasprinsky's struggle for the establishment and development of the common Turkic literary language is revealed with concrete examples when he organized a new newspaper called Millet (Nation) for this purpose in October 1906.
Keywords: pre-revolutionary periodicals in the Crimean Tatar language, journalistic activities of I. Gasprinsky, the common Turkic literary language.
Эдебият:
1. Бильги... // Терджиман. 1883. Апрель 30.
2. Гаспринский И. Тонъгъуч. Макъалелер джыйыны. Меджмуа. Эсер-и-хаме-и-Исмаил Гаспринский. Таврический Губерниясындан Багъчасарайда къалеме алын-мыштыр. Тифлис: «Зия-и-Кавказия» (Унси-заде) матбаасында таб олунмыштыр. 1881. (500 нусха); Гаспринский И. Шафакъ Макъалелер джыйыны. Меджмуа, № 2. Эсер-и-ха-ме-и-Исмаил Гаспринский. Таврический Губерниясындан Багъчасарайда къалеме алын-мыштыр. Джюз-у-номерасы 2. Биринджи джюзю «Тонъгъуч» иди. Тифлис: «Зия-и-Кавказия» (Унси-заде) матбаасында таб олунмыштыр. 1881. (1000 нусха); Гаспринский И. Терджиман. Макъалелер. (Бир газет табагъында къырымтатарджа ве русча материаллар топламы. Бу ердеки кириш сёзюнде И. Гаспринский русча оларакъ бойле язмакъта: «Значительный успех наших небольших, пробных изданий на татарском языке и внимание оказанное им мусульманами обязывают нас отнестись с полной серьезностью к столь полезному делу, вследствие чего, имея основной целью знакомить русских мусульман с Россией, как с их отечеством, так по возможности и с европейской культурой, мы полагаем вдвойне полезным печатать наши труды параллельно по татарски и по русски, если силы наши то позволят. Это наш первый опыт, почему просим читателя быть снисходительным к его недостаткам»). Багъчасарай: Нешрият-и-Исмаилие. 1882.
3. Гаспринский И. Бу куньгедже... // Терджиман. 1905. Декабрь 9.
4. Гаспринский И. Газетемизин биринджи сене нешринде... // Терджиман. 1891. Декабрь 31.
5. Гаспринский И. Кечкен сененинъ сентябринден башлап // Терджиман. 1886. Апрель 4.
6. Гаспринский И. Къарийин-кераим хитап! // Терджиман. 1906. Сентябрь 25.
7. Гаспринский И. Лисан бирлигине, лисан-и-эдебий меселелерине даир // Терджиман. 1906. Сентябрь 27.
8. Гаспринский И. Мухарририеттен // Терджиман. 1885. Ноябрь 15.
9. Гаспринский И. Окъуйыджылара // Терджиман. 1885. Декабрь 20.
10. Гаспринский И. Тешеккюрлер... // Терджиман. 1885. Октябрь 18.
11. Гаспринский И. Эввельден хабер вермиштик... // Терджиман. 1890. Сентябрь 28.
12. Керим И.А. Гаспринскийнинъ «джанлы» тарихи. Акъмесджит: Тарпан. 1999. 408 с.
13. Керим И.А. Найдены неизвестные ранее письма Исмаила Гаспринского // Авдет. 2012. Апрель 16.
14. Мухарририеттен // Терджиман. 1883. Апрель 10.
15. Ялтада 2-нджи август куню // Терджиман. 1899. Август 8.
16. Akpinar Y. Gaspiralinin külliyatini ne§re hazirlamada kar§ila§ilan zorluklar // Türk edebiyati. 2001. No. 335. S. 12 -15; Gaspirali. Roman ve hikäyeleri. istanbul: Ötüken. 2003. 476 с.
Os
CO
