CC BY
18
УДК 801,58 Н.А.ХДМРОБОЕВ
ББК 83
ТАР^УМАИ ОСОРИ ^ИКАМЙ, ДАР МИСОЛИ ЦАДИМТАРИН ТАР^УМА^ОИ "ЧОВИДОН ХИРАД"-И МИСКАВАЩИ РОЗИ
Аз ишораи Мискавайх равшан мегардад, ки ниёгони мо тарчума ва чамъи амсолу хикамро асосан аз ду рох тадвин мекардаанд, якум онхо ба шахсият наменигаристанд, балки ба гуфтаи у арч мениходанд. Дуюм, хираду хикматро гумкардаи худ медонистанд, аз ин ру, ба дунболи он мегаштанд ва онро хар кучо, ки меёфтанд, аз худ менамуданд.
Маълум аст, ки амсолу хикам ва хираду панд арзиши халкй ва озмоишй дошта, аз тачрибахои фардиву ичтимой ё шуниданиву дидании мардум сарчашма мегирад. Дар асоси ин, ниёгони мо дар китобхои сиёсату ахлок, пандномахову дастургузорй ва ойиннигорй шеваи интихобу санчишро пеш гирифта, аз суханони гухарбори бузургони Шарку Гарб гулчин мекарданд ва аз байни суннатхо ва анъанахои гузаштагон он чи меписандиданд, дар дафтархои худ накл менамуданд.
Аз ин чо, мухаккикон чамъоварону нокилони хикмату хирадро ба ду даста чудо намудаанд. Дастаи якум ба тарчума ва накли панду хикаму юнонй химмат намуданд, ки намунаи осори чамъовардаи онхоро дар китобхои "Одоб-ул-фалосифа"-и Хунайн ибни Исхок ва писараш Исхок, "Сивон-ул-хикмат"-и Сичистонй, "Мухтор-ул-хикмат"-и Ибни Фотик, "Табакот-ул-умам"-и Сойиди Андалусй, "Татиммаи Сивон-ул- хикмат"-и Байхакй, "Таърих-ул-хукамо"-и ^ифтй, "Уюн-ул-анбо"-и Ибни Абиусайбиа ва садхо сарчашмаи дигар метавон пайдо намуд.
Дастаи дуюм шомили нокилону мутарчимон, аз чумла Абдуллох ибни Мукаффаъ, Абуалои Солим, Ч,абала ибни Солим, Абон Лохикй ва Балодуриву даххо нафари дигар буданд, ки дустдори панду хикмати форсй буда, тавассути тарчума ва накли онхо осори панду ахлокии ниёгонамон аз вартаи нобудй эмин мондааст. Гузашта аз ин, хикмату хиради эронй, ки аз пахлавй ба арабй тарчума шуда буд, дар осори Ч,охизу "Китоб ут-точ"-и мансуб ба у, дар "Одоб-ул-мулук"-и Сарахсй, "ал-Маориф"-у "Уюн-ул-ахбор"-и Ибни ^утайба, "Ахбор-ут-тивол"-и Абуханифаи Динаварй, муаллафоти Масъудиву Табарй, Х,амзаи Исфахониву Мукаддасй, Саолабиву Фирдавсй ва Мискавйхи Розиву Х,амдуллохи Муставфй бокиву човид мондаанд. Такя бар кавли Броккелман, Абулаббос Абубакр Мухаммад ибни Марзбон (ваф.359/969) дар амсолу хикам аз забони форсй ба забони арабй беш аз панчох китобро тарчума кардааст.(2,ч.2,240) Инчунин дастаи дигари нокилону мутарчимон, аз чумла Мискавайхи Розиву Хоча Насируддини Тусй ва сохибони "Ахлоки носирй"-иву "Ахлоки Мухташамй" хикмату хиради Шарку Гарбро омехта намуда, дар китобхои худ гулчину мунтахаби амсолу хикамро чамъоварй намудаанд.
Дар ашъору муаллафоти дигари шоирону донишмандону форсу араб таъсири панду ахлоки Юнону Рум ё худ ин гуна гулчинро метавон фаровон дарёфт намуд. Аз чумла, шоири маъруф -Мутанаббй дар ашъори худ аз хикмат ва хиради юнонй фаровон бахра бурдааст, ки сохиби рисолаи "Хртамия" Мухаммад Х,отамй (ваф.388/998) суханони Арастуро аз ашъори Мутанаббй берун овардааст.(2,ч.2,84) Инчунин мутарчими маъруфи карни сеюми хичрй Ибни Раббани Табарй (ваф.247/861) бо унвони "ал-Одоб ва-л-амсол ало мазохиб-ил-Фурс ва-р-Рум ва-л-Араб"рисолае тадвин намуд, ки дар хакикат пас аз китоби "Расоили сиёсй"-ии Арасту, ки аз чониби Абулалои Солим тарчума гардида буд, кухантарин асар дар ин мавзуъ ба шумор меравад. (4,378) Инчунин дар байни китобхои форсй рисолахои зиёдеро метавон пайдо намуд, ки бевосита муаллифону мутарчимони онхо ба чамъу тадвини амсолу хиками кавму миллатхои дигар, хоса ба чамъоварии панду васоёи шохони тоисломии эронй, суханони гухарбори Паёмбар ва хулафои рошидину бузургони дигар химмат гузоштаанд. Мухаккики маъруфи эронй Мухаммадтакии Донишпажух, ки чанд китобхои гаронкадри ин навъи осорро тасхех ва тадкик намудааст, аз рисолаи "Дар боби фавоид аз кавли хукамо ё васоё ва мавоиз"-и махфуз дар китобхонаи Остони ^удси Разавй хабар медихад, ки он фарогири панду андарзхо ва суханони баландмазмуни файласуфон буда, дар он аз чумла супоришу васияти Арасту ба Искандар, пандномаи Абузайди Х,аким, суханони Бузургмехр ва Букроти хаким, "Ганчнома"-и Шопур ва гуфтори Сукроту Афлотун чавъоварй гашта, мутаассифона ин нусха то хол тасхех ва чоп нашудааст (5,4).
Аз худ намудан ва истифода кардани амсолу хиками бузургони илму дониш дар назди амирону шохзодагон ва сохибмансабону сохибдавлатон амри табий ба шумор мерафтааст. Аз ин чо, Абучаъфар ибни Бонуя - подшохи Сичистон чунон шефтаи суханони файласуфони Юнон
будааст, ки онхоро ба монанди порахои зар дониста, пандномаи сиёсии Арастуро комилан дар хифз доштааст. (5, панч) Омирии Нишопурй манзараи гироиш ва мухаббати беандозаи мусалмонон ба амсолу хикамро дар китоби "ал-Аълом би манокиб-ал-ислом"чунин тасвир месозад: "Хирадмандони исломй дафтархои донишмандони номвари Руму Эрон ва Х,инду Юнонро тарчума карданд ва дар онхо жарф нигаристанд ва он чи дар онхо душвор буд гушуданд ва онхоро равшан сохтанд ва миёни мардум пароканданд ва ойинеро, ки дар ^уръон омадааст...ба кор бастанд ва аз сухани Пайгамбар... пайравй намуданд. Пас хамаи ин корхо барои ин буд, ки дар дафтархои худ ончиро, ки дар шумори хисоли неку ва писандида аст, бигунчонанд...". (8,14)
Хдмчунин яке аз назарияпардозони харакати тарчума Ч,охиз дар "ал-Баён ва-т-табйин" рочеъ ба таърихи улуми хдкамй ва тарчумахои китобхои амсолу хиками кавму миллатхои гуногун сухан ронда, нихоят ба чунин хулоса мерасад, ки "ахлоку одоб ва хикаму илм назди чахор дастаи мардум аст: Арабу Х,инд ва Форсу Рум" (17,2-23).
Гузашта аз ин, аз чониби мутарчимон ва донишмандоне, ки Ибни Надим номи онхоро аз зумраи мутарчимони осори панду ахлокй зикр намудааст, тарчума шудани китобхои зиёди хикамй ва дар таърихномахои муътабари арабию форсй, ба монанди "Таърихи Табарй"-ю "Таърих"-и Х,амзаи Исфахонй, осори Саолабию Ибни ^утайба, Абуханифаи Динаварию Мискавайхи Розй ва даххо китоби дигар, дарч шудани хутбахо ва ахдномаву васоёи кухани пахлавй(3,138) ин андешахоро таъйид месозанд.
Аз зумраи ин навъи осор, мачмуае аз андарзхои пахлавй бо унвони "Ч,овидон хирад" мебошад, ки тарчумаи арабии он "ал-Х,икмат-ул-холида"(7) ном дошта, мутаассифона, матни аслй ё худ пахлавии он то имруз омада нарасидааст.
Сохиби "Ч,овидон хирад"- файласуф, шоир ва муаррихи маъруфи Хуросонй Мискавайхи Розй (320-421/932-1030), аз зумраи мутафаккиронест, ки дар илми ахлоки назарй ду китоби пурмухтаво - "Тахорат-ул-аърок" ва "Тахзиб-ул-ахлок"-ро таълиф карда, барои такмили он дар илми ахлоки амалй ё худ озмоишй китоби пурарзиши "Ч,овидон хирад"-ро тадвин намудааст. Дар баробари ин китоби "Ч,овидон хирад", ки мачмуи суханхои хикамии мутафаккирони Шарку Гарб мебошад, дар асоси тачрибаи хаётии гуяндагони он пайдо шуда, Мискавйхи Розй тавассути китоби таърихии "Тачоруб-ул-умам"-и худ мехохад, ахлокеро нишон дихад, ки онро ба чашми сар дидааст, яъне Мискавайх як навъ далели гуфтахои хикамиро бо зиндагонй ва корнамоихои таърихии кавму миллатхои мухталиф собит сохтааст.
Аз ин чо, у дар "Тахзиб-ул-ахлок" ба тавзеху шархи куллиёти ахлок мепардозад, дар "Ч,овидон хирад" бошад, пандхо ва хикматхои чузъии мардуми чахонро, новобаста аз оинашон, алохида баррасй менамояд. Муаллиф дар достони човидони худ, суханро аз хикматхои арзишманди зиндагии подшохи форсиён - Хушанг огоз мекунад. Чун ин хикматхоро аз китоби "Ч,овидон хирад"-и форсй тарчума мекунад, аз ин чо номи китобро аз китоби форсй вом мегирад, ки ин амр аз як су аз кадим будани хикмати форсй ва аз чониби дигар аз шухрату маъруфияти "Ч,овидон хирад" дарак медихад. Чунонки муаллиф мегуяд: "...лекин ин китобест, ки гарази мо дар он овардани чузъиёти одоб аст, бино бар мавъизаи хукамои хар уммат ва кеш. Ва пайравй кардем дар ин китоб сохиби китоби «Ч,овидон хирад»-ро, хамчунонки ваъда карда будем бо ту дар аввали ин китоб. Ва чун китоби аввал, ки мо дар пеши худ нихода, аз руи он хикматхо баён мекунем, китоби форсй аст, хароина бар мо фарз ва вочиб аст, ки дар ин китоб тобеияти он китоб ба чо оварда, ибтидо ба одоби Фурс ва мавоизу насоехи форсиён кунем ва баъд аз он одобу кавоиди мардуми дигарро аз Руму Х,инд ва Араб дар ин китоб биёварем".(5,2;6,3)
"Ч,овидон хирад" аз осори мухим ва арзишманди панду ахлокии Абуалии Мискавайх буда, бино бар ахбори у асли пахлавии ин китобро Х,асан ибни Сахл ба забони арабй тарчума кардааст ва Мискавайх онро факат такмил намудааст (7,3). Матни аслии чамъовардаи Мискавайхи Розй хамон хикаму пандномаи Эрони кадим буда, изофоту иловахои у бо назардошти матолиби мувофики талаби замон ва мутобик бо мафохими адабии карни Х мелодй чамъоварй ва тадвин гардидаанд.
Мискавайх дар ин бора менависад, ки дар рузгори чавонй номи онро дар китобе аз китобхои Ч,охиз (150-255/767-868) мавсум ба «Иститолат-ул-фахм» дида ва хамеша дар пайи ба даст оварданЬ он будааст, то саранчом онро дар Форс дар назди мубадони мубад ёфтааст.(5,3) Ба кавли Ибни Мискавайх он китоб «васияти ^ушанг ба писараш ва подшохон баъдй»-ро дар бар доштааст. Ибни Мискавайх тарчумаи арабии онро дар огози китоб худ, ки онро аз руй китоби мазкур «Ч,овидон хирад» номидааст, накл карда, вале эхтимолан он чи вай дар назди мубадони мубади Форс ёфтааст, матни пахлавии он будааст. Пас аз накли «Васияти Хушанг» хамин нависанда, саргузашти афсонаомези пахлавиро аз ^охиз ва у аз Вокидй ривоят намуда, дар хамон
китоби номбурда овардааст. Гузашта аз ин, айни хамин матлабро, боз хам ба ривояти Вокидй, Тартушй (ваф.520/1126) низ дар китоби худ накл кардааст (9,17).
Бино бар ин ривоят, марде ба номи Зубон, аз хукамои кабл, ки аз вучуд ин китоб, дар миёни хазоини Айвони Мадоин бохабар буд, аз Маъмун (198-218/813-833) хостааст, ки онро ба у бубахшад. Он мачмуа дорои сад барга буда, дар сандуке махфуз дошта мешудааст. Бо дастури халифа ва бо рохнамоии Зубон, ин ганчина аз зери хок бароварда шуда, ба забони арабй тарчума мегардад. Зубон онро аз гирдовардахои «Ганчур - вазири шохи Эроншахр» дониста, онро хамчун мачмуи хикматхои бостонй васф намудааст (10,504). Х,асан ибни Сахл, дар якчоягй бо яке аз мутарчимони маъруфи осори пахлавй ба арабй - Хизр ибни Алй аз сад барга, сй баргаи онро ба арабй тарчума мекунад, ки зохиран хамин тарчумаро Ч,охиз дар китоби фавкуззикри худ накл кардааст. Аз ин чо, мутарчимони форсии «Ч,овидон хирад» Усмони ^азвинй ва Арчонии Шуштарй пеш аз хама Ч,охизро гирдоваранда ё худ «чомеи Ч,овидон хирад» донистаанд (5,3;6,6).
Аз пайдархамии матолиби тарчумахои форсии «Ч,овидон хирад» чунин бармеояд, ки Ибни Мискавайх хамин тарчума васияти Хушангро, ки фарохамовардаи Ч,охиз буд, дар китоб худ накл кардааст. Илова бар ин, дар поёни он саргузашти пайдо кардани китоб ва кисаи тарчума шудани онро оварда, ба дунболи он насихат ва пандхоеро аз хукамо ва шохони дигари эрони тоисломй, монанди мавоизи Озарбод, Бузургмехр, ^убод, Анушервон, Хурмуз, Ч,амшед ё ба таври куллй аз «кудамои фурс», аз манобеъ дигар илова мекунад, ки манбаи аслии баъзе аз онхо ба пахлавй бокй монда, аглаби онхо, ба чуз унвонашон несту нобуд гаштаанд.
Аз шаходат ва гувохии сарчашмахои таърихй маълум мегардад, ки тарчумаи арабии «Ч,овидон хирад» дар байни нависандагону адибони асримиёнагй чойгоху макоми шоиста дошта, мавриди накл ва истифодаи онхо будааст. Чунонки, Рогиби Исфахонй (вафоташ байни солхои 396 то 401/1005-1010) аз ин китоб бо унвони "Китоби човидон" ёд карда ва матолиби фаровонеро аз он накл кардааст. Омирй (ваф.381/991) низ онро аз бехтарин китобхои эрониён ба шумор оварда, хикматхо ва чумлахои баландмазмуни бузургони форсизабонро ба хукми шохиду намуна, "бишнав"-гуён иктибос овардааст (8,57). Тартушй сохиби "Сироч-ул-мулук" низ ду иборат аз "Ч,овидон хирад"-ро айнан оварда, ёдовар гаштааст, ки "Ч,овидон хирад" аз кутуби гиронкадри эрониён аст (9,123,124). Инчунин аз кавли Х^индй равшан мегардад, комилан матолиби рисолаи "Ч,овидон хирад"-ро дар китоби "Баён аш-шаръ"-и худ накл намудааст.(ниг.:5, хафт) Инчунин Шарафуддин Фазлуллохи ^азвинй дар "ал-Муъчам фй таърих-ул-мулук-ил-Ачам" (таълиф.684/1285) дар саргузашти Х,ушанг аз китоби хикмати илмии у ба номи "Ч,овидон хирад" ёд карда ва гуфтааст, ки Х,асан ибни Сахл чанд банде аз онро ба арабй баргардонда ва хамин дар "Одоб-ул-фурс ва-л-араб"-и Мискавайхи Розй омадааст. Сипас у пандхои вай ба писараш Тахмурасро иктибос намудааст.(ниг.: 6, бисту нух)
Фахрии Банокатй (ваф.735/1334) низ дар таърихи худ аз "Ч,овидон хирад"-и тарчумаи Х,асан ибни Сахл - котиби вазири Маъмун, ки дар хикмати амалй аст, ёд намуда, ду банде аз онро ба арабй иктибос намудааст. (ниг.: 6, бисту нух)
Рочеъ ба тарчумахои "Ч,овидон хирад"-и Ибни Мискавайх хаминро метавон гуфт, ки аз ин китоб ду тарчумаи мустаким бо унвони "Ч,овидон хирад" ва чанд тарчума ва шархи дигар бо номхои мухталиф, вале фарогири матолиби ин асар шинохта шудаанд. ^адимтарин тарчумаи он ба шакли алохида, танхо фарогири андарзи Хушанг буда, дар яке аз мачмуахое бо номи "Хираднома", ки таърихи таълифи онро 574/1178 донистаанд, илова шудааст (10). Ин нусха дар китобхонаи Нофизпошо тахти шумораи 328 нигахдорй мешавад ва матолиби он танхо нух баргаро дарбар мегирад. Ба акидаи нусхашиносон асли ин мачмуа дар ахди Фанохусрав, яъне дар карни чоруми хичрй руи кор омадааст (10,504). "Хираднома"-и кухан ва "Начотнома"-е, ки дар мачмуаи фавкуззикр якчоя омадаанд, аз намунахои бехтарини осори панду ахлокии омехташудаи тамаддуни Юнон ва Эрони кадим ба шумор меравад.
Баъд аз ин нусха, тарчумаи дигаре аз Усмон ибни Абулвафои ^азвинй шинохта шудааст, ки замони китобати он соли 709/1309 буда, ба калами китобати Исхок ибни Махмуд ибни Мухаммад ибни Махмуди Ямонй мансуб аст. Нусхаи тарчумаи мазкур дар китобхонаи Бунёди ховаршиносии шахри Санкт-Петербург тахти шумораи "650С" махфуз буда, матни интикодии онро Мухаммадтакии Донижпажух, соли 1359 тасхех ва чоп намудааст (5).
Аз кавли мутарчим - Усмон ибни Абулвафои ^азвинй равшан мегардад, ки у ин тарчумаро ба номи Абубакр ибни Саъд ибни Зангй тадвин намудааст. Илова бар ин маълум аст, ки ба чуз "Ч,овидон хирад" барои Атабакон, хосса Абубакр ибни Саъд ибни Зангй (628-658/1230-1259), падараш Атобак Саъди якум (599-628/1202-1230) ва писараш Атобак Саъди дуюм (658/1259) китобхои дигар, аз чумла: тарчумаи "Сират ун-набй" аз Низомуддини Абаркухй (ваф.623/1226), "Гулистон"-и Саъдй, "ал-Муътамид фй-л-муътакид"-и Шихобуддини Туронпуштй (ваф.661/1262) ва гайра тарчума ва таълиф гаштаанд (5,шаш).
Матни аслии "Ч,овидони хирад"-и Хушангшох, ки дар тарчумаи ^азвини омадааст, бино бар кавли мутарчим, аслан сад барга буда, танхо сй баргаи он ба дасти Хасан ибни Сахл расидааст. (5,23).
Нусхахои зиёд аз тарчумаи хикматхои кавму миллатхои мухталиф, то имруз боки мондаанд, ки харчанд онхо тарчума ё бахше аз "Ч,овидон хирад" унвон надоранд, аммо монандии наздик ба он доранд ё худ тарчумагунаи "Ч,овидон хирад" мебошанд.
Аз чумла, бахше аз тарчумаи "Ч,овидон хирад"-и кухан дар китоби "Таърихи шохй"-ии мачхулулмуаллиф (соли таълиф 695/1295) омадааст, ки харчанд мухтавои он дастуру андарзи шох ба ахли дастгохаш мебошад ва хам "Ч,овидон хирад" унвон дорад, вале матолиби он бо тарчумаи Мискавайхи Розй мувофикат надорад.(11)
Китоби дигар бо номи "Кунуз-ул-вадиъа мин румуз-уз-зариъа" аз зумраи чунин тарчумахо мебошад, ки Ибни Шамсуддин Хасани Зофир онро барои Шох Шучоъ Музаффарй (765-786/13631384) ба форсй тарчума кардааст. "Кунуз-ул-вадиъа" дорои хафт бахш буда, се бахши охири он фарогири: 1. Х,икматхо ва пандхои Паёмбар, Алй ва ^ус ибни Соида; 2. Пандхои Афлотун ба Арасту ва Арасту ба Искандар; 3. Панди Озарбод ба писараш ва панди Абдуллох ибни Мукаффаъ иборат аст.
Бахшхо ва рисолахои чудогонаи тарчумахои "Ч,овидон хирад"-и кухан, ки дар китобхонахои донишкадаи илохиёти Техрон, китобхонаи Остони ^удси Разавй ва китобхонаи Малик нигахдорй мешаванд ин нусхахо низ аз зумраи тарчумагунахои "Ч,овидон хирад" мебошанд.
Тарчумаи дигари китоби "Ч,овидон хирад" тарчумаи Такиюддин Мухаммад ибни Арчонии Шуштарй мебошад, ки ин тарчума нисбатан комилтар буда, дар рузгори Ч,ахонгир подшохи Хинд (1014-1037/1605-1627), ба эхтимоли бархе аз мухаккикон байни солхои 1031-1035/1621-1625 бо ишораи номи Хоча Абулхасани вазир тарчума ва тадвин шудааст (6,145). Тарчумаи мазкур дар замони мо бо эхтимоми Бехрузи Сарватиён тасхех ва чоп гардидааст.
Арчонй "Ч,овидон хирад"-ро бо дастуру супориши Нуриддин Мухаммад Ч,ахонгир тарчума мекунад. Ч,ахонгиршох дар ёддоштхояш, ки бо унвони "Тузуки Ч,ахонгирй" маъруф аст, иллати тарчумаи матни арабии "Ч,овидон хирад"-ро насри пуртакаллуфи арабй дониста, дар ин боб чунин ишора дорад: "Ба Саййид Мухаммад, набераи шохи олам, фармудам онро "Ч,овидон хирад" - Н.Х) ба иборати салиси холй аз такаллуф ба форсй тарчума кунад" (16, 235).
Хамчунин сохиби китоби "Мачолиси Ч,ахонгирй" низ киссаи супориш ба тарчума шудани китоби "Ч,овидон хирад"-ро дар зикри мачлиси сию хафтум чунин накл мекунад: "Хитоб ба ин камтарин муридон карда фармуданд, ки "Ч,овидон хирад" хозир аст? Пеш аз он се-чахор руз, тарчумаи "Ч,овидон хирад", ки дар ин давлат ба хукми акдас шуда, ба банда иноят карда, фармуда буданд, ки дар вакти шоиста ба арзи акдас мерасонида бошад. Ва банда онро хонда буд, чун он китоб хозир сохтам, бар забони мукаддас рафт, ки: тамоми хонда шуд? Арз кардам, ки тамом хонда шуд. Фармуд, ки хамагй чй кадар бошад? Арз кардам: понздах варак бошад. Х,укм шуд, ки яке аз котибони хушнавис, бинависад, хамоно ки мутолиаи он китоб ба хотири ашраф расида буд"(1,90).
Аз ин иктибос маълум мегардад, ки дар ибтидо бахши аввали ин китоб, яъне бахши "Андарзи Хушанг" тарчума шудааст. Сипас баъди истикболи шох, бокимондаи он аз чониби Такиюддини Шуштарии Арчонй, тарчума мешавад, ки киссаи онро сохиби "Мачолиси Ч,ахонгирй" дар зикри мачлиси панчоху якум, ки шаби панчшанбеи аввали мохи шаъбони соли 1019 баргузор гардидааст, чунин баён мекунад: "Ду соати нучумй аз шаб гузашта, Иноятуллохи Шерозй -доругаи (раиси - Н.Х,.) китобхона, китоби "Ч,овидон хирад"-и арабй оварда, арза дошт, ки он чи пеш аз ин ба хукми акдас форсй шуда, чузве аз ин китоб аст. Агар хукм шавад, ки китоби тамом дар ин давлат форсй шавад, аз эхсону карамхои омми подшохй ояндагон низ бахравар мешаванд, ки басо нукоти олй ва пандхои судманд аз доноёну подшохон дар ин китоб мегуянд. Арзи у писандида афтод, китобро талаб карда, бо дасти мубораки худ ба Тукоёи Шуштарй иноят фармуданд ва хукм шуд, ки форсй кунад"(1,127).
Аз ин чо, Мухаммад Шуштарй сабаби тарчума ва шархи "Ч,овидон хирад"-ро, пеш аз хама, арзиши адабиву ахлокй ва баъдан шухрату маъруфияти китоб дар байни бузургони давлат ва уламову удабои давр медонад. Чунончй мегуяд: "...рафтем ба сари тарчума кардани китоби "Ч,овидон хирад", ки баъд аз китоби Аллох таоло чунин китобе пурнафъе дар чамеъи умур ба назари наздику дур нарасидааст..."(6,145).
Нусхаи мазкур низ нокис буда, такя бар кавли Бехрузи Сарватиён, дар асари мазкур зиёда аз 165 сахифаи матни арабй аз тарчума берун мондааст (6, сию хашт).
Тарчумаи дигари "Ч,овидон хирад" мунтахаб ё худ талхиси ин китоб аст бо унвони "Интихоби шоистахонй", ки соли 1065/1654 аз чониби Мухаммад Хусайн ибни Хочй Шамсуддини Дарвеши Фонй барои яке аз бузургон ва сарватмандони давр чамъоварй ва накл шудааст. Чун ин асар
талхис ё гузидае аз тарчумахои дигари "Ч,овидон хирад" мебошад, аз ин чо баробари хазфу талхис тагйиру илова низ дар он фаровон ба назар мерасад. Аз мукоиса ва мукобалаи "Интихоби шоистахонй" бо ду тарчумаи бевоситаи "Ч,овидон хирад", яъне тарчумаи ^азвинй ва Арчонй аён мегардад, ки мутарчим дар тадвини китобаш аз хар ду тарчума истифода намудааст ё матни арабии се мутарчим аз руи як нусха будааст. Муаллифи "Интихоби шоистахонй" чун "шуруъ ба суханони хукамои арбиъа"(ниг.: 6, сию хашт) менамояд, матолиби у бо тарчумахои ^азвинй ва Арчонй тафовути зиёд надоранд. Масалан муаллифи "Интихоби шоистахонй" суханони Бузургмехри хакимро дар сахифахои 49-66 чой додааст, хамин матлаб дар тарчумаи ^азвинй дар сахифаи 28-50 ва дар тарчумаи Арчонй 53-68 оварда шудааст. Инчунин суханони Озарбод дар "Интихоби шоистахонй"дар сахифахои 74-113 омадааст, хамин матлаб дар тарчумаи ^азвинй дар сахифахои 25-28,73 ва дар тарчумаи Арчонй 48,127 оварда шудааст. Дар мачмуъ сохиби "Интихоби шоистахонй" китоби "Ч,овидон хирад"-ро бо шеваи талхис тарчума ва хамчунин бо истифодаи тарчумахои дигар шарху тафсир намудааст, ки мувофикати матлабхо бо матни арабии тахияи Бадавй низ ин гуфтаро собит месозад.
Китоби "^онун-ул-хикма ва дастур", ки дар китобхонаи Париж, тахти шумораи 345 нигахдорй мешавад, аз зумраи тарчумахои "Ч,овидон хирад" буда, мутаассифона аз мутарчим ва гирдоварандаи он хабаре нест. Танхо тарчумаи "Ч,овидон хирад" будани онро якхела будани достони халифа Маъмун ва Зубон ва киссаи дарёфти китоби "Ч,овидон хирад", ки ин накл пеш аз хама дар китобхои Мискавайхи Розй ва Ч,охиз омадааст, гувохй медиханд.
Маълум гардид, ки аз байни тарчумахои фавкуззикр тарчумаи ^азвинй ва Арчонй кадимтарин, комилтарин ва аз тарчумахои мустакили "Ч,овидон хирад" ба шумор рафта, инчунин бо унвони матни аслй якхела мебошанд. Аз ин сабаб, мо барои муайян намудани арзишу ахамияти асар, дар асоси усули мукоиса, баъзе аз вижагихои тарчумаро бо чанд нукта тахлил ва баррасй менамоем.
1. ^азвинй дар тарчумаи "Ч,овидон хирад" шеваи тарчумаи харф ба харфро интихоб намуда, амонати матнро хатталимкон нигох доштааст. Ба хукми мисол, дар андарзи Хушанг омадааст: "Д!ъл!| jjSI ^jlj j îSaûJI ^jâl ¿a2' ¿¿«^1" - "Заифтархиллатй судмандтар аз кавикувватй ва андак охистагй, бо манфиаттар аз ачалаи бисёр" (5,9).
Дар тарчумаи мазкур вежагихои тарчумаи тахтуллафзй ё худ тарчумаи дакик, аз чумла айнан овардани матни аслии арабй, нохамвор тарчума шудани баъзе матолиб, тавзехи харчи мухтасари максад, пайдархамии калимахо ва хифзи сохтори грамматикии забони мабдаъ дар кори ^азвинй равшан ба назар мерасанд. Ногуфта намонад, ки ^азвинй низ баробари тарчума аз шарху тафсир низ истифода намудааст, аммо ин равишро танхо дар матлабхои мубхам мавриди корбаст карор додааст.
2. Арчонй низ равиши тарчумаи тахтуллафзиро пеш гирифтааст, хатто кушидааст, то тартиби калимахоро иваз накунад ва сачъсозиву суханпардозй накунад, аммо вежагихои тарчумаи маъной, аз чумла хазфи матни арабй ва истифодаи фаровони густаришу гузориш ва муфассал баён шудани максад, ба хукми шохид илова намудани амсолу ашъор, дар тарчумаи у фаровон ба кор рафтааст. Матлаби фавкуззикр дар китоби Арчонй чунин тарчума шудааст: "Заифтар хилае ва сахлтар андешае ва камтар чораандешие дар чангу гайричанг нофеътар ва бехтар аст, аз кавитару сахттар шиддате ва сахтие, ки кунй. Ва камтарин сабр ва охистагй, ки дар корхо кунй фоидамандтар аст, аз бештар шитобзадагй, ки дар он варзй" (6,16).
Ногуфта намонад, ки гохе шарху тавзех дар тарчумаи Арчонй аз хадди маъмулй гузашта, як чумларо дар чанд сатр, баъзан дар чанд сахифа тафсир мекунад, ки ин равиш то фасли "Хикматхои ахли Хинд" (6,180) идома ёфтааст.
3. Баробари мукоиса ва мукобалаи ин ду тарчума маълум мегардад, ки дар хар ду тарчума баъзе хатохои забонй ба назар мерасанд, ки шояд ин сахву нофахмихо ба иллати дуруст хонда нашудани калимахо ё дуруст дарк накардани максади муаллиф бошад. Ба хукми мисол, таркиби "fis ¿Ii] eU^j", дар тарчумаи ^азвинй, ки хам матлаби арабиро овардааст ва хам тарчумаро, тарики зайл сахех тарчума шудааст: "ва зани писарро модари шавхар дуст дорад" (5,9). Аммо дар накли Арчонй, матни арабй оварда намешавад, танхо тарчумаи ин матлаб тарики зайл: "чамъе, ки хомиву нигахбони касе буданд пинхон шуданд ва худро аз химояти он кас боз доштанд"(6, 17) хато ва мубхам тарчума шудааст. Маълум аст, ки мутарчим ибораро хато хондааст ё дар матни мавриди истифодаи у чунин галат рох ёфтааст. Гузашта аз ин, ин навъ сахву хатохое, ки баъзан сабаби ихтилофи ду матн гаштаанд, шояд хангоми тарчума ё нусхабардорй дар натичаи хато китобат шудани бархе калимахои зохиран монанд, ки дар тагйири маъно накши мухим доранд, рух дода бошанд. Чун бештари калимахои зохиран хаммонанд, аз чумла: " j ^jLc. ...Л^ j ^jl* j j ^li ijü j ¡¿¿â^lj j ¿j»^Ij j oiLl iüJljft " ва гайра дар тарчумаи Арчонй сабаби сахву галати мутарчим гаштаанд.
Ба хукми намуна, дар матни арабй ва тарчумаи ^азвинй матлаби арабй ва тарчумаи он чунин омадааст: 4-aû.I 1л j fJujJl j ü|jL*J| j j - ...ва дар ибодот тарки хукуки мардум ва салом бар эшон накардан ва монанди ин хакхо..." (5,72). Аммо калимаи "ибодот" дар тарчумаи Арчонй "иёдот" хонда шуда, дар натича чунин тарчума шудааст: "...тарк кардани хукуки мардум аст дар иёдатхо ва пурсишхо ва салом кардан бар мардумон ва монанди ин хукук..."(6,196). Аз ин чо, метавон тахмин намуд, ки шояд дар нусхаи мавриди истифодаи Арчонй ин калима хато китобат шуда бошад ва эх,тимолан, ба иллати монандии зохдрии ин ду калима, мутарчим дар хондани он галат карда бошад.
Хдмчунин, калимаи "Jbüi" аз чониби Арчонй, ба сабаби монандии зохиранй "Jliü!" хонда шудааст, ки маънои "иштиъол" - шуъла, забона кашидани оташ аст ва калимаи "иштигол" -машгул буданро ифода мекунад, ки бо хамдигар куллан фарк доранд.
Аз ин ру, дар тарчумаи ^азвинй ва хам дар китоби "ал-Х,икмат-ул-холида"-и арабии тадвини Бадавй(7) матлаби мазкур чунин омада: Jbüi jjj ь" ^азвинй онро чунин тарчума
кардааст: "Чист, ки шуълааш газабу хашм фуру нишонад?" (5,61). Аммо дар китоби Арчонй, ки бидуни матни арабй аст, чунин тарчума шудааст: "Чй чиз аст он чи одамиро боз медорад, аз машгул будани газаб?" (6,176), маълум аст, ки дар ин чо мутарчим калимаи "иштиъол"-ро "иштигол" донистааст.
4. Илова бар ин, тарчумаи тахтуллафзии хам ^азвинй ва хам Арчонй як навъ тарчумахои монанд ва таъсирпазируфта аз тарчумахои оёти ^уръон мебошанд, зеро тарчумахои "Ч,овидон хирад" бо тарчумаи осори маъруфи "Калила ва Димна"(13), "Таърихи Оли Бармак"(14), "Шихоб-ул-ахбор"(15), "Насим-ар-рабеъ"(12) монанд нест. Чун тафовути тарчумаи "Ч,овидон хирад" бо ин навъи тарчумахо, пеш аз хама, дар равиши интихобкардаи мутарчимон аст, зеро мусаннифони тарчумахои зикргардида хар чо хостаанд, дар шаклу маънои хикоят илова ва тагйир ворид намудаанд ва бо истифодаи таркиботу истиорот ва киноёту ташбехоти дилпазир, дар асоси матни арабй, китоби чомеи дигарро тадвин намудаанд. Аммо ^азвинй ва Арчонй дар тарчумаи "Ч,овидон хирад", ки матни арабии он марбут ба карни Х ва мавзуи он калимоти кисори хикамй аст, ба равиши тарчумаи харф ба харф пойбанд шуда, дар тарчумаи зарбулмасалхои кадим ва мисраъхои арабй гуё хаста шудаанд. Аз ин ру, ин амр гохе сабаби риоя нашудани тартиби мантикии чумлахои форсй (точикй) гардидааст, ки дар баъзе мавридхо фахми матлаби арабй аз тарчумаи он осонтар ба назар мерасад (6,123;5,71). Ин вижагй бештар дар тарчумаи Арчонй мушохида мешавад, зеро матни Арчонй нисбат ба матни ^азвинй комилтар ва фарогири хикматхои зиёдтар буда, дар он мисраъхои чудогона(6, 397) ва хикматхои мутафаккирони дигар низ ворид шудаанд.
Дар мачмуъ, аз тарчумаи ^азвинй ва Арчонй як навъ нишона ё худ буе аз вижагихои забони мабдаъ ва усулу шеваи нигориши матни аслй хис мешавад. Аз ин чо, хулоса кардан мумкин аст, ки тарчумаи ^азвинй ва хам тарчумаи Арчонй бо вучуди мухассанот ва костиву нуксонхо худ дорои ахамияти бузурги пандуахлокй буда, аз нуктаи назари амонат ва забти маонии хакикии матни аслй, дорои арзиши тахкикй мебошанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдусаттор, ибни ^осими Лохурй. Мачолиси Чдхонгирй. Тасхех, мукаддима ва таъликоти Ориф Навшохй ва Муъин Низомй/А.Лох,урй. - Техрон: Мероси мактуб, 1385. -410 с.
2. Брокелман, Карл. Таърих ал-адаб ал-арабй. Ч..1-3. Тарчама Абдулхалим ан-Наччор. Ат-табъ ар-робиъа. Дор-ул-маориф би Миср, било таърих.
3. Зохидов, Н. Насри арабизабони адабиёти форсу точик дар асрхои VIII-IX/Н.Зохидов.-Хучанд: Нури маърифат, 2004. - 402 с.
4. Ибни, Надим. Ал-Фехрист. Тарчумаи Ризо Тачаддуд/И.Надим. - Техрон,1393/1973. - 851с.
5. Мискавайхи, Розй.Ч,овидон хирад. Тарчумаи Шарафуддин Усмон ибни Мухаммади ^азвинй, ба кушиши Мухаммадтакии Донишпажух/Р. Мискавайхи.- Техрон: Донишгохи Техрон-1359.-229 с.
6. Мискавайхи, Розй, Ахмад ибни Мухаммад. Ч,овидон хирад. Тарчумаи Такиюддин Мухаммади Шуштарй. Ба эхтимоми Бехруз Сарватиён/Р. Мискавайхи,М.Ах,мад.-Техрон: Донишгохи Техрон.- 2535. - 462 с.
7. Мискавайх Розй, Абуалй Ахмад ибни Мухаммад. Ал-Х,икмат-ул-холида (Ч,овидон хирад). Тасхех Абдуррахмон Бадавй/ Р. Мискавайхи,М.Ах,мад. - Техрон: Интишороти Донишгохи Техрон, 1377. - 384 с.
8. Омирй, Абулхасан. Ал-аълом би манокиби-л-ислом (тарчумаи форсй хамрох бо матни арабй). Тарчумаи Ахмад Шариатй, Хусайн Манучехрй/А.Омирй.-Техрон:Маркази нашри донишгохй, 1367. -338 с.
9. Тартушй,Мухаммад ибни Валид. Тарчумаи гузидае аз Сироч-ул-мулук. Тарчумаи Зухро Хусравй/М.Тартушй. - Техрон: Амири кабир, 1386. -202 с.
10.Тафаззулй, Ахмад. Чрвидон хирад ва Хираднома/Т.Ах,мад// Тахкикоти исломй.- Техрон, 1374, шумораи 1 ва 2. -С. 503-507.
11. Таърихи Шохй (Карохитоиён). Аз муаллифи ношинохтаи карни хафтум. Ба эхтимом ва тасхехи Мухаммад Иброхим Бостони Поризй. Техрон: Интишороти бунёди фарханги Эрон, соли 2535 шоханшохй. - 364 с.
12.Х,амробоев, Н. Муруре ба кухантарин тарчумаи форсии "Рабеъ-ул-аброр"-и Замахшарй/НДамробоев// "Ахбори ДДДБСТ" (70)2017. -№ 1.- С.115-126.
13.Х,амробоев, Н. Насируддини Тусй ва тарчумаи "ал-Адаб ал-вачиз ли-л-валад-ас-сагир"/НДамробоев// Номаи Донишгох.Силсилаи илмх,ои гуманитарй ва чомеашиносй.- 2016 № 2 (47). - С. 101-109.
14.Х,амробоев, Н. Сарчашмахои тахкики зндагинома ва корномахои Оли Бармак/НДамробоев// Ахбори ДДДБСТ. 2016. - № 3, (68).- С.50-58.
15.Х,амробоев, Н. Тарчума ва шарххои форсии "Шихоб ул-ахбор"/НДамробоев// Номаи Донишгох.Силсилаи илмх,ои гуманитарй ва чомеашиносй.- 2016. - №3(48),С. 97-104.
16.Ч,ахонгир, Нуриддин Мухаммад. Чдхонгирнома, Тузуки Чдхонгирй. Ба кушиши Мухаммад Х,ошим/М.Ч,ах,онгир. -Техрон: Бунёди фарханги Эрон, 1359. - 235 с.
17.Ч,охиз, Абуусмон Амр ибни Бахр. ал-Баён ва-т-табйин. Тасхих Алй Абимулхам. 4,1-3. -Бейрут, 2002. - 4.2. - 345 с.
REFERENCES:
1. Abdusarror ibn Qosimi Lohuri. Jahongirfs Meetings. With introduction, corrections and supplement by Orif Navoshohi and Muin Nizomi/A.Lohuri. - Tehran: Merosi maktub, 1385hijra. - 410 p. (in Persian)
2. Brokelman, Carl. The History of Arabic Literature. - V.V. 1 - 3. Translated by Abdulhalim an-Najjor. The fourth edition. Egypt Encyclopedia, without up-dating.
3. Zohidov, N. Arabic Prose Written in Persian and Tajik Languages Referring to the Period of the Vlll-th - the IX-th Centuries/N. Zohidov.-Khujand: Light of Enlightenment, 2004. - 402 p.
4. Ibni. Nadim. Al-Fehrist. Translated by Rizo Tajaddud/I. Nadim. - Tehran, 1393/1973. - 851 p. (in Persian)
5. Miskavayhi, Rozi. Eternity of Wisdom. Translated by Sharafuddin Usmon ibni Muhammadi Qazvini, attempted by Muhammadtaqii Donishpazhuh/R.Miskavayhi.-Tehran: Tehran University, -1359. - 229 p. (in Persian)
6. Miskavayhi, Rozi, Ahmad ibni Muhammad. Eternity of Wisdom. Translated by Taqiyuddin Muhammadi Shushtari. Prepared by Behruz Sarvatiyon/R. Miskavayhi, M.Ahmad. - Tehran: Tehran University, - 2535. - 462 p.
7. Miskavayhi, Rozi, Abuali Ahmad ibni Muhammad. Al-Hikmat-ul-Kholida (Eternity of Wisdom). Under the editorship of Abdurrahmon Badavi/ R.Miskavayhi, M.Ahmad. - Tehran: Tehran University, 1377. - 384 p. (in Persian)
8. Omiri, Abulhasan. Al-a"lom bi manoqibi-l-islom (Persian translation with Arabic text). Translated by Ahmad Shariati, Husayn Manuchehri/A. Omiri. - Tehran: Center of University press, 1367. - 338 p. (in Persian)
9. Tartushi, Muhammad ibni Valid. Selected Translations from Siroj-ul-Muluk. Translated by Zuhro Khusravi/M.Tartushi. - Tehran: Great Amir, 1386. - 202 p. (in Persian)
10.Tafazzuli, Ahmad. Eternity of Wisdom and Khirad-name/T.Ahmad// Islamic Researches. - Tehran, 1374. Issues 1-2. - Р. 503 - 507. (in Persian)
11.The History of Shohi (Qarokhitoyon). Done by an unknown author of the VII-th Century. Prepared and corrected by Muhammad Ibrohim Bostoni Porizi. - Tehran: Iran Encyclopedia Press, 2535 shohanshohi. - 364 pp. (in Persian)
12.Hamroboeyv, N. About the Ancientest Persian Translation of the Book «Rabi al-Abror» by Zamakhshari/N.Hamroboeyv// "Bulletin of TSULBP. Series of Humanitarian Sciences" (70) 2017. -№ 1.- Р.115-126. (in Tajik)
13.Hamroboeyv, N. Nasiruddin Tusi and Translation of the Book "Al-adab al-vajiz li-l-valad as-saghir"/N.Hamroboeyv// Scientific Notes. Series of Humanities and Social Sciences. - 2016. - #2 (47). - Р. 101 - 109. (in Tajik)
14.Hamroboeyv, N.Sources of the Study of the Life and Activities of Barmakids" Dynasty /N.Hamroboeyv// "Bulletin of TSULBP. Series of Humanitarian Sciences" 2016. -№ 3 (68). - Р.50-58. (in Tajik)
15.Hamroboeyv, N. Translation and Persian Commentaries to "Shihob ul-
akhbor"/N.Hamroboeyv//Scientific Notes. Series of Humanities and Social Sciences. - 2016. - №3
(48). - Р. 97 - 104. (in Tajik)
16.Jahongir, Nuriddin Muhammad. Jahongir-name, Tuzuki Jahongiri. Attempted by Muhammad
Hoshim/M.Jahongir. - Tehran: Background of Iran Culture, 1359. - 235 р. (in Tajik)
17.Johiz, Abuusmon Amr ibni Bahr. Al-Bayon va-t-tabyen. Under the editorship of Ali Abimulham. -
V.V. 1 - 3. - Beirut, 2002. - V.2. - 345 p. (in Arabic)
Тарчумаи осори Диками, дар мисоли к,адимтарин тарчумахои "Цовидон хирад"-и Мискавайхи Розй
Вожа^ои калиди: "Цовидон хирад", "ал-Х,икмат-ул-холида", Абуалии Мискавайу , тарцума аз арабй ба форсй, Абуусмони Казвинй, Тациюддин Шуштарии Арцонй, тарцумаи таутуллафзй.
Мацола ба тауцици вижагиуо ва арзишуои адабию таърихии кууантарин тарцумауои китоби "Цовидон хирад"-и Абуалии Мискаващ бахшида шуда, муаллиф цабл аз он, ки паулууои мухталифи ин тарцумауоро баррасй намояд, баъзе омилуои густариши тарцумаи осори уикамии чор царни аввали исломиро мухтасар баён доштааст.
Тазаккур меравад, ки китобуои панду андарзие, ки ба забони арабй то царни Х таълиф гардиданд, пеш аз уама реша ва сарчашмауои форсии кууан дошта, дар тауаввул ва густариши осори панду ахлоции адабиёти форсу тоцик сауми арзишманд гузоштаанд.
Гуфта мешавад, ки "Цовидон хирад", ки мацмуи сухануои уикамии омехтаи мутафаккирони Форсу Араб ва Х,инду Юнон мебошад ва муаллифи он барои такмили китобуои дар илми ахлоци назарй таълифкардаи хеш, ин китоби пурарзишро дар илми ахлоци амалй тадвин намудааст.
Муаллифи мацола нуу адад тарцумаи "Цовидон хирад "-ро муайян намуда, асосан ба таулил ва баррасии вежагиуои ду тарцумаи мустацил-тарцумаи Абуусмони Казвинй(асри XIII) ва Тациюддини Шуштарии Арцонй (асри XVII) пардохтааст, ки аз як тараф тарцумаи цадимтарини ин асар шинохта шудаанд ва аз цониби дигар исман бо матни аслй мутобицат доранд.
Ба андешаи муаллифи мацола вижагиуои тарцума ва хусусиятуои забониву сабкшиносии тарцумауои «Цовидон хирад», аз як су аз арзиши адабиву таърихии ин китоб хабар медиуанд ва аз цониби дигар, майдони пажууишро барои тауцици паулууои дигари осори Мискавайуи Розй ва мутарцимони ин китоб фарох месозанд.
Хулоса мешавад, ки тарцумаи Казвинй ва уам Арцонй яке аз беутарин тарцумауои уарф ба уарфи кууан ва аз намунауои насри арзишманди асримиёнагй ба шумор рафта, ахбору уикоёт, ацволу ашъор, оёту ауодис ва масалу мацолуои он, бозгуи арзиши адабии тарцумаи мазкур мебошанд.
Особенности перевода философских произведений (на примере древнейших переводов книги «Вечность мудрости» Мискавайха Рози
Ключевые слова: «Джовидон хирад» («Вечность мудрости») Абу Али Мискавайха, средневековое переводческое движение, перевод с арабского на персидский, Абу Усмон Казвини, Таки ад-дин Шуштари Арджони, дословный перевод, смысловой перевод
Статья посвящена анализу литературных и исторических особенностей древнейших переводов книги «Вечность мудрости» Абу Али Мискавайха. Рассмотрены основные причины активизации работы по переводу философских трудов в первые четыре столетия ислама.
Подчеркивается, что дидактические произведения, созданные на арабском языке до Х века и игравшие важную роль в эволюции и развитии дидактического наследия персидско-таджикской литературы, прежде всего восходят корнями к древнеперсидским источникам.
Установлены девять переводов «Вечности мудрости». Проанализированы особенности двух переводов - Абу Усмона Казвини (XIII в.) и Такиад-Дина Шуштари Арджони (XVIII в.). Первый считается древнейшим переводом книги Мискавайха, к нему приложен оригинал произведения. Арджони, в отличие от других переводчиков , больше тяготеющих к дословному переложению, осушествил качественный смысловой перевод.
Языковые и стилевые особенности переводов «Вечности мудрости», с одной стороны, свидетельствуют о литературно-исторической ценности книги, и с другой-создают широкие возможности для изучения этапов становления переводческого движения в персидско-таджикской литературе.
Указанные переводы считаются лучшими образцами средневековой прозы, в которые включены сказания и рассказы, коранические стихи и хадисы пророка, пословицы и поговорки.
Peculiarities of the Translation of Philosophical Literary Productions (on the example of the ancient translations of the book called "Eternity of Wisdom" by Miskavay Rosi)
Key words: "Jovidon Khirad" ("Eternity of Wisdom") by Abu Ali Miskavay, medieval translational movement, translation from Arabic into Persian, Abu Usmon Kazvini, Taqi ad-din Shushtari Arjoni, literal translation, semantic translation
The article dwells the analysis beset with both literary and historical peculiarities of the ancient translations of the book called "Eternity of Wisdom" by Abu Ali Miskavay. The author of the article canvasses the main reasons for the activization of the work targeted at the translation of philosophical works referring to the first four Islamic centuries.
It is underscored that didactic literary productions those ones created in Arabic up to the X-th century and occupying an important role in reference to the evolution and development of the didactic heritage of Persian-Tajik literature, first of all, traces back ancient Persian sources.
Nine translations of "Eternity of Wisdom" are established. He analyzes the peculiarities of two translations done by Abu Usmon Kazvini (referring to the XIII-th century) and Takiad-Din Shushtari Arjoni (referring to the XVIII-th century). The first one is considered to be the oldest translation of the book by Miskavay, and the original of the work is attached to it. Arjoni, unlike other translators, who are more inclined to the literal translation and implemented a qualitative semantic one.
Linguistic and stylish peculiarities of the translations of "Eternity of Wisdom", on the one hand, testify to the literary and historical value of the book, and on the other, create wide opportunities for studying the stages toward translational movement formation in Persian-Tajik literature.
The mentioned translations are considered to be the best examples of medieval prose in which include sayings and stories, Quranic rhymes and hadiths by the prophet, proverbs and sayings.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Хрмробоев Насимцон Абдуллоцонович, номзади илмуои филология, докторанти кафедраи забон ва адабиети форсии факултаи забощои шарци Донишгохи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров (Цумуурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: knasim@mail.ru
Сведения об авторе:
Хамробоев Насимджон Абдуллоджонович, кандидат филологических наук, докторант кафедры современного персидского языка и литературы факультета восточных языков Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова(Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: knasim@mail.ru
Information about the author:
Hamroboyev Nasimjon Abdullojonovich, Candidate of Philological Sciences, Claimant for Doctors degree of Khujand State University named after academician B. Gafurov (Republic Tajikistan, Khujand), E-mail: knasim@mail.ru
