CC BY
11
44
НАУКА И ТЕХНИКА КАЗАХСТАНА
УДК 504. 054
ПАВЛОДАР КАЛАСЫНДАГЫ ЖАСЫЛ ЖЕЛЕКТЕРГЕ НЕГ13Г1ФАКТОРЛАРДЫЦ ЭСЕР1
А.З. ¥ракбаева, Ш.Т. Тайжанов, Г.Н. Оразова, Н.С, Ибраева
С. Торайгыров атындагы Павлодар мемлекетт1к университетi
В статье рассматривается влияние основных факторов на озеленение города Павлодар.
Мацалда Павлодар щласындагы жасыл желектерге неггзгг факторлардыц acepi царастырылады.
In the article are examining the inslieense of the main factors.
Жасыл желектердщ когам елфшде алатын орны ерекше. Агаштардыц эртурлшп, оныц тур саныныц кеп болуына байланысты.Кешнп кезде табиги компоненттерге байланысты агаш саныныц азаюы курт есп.Сон-дыкган да 2005 жылдьщ 16 шшде мен 16 тамыз аралыгында Павлодар каласында агаштардын инвентеризациясын журпзш жэне олардыц фи-топатологияльщ жагдайын есепке алып, зертгеу журпзшд1Бул зерттеудщ непзп максатьщала шшдеп агаштарды есепке алып, ктрп жагдайын,жас шамасындандай ауруга шалдыеданын аныкгау. Осы максатга каланьщ 9 Kemeci жэне 4 aya тазарщыш CKBepi зерттелд1Жумыс барысында 23014 агаш зерггелш,оныц 9752-сшщ эртурл! жагдайда ауыратыны аныкталды-.Осы зерттелген аймакгар бойынша ец кеп тараган агаш Typi; к;арагай,уй-еща,ак;терек,кара терек,мырза терекдк кайьщ. Жасыл желектердщ арасында ец кеп тараган ауру турлерг. шайыр рагы(смоляной рак), ценангиоз,уск рагы (морозобойный рак) жэне т. б Агаштардыц к;аз1рп жагдайына эсер ететш абиотикальщ,биотикальщ, антропогендак факторлар бар.
Абиотикальщ факгорга-айналадагы ортаны,ягни вл\ табигатты »^рай-тын жеке кздэамды бел1ктер жатады.Оган, б1ршшщен, белгш 6ip аймакга кдлыптскдн климаттьщ фактор (aya ылгалдылыгы,жауын-шашын мелше-
№2, 2005 г
45
р!,ауаныц температурасы,жарык мелшер1,кун мен туншц :рактыгы,желдщ scepi,aya кысымы,ауа курамы), еюншщен, топырактьщ эсер! (химияльщ к^рамын,физикалык; жэне механикалык ерекшел1ктерш), ушшгшден, су немесе гидрологиялык факторлар(суд ьщ т^ныкдыгь^кун сэулеанщ rycyi-^к^рамыдысымньщ тусушщ езгеру1,ластануы, т. б ),жер бедер1нщ эсер! жатады.Осы абиотикальщ факторлардьщ езгерш туруынан кешнп жыл-дары кала ¿шшдел фитоценоздьщ жагдайы темендед^Мысалы, кыс мезг-шндеп агаш успвдеп кардын жатуы, катгы дауыл мен жш желдердщ,аяз-д ьщ болуы агаш дшгегшщ жарылуы байкалады,б¥такгары сынады жэне кептеген тебе меристемасыньщ бузылуына экеп согады.Сонымен 6ipre, инфекциялык ауру коздыргыш организмдер1 aya райыньщ колайсыз жаг-дайында тез кебейедШесерлеп жауатын жанбыр,кектемде кар тез жэне ерте ерюе,жер асты сулары квтершсе,агаш тамырына керек-ri aya жетю-пейд] де,агаштардьщ курауына экеп согады.
Кала агаштарыныц ауру ына биотикалык факторлар ,ягни сацыраукр&к, бактерия жэне турл1 жэщцктердщ эсершен колайсыз жагдайга душар бола-ды.Мысалы 6Í3 зерттеген аймактарда жш кездесетш агаш аурулары турт сацыраукулакгардьщ, бактерия, вирус, насекомдар эсершен туындаган. Атап айтсак,терек агашыньщ «Терек жапырагыньщ тотыгуы»(Ржавчина листьев тополя) деген ауруыньщ непзп коздыргыш сацыраукулагы Melampsora;M.liricí-populina Kleb.,M.aIli- populina KM>.,M.Iarici- tremulae Kleb.,m.pinitorgua RostrKyH жылынысымен терек жапырактарында уредо пастулаттар жэне телейтостадиялар пайда болады.
bipiHmi уредопастулаттар маусым-шшде айларында пайда боладьт Олар жаз айлары бойы жапыракты закымдайды .Егер ауру каркынды журсе, онда уредопастулаттар жапырактын букш тактасын алып,фотосинтез процесшщ журуш токггатады.Жаз аягында жапыракта курец коцыр тусп телейтостадиялар калылггасады.Телейтоспоралар тускен жапырактарда кыстап шы-гып,кектемде кайтадан жаца иесше конып,оны закымдайды.
Егер бул аурумен алдын алу шараларын колданбаса,онда 6ipTe ~6ipre терек ез касиетшен айырылып,-пршшпн токггатады.Мысалы,Айманов кешес1ндеп 57 мьфза теректщ 19-ы осы ауруга шалдьщкан.
46
НАУКА И ТЕХНИКА КАЗАХСТАНА
К^ала ншндеп агаштардыц колайсыз жагдайга душар болуы-антро-погендш,ягни адам колымен жасаган ю-эрекеттерден пайда болады. Кешнп кезде тургын уй,сауда-сатгык орындары, мектеп,спорт кешендер!, жер астынан коммуналдьщ курылыстардьщ, жолдардьщ салынуы, кокыс-тардьщ кептеп болуы агаштардыц турл1 ауруларга шалдыктырып, курап кету каупш ггенд1руде. Мысалы Айманов кешесшдеп тургын уй салу барысында кептеген агаштар жойылып, кептеген агаш тамырлары за-кымдалган. Жэне де сол аумактагы агаштардыц дщдервде кептеген бала-лардыц аттары жазылып, кеп агаштыц бутактары сындырылып, кейб1р карагай агаштарын мулдем кест экеткен.
Кешнп кездер1 кала ¡иинде автокел!ктердщ кебеки, олардан улы газдар-дыц таралуы кала ауасын ластаумен катар, агаштарга да ез эсерш типзуде. К,аз1рп кезде кешнп санак бойынша кала шпндеп 700 мыцга жуык ав-токелш болса, оныц тэултне 460 тонна химиялык шацгозац таратады. Мысалы бвдщ зерпггеген аумактар бойынша тез ауруга шалдыгатыны-кара-гай агашы,себеб1 ол «тазалыкты суйетш eciмдiю>. Осы карагайдыц «Ценан-гиоз» ауруы, кеп жагдайда лас ауаныц эсершен болады.Оны коздыратын-Сепапрат kazacЪ$tamcum 5с1пуаггтап сацыраукулагы.Оныц басты белгшер! тебе меристемасыныц эларей бастауы,кылкандарыныц саргаюы жэне де жаца ескшдершщ кебекл. Сацыраукулак алгашында бурникп, оданкешн жас еркендер мен кылкандарды закымдайды. Ауруга шалдыккан агаштыц кылкандары жаз ортасында тусе бастайды.Мысалы, бо зертгеген Денсау-лык сквер1нде 153 карагай болса,оныц 133-ы ценангиозбен ауырады.
Сонымен, агаштардыц турт ауруларга ушырауы коршаган орта жагдайы-мен тыгыз байланысты. Аурулардыц алдын алу шаралары колданбаган-дыктан агаштардыц ауруларга шалдыгуы каркынды eciп отыр. Павлодар каласындагы непзп жасыл желекгердщ ауруына мыналарды жаткызуга болады:ценангиоз, меламсора,бактериялык водянка, бугорчатый рак, Павлодар каласындагы жасыл желектерге биологиялык турактылыты калып-тастыратын келеа шараларды колдану кажет:
-Ауруга шалдыкпаган кешеттерд! отыргызу;
-Ауруларга тез1мд1 жэне мэдени эсемдак агаштарын отыргызу;
-Питомниктарда кешеттерге дурыс купм жасау (топыракты кунарлан-дыру, тыцайткыштар колдану,отыргызу мерз1мдерш катац кадагалаутурл! арамшептерд! жою);
-Эртурл1 жас шамасындагы агаштарды отыргызу.
Зерттелген аймакгардагы курап калган агаштарды,бутакгарды кесу керек. Жэне де кептеген бактерия, сацыраукулак^арды жою ушш куз бен кекгем мез-
№2, 2005 г.
47
гшдерщде тускен жапыракгарды жинап, оларды ©ртеп, фунгицидтерд! кол-дану кажет.Мысалы марганец кышкьшды калий(1-2 %), формалин (ОД 5 %) фигон (0,3%),креозот жэнет.б. фунгицидгарды колдану керек,
Кдладагы курылыстарды салган кезде, кешелердщ тек эсемдтн гана ескермей, сол курылыстан ластанатын ауданды тазарту, ягни агаш отыр-гызуды да карастырган жен.бслресе, теректщтурлерш, карагай, уйецш, сер1гул жэне т.б. агаштарды отыргызу керек, себеб! олар сэндк жэне кеп ауруларга карсы тура алады.
