CC BY
24
(*Штт да,стер
Щ|ЖИ1И] LECTURES
УДК 616-056.7:575
А.А. ТУРЕБЕКОВ
МЕДИЦИНАЛЫК ГЕНЕТИКАЛЫК ДЕРБЕСТЕНД1РУ
Марат Оспанов атындагы Батыс ^азакстан мемлекеттiк медицина университетi, Актебе
Ka3ipri кездегi мэселенщ жагдайы. Практикалык медицина Yшiн генотиптеудщ мацызы мен мумкшдт.
Адам геномика аймагындагы жетiстiктер алдын алудыц, болашакты болжаудыц жэне медицинада жеке тулга ретiнде карастыруда жаца кезецнщ алгы шарттарын курастырады [1,2]. Сондыктан медицина саласындагы жас галымдар мен мамандар дербестендiрiлген немесе жекелендiрiлген медицинада нактылы наукаска багытталганын жэне денсаулыкты жеке жоспарлауга багытталганын, алдын алудагы, iздеп табудагы жэне емдеудеп эдiстердi сонымен катар коршаган орта жэне кэсiби жагдайларга жеке шалдыккыштык кауiптiлiктi аныктаудыц мацыздылыгын бiлулерi керек.
«Ертеде адамныц болашагы жулдыздарда жазылган дейтiн. f^азiр бщдщ бiлуiмiз бойынша, ол жулдызда да, адам мандайында да емес, оныц гендерЫде жазылган».
ХХ1 гасырда дербестендiрiлген медицинаньщ негiзi-генетикалык паспорт ягни «Генетикалык паспорт» деп, «жеке тулга паспортын», немесе «денсаулыктыц паспортын» айтады. Генетикалык паспорт - жеке тулганыц ДН^ деректерЫщ коры, ол эрбiр адамныц бiрегей генетикалык ерекшелiгi, оныц кандай да болмасын тукым куалайтын, мультифакторлы жэне баска да ауруларга бе^мдопнщ керсеткЫ болгандыктан, алдагы уакытта осы багыттарда аныкталган деректердi кец турде пайдалану керек.
Бiз жеке тэжiрибелерiмiзден бiлемiз, мысалы, бiр адам кYнiне 6 корап темекi шегедi, бiрак ол екпе рагы ауруымен ауырмайды, ал кунЫе бiр корап шылым шеккен баска бiр адамныц ауру болуына ол жетiп жатыр. Кейбiреулер жи жэне узак ауырса, кеп дэрi колданса, баскалары аскарбиннен баска дэр^ бiлмейдi. Бiреулер ерте жэне тез картайса, ал баска бiреулер узак емiр сYретiндер катарын кебейтедi. Мэселе булардыц барлыгы бiрдей организм жэне бiр-бiрiнщ кешiрмесi еместiгiнде, ягни бiр-бiрiне бiрдей уксамайтындыгында жэне «кызметтер^ц» бiрдей еместiгiнде. Бiреулердщ организмi бiр ауруларга туганнан тезiмдi болса, баскалары бетен ауруларга тезiмдi. 2003 жылы аякталган адам геномын талдап аныктауга багытталган халыкаралык жоспар казiргi медицинада революция жасап, жаца «постгеномдык дэуiрге» кiрудi жариялайды. Жогарыда айтылган акпараттарды талдап аныктау мYмкiн болды жэне оны адам денсаулыгы Yшiн пайдалану алга койылган максатка айналды. ^азiр де бiзге, агзамыздыц кептеген мYмкiндiктерi алдын-ала белгiлi болды. Айырмашылыгы, бiздщ кандай аурумен калай ауырмайтындыгымыз жэне кандай жылдамдыкпен картаятындыгымыз непзЫен жеке бастыц генотипiмен байланысты. Эрбiр адамныц гендерЫщ бiр-бiрiне 99% уксас болганымен, жеке бастыц генетикалык акпаратыныц айырмашылыгы - бiр-ак пайыз. МЫе осы айырмашылык, кептYрлiлiк деп аталатын бiрегейлiктi аныктайды, мысалы зат алмасу, тагам корыту, коршаган орта жагдайларына реакциясы, стрестер жэне баскалар.
Жеке геномдагы нуклеотидтердщ толык реттiлiгi керсетiлген, шамамен миллион доллар туратын «генетикалык паспорт» (DVD) - жакында Нобель сыйлыгыныц иегерлерi Джеймс Уотсон мен Френсис Крик екеуЫе гана, ДН^-ныц ею жiпшесiн ашкандыгы Yшiн берiлдi.
Алдыцгы катардагы ДYниежYзiлiк галымдар алдагы 10 жылдыкта жеке геномды толык аныктаудыц багасы 1000 доллардан асады деп сенедк Бул болжам шындык деп есептелед^ себебi будан жетi жыл бурын аякталган кеп жылдык халыкаралык «Адам геномы» жоспарыныц шыгыны Yш миллиардка жеткен. Бiрнеше жылдан кейЫ «Генетикалык паспортты» алу эдеттегiдей медициналык тэртiпке айналады.
Адамныц «Генетикалык паспортын» курастыру немесе Генотиптеу - ете кызыкты жэне медицинада болашагы бар багыт. Генотиптеу дэрiгерге жеке ауруды геномдык ерекшелiгiне карай емдеуге, оныц алдын алуга жэрдемiн тигiзедi, сондыктан эртYрлi ауруларга оныц бейiмдiлiгiн жэне осы ауруга кандай дэрi жаксы жэрдем беретiндiгiн алдын ала
Медицинский журнал Западного Казахстана №1 (41) 2014 г. ^^
43
ДЭРЮТЕР^
бтуге болады. Генотиптеудiч аркасында 1^рп медицинада эрбiр ауруды жеке карастыру кеч турде дамитын болады, нэтижесшде адам вмiр жасын узартуга айтарлыктай вз Yлесiн косады [3,4].
Казфде квптеген ауруларга бейiмдiлiктi аныктайтын гендер белпл^ мысалы жYрек кан тамыр аурулары ^рек^ч ишемия ауруы, миокард инфаркт^. Квптеген жYрек кан тамырлар ауруларыныч дамуы адам геномында белпленген жоспарга сэйкес пайда болады. Сондыктан, эртYрлi генотипi бар адамдарга аурудыч алдын алумен емдеу дербес жекеленген тYPде жYргiзiледi. Бiр ауруга бiр дэрiнiч жаксы жэрдем беруi, ал сондай ауруы бар екiншi адамга осы дэрiнiч квмектеспеуi тiкелей адамныч генотипiмен аныкталады. Сондыктан екiншi адамга вз^ч генотипiне сэйкес дэрiнi беру керек. Осылайша ХХ1 гасырдыч медицинасы баяндайтын, сактандыратын, дербестендiрiлген, ягни алдын ала айтатын, немесе болдырмайтын жэне белг^ бiр аурумен кYресуге багытталган айкын жэне гылыми негiзде жекелендiрiлген аурудыч алдын алу мен нактылы наукасты емдеуге багытталган.
Генотиптеу - тукым куалайтын белгiлердi зерттеуге багытталган скринингтеу эдiсi. Генотиптеу эдiсiн бiр рет кана орындаса жетiп жатыр, себебi ата-анадан берiлетiн генетикалык уксастыру бiр рет кана аныкталады. Казфп медицинада генотиптеудi колданудыч еч непзп аспектiлерi:
• Жукпалы ауруларга жеке бе^мдтт пен твзiмдiлiктi багалау,
• Жануяны жоспарлаудагы мачызды жагдайларды хабарлау,
• Дэр^ерлт тактикада саралап жттеу алгоритмiн курастыру Yшiн, дэрi-дэрмектерге жеке сезiмталдыкты аныктау. Генотиптеу, неге бiр адамга дэрi жэрдем бередi, ал баскаларга жэрдем бермейдi деген суракка жауап бередi жэне осы адамга кандай дэрi квмектесетiндiгiн аныктауга болады.
• Жеке адамда мультифакторлы аурулардыч даму каупiн багалау, ал жеке алгоритм курастыру Yшiн жэне наукастыч генотипiне карай емдеудiч жеке Yлгiсiн тачдап алу Yшiн кажет. Мультифакторлы ауруларга жYрек-кан тамырларыныч аурулары жатады (жYрек ишемиясы ауруы, атеросклероз, гипертония). Дамыган елдерде осы вте каутт аурулар мезгiлiнен бурын картаюга, мYгедектiкке душар кылатын жэне влiмнiч №1 себепшiсi деп карастырылады. Генотиптеуде зерттелетш аймак нYктелiк, нуклеотидтiк, квптYрлiлiк жэне нуклеотидтк реттiлiктегi кыска инсерциялар
мен делециялар, (мутациялар). КвптYрлiлiктер коршаган ортаныч кез-келген взгерiстерiне жеке эсер берудiч ерекшелiктерiн аныктайды. КвптYрлiлiктердiч типтерi: косымша нуклеотидтердiч болуы, делециялар, нуклеотидтiч жок болуы (ДНК тiзбегiнiч негiзгi кызметпк бiрлiктерi) жэне бiрнуклеотидтiк алмасулар (п1, п2, п3, п4). Геномныч барлык взгерiстерiнiч 90%-ын бiрнуклеотидтiк квптYрлiлiк курастырады. Адам геномында шамамен 10 мыч бiрнуклеотидтiк квптYрлiлiк кездеседi. Патологиялык взгерютерге душар кылып, тiршiлiктi нашарлататын мутациямен салыстырганда, генетикалык квптYрлiлiктер айкын квршбейд^ бiрак олар барлык уакытта нейтральды болмайды, айтарлыктай жиi кызметi взгерген белоктардыч пайда болуына (гендердiч вндiрiстерi) душар кылады. Гендердiч кызметтiк белсендтИшч взгерiстерi:
• Организм Yшiн пайдалы,
• Нейтральды немесе аз гана жагымсыз,
• Жагымсыз,
• Бiр жагдайларда пайдалы, ал бiр жагдайларда пайдасыз болып жiктеледi.
Кейбiр нYктелiк нуклеотидтiк квптYрлiлiктер жэне Yлкен делеция мен хромосомдык абберациялар тэрiздi генетикалык бузылыстар, моногендiк пен мультифакторлы аурулардыч даму себепштерше жатады. Сондыктан, осындай взгерiстердi аныктау - генетикалык тестiлеудiч максаты. Белгiлi бiр жагдайларга сэйкес, бiркатар ауруларга бейiмдiлiктi аныктайтын гендерд^ «бешмдтт немесе бейiмдiлiктiч гендерЬ дейдг Осындай гендердi тестiлеу кандай да болмасын аурулардыч басталу мерзiмiн аныктау мYмкiндiгiн бермейдi, бiрак ауруларга жеке адамныч бе^мдтт каупi мен коршаган ортаныч колайсыз жагдайларыныч эсерiн, квбшесе зат алмасудыч, дэрiлердiч метаболизмiн, мшез-кулкыныч взгерiстерiн аныктауга болады [5].
Генетикалык паспорт курастырудыч ерекшелiктерi.
^рштк бейнесi бiздердiч гендерiмiздiч жагдайына туракты эсер етедi. Нэтижесiнде гендер кызмет взгерiске душар болады: олар бiр жагдайларда белсендiлiк кврсетсе, екiншi жагдайда бесендiлiгi токтап калганга дейiн нашарлайды. Коршаган орта, мiнез-кулкы, эдет-гурпы, коректенуi т.б. жагдайлар негiзiнен организмнiч жалпы молекулалык-генетикалык жагдайын аныктайды, ягни кандай гендердiч экспрессияланганын жэне кандай гендердiч «уйыктап» жатканын кврсетедi. Гендердiч толык жагдайы бiздердiч тiршiлiк бейнемiзге карай взгерiсi, генетикалык паспортта кврсеттедк Оларга:
• Бiрегей генетикалык нвмiр,
Батыс Цазацстан медицина журналы №1 (41) 2014 ж.
ЛЕКЦИИ^
• Кариотип (хромосомалардыч диплоидты жиынтыгы),
• Жиi кездесетiн тукым куалайтын аурулардыч гендерiн тасымалдау туралы аппарат. (Моногендiлер, гетерозиготалы тасымалдаушылык, тукым куалайтын ауруларды кеш манифестациялау),
• Аурулардыч дамуына «бешмдш^ч» гендерi туралы аппарат,
• Геномдык дактилоскопия.
Сонымен катар жануя дэрiгерiне, ата-аналарына немесе наукастыч взiне практикалык усыныс беру. Толык кYЙiнде генетикалык паспортта бешмд^кщ гендерiн зерттеудiч нэтижелерiнен баска, жи кездесетiн тукым куалайтын белгiлерi жок аурулардыч мутацияланган гендерiн тасымалдаушылар да болуы кажет. Бiрак бул гендердi тестiлеу, жануялык аурулардыч тарихи зерттеулерше негiзделуi керек [8].
Бейiмдiлiктiч гендерi вздерiнiч эрекеттерiн орта жастан жогаргы кезечдерде iске асырады, сондыктан алдын алудыч жеке жоспарларын вчдеу еш уакытта кеш болмайды. Мысалы, тесттеуге дейiн зерттелгендердiч 92%-ы салауатты вмiр сYрiп жYрмiн деп ойлаган; ю жYзiнде олардыч 40%-ы генетикалык тургыдан караганда, мYлдем дурыс болмай шыкты. 6рбiр адам коректену жэне салауатты вмiр сYPУ жагынан жача тэрттке (режимге) втуi керек. Генетикалык тесттеу осы тургыдан караганда вте ^шт уэж (дэлел) бола алады. бз^ч жеке геномын бiлгiсi келетiн адамга жэне оныч дэрiгерiне тиiстi усыныс беру Yшiн, генетикалык тестiлеу баяндаушы медицинадагы маман толык кечес берумен аякталса, генетикалык паспорт вз максатына жетiп толык пайдалы болады.
Казфдщ взiнде Ресейде ДYниежYзiлiк еч жаксы стандартка сэйкес келетiн генетикалык паспорттыч ечбек сiчi рiлген технологиясы аныкталган. Мысалы, Мэскеуде барлык ел бойынша медико-генетикалык гылыми орталыгыныч (РАМН) 100-ден астам филиалы - ГНЦ ГосНИИ генетика, ПИННИ, тэуелаз зертхана инвитро т.б. сертификацияланган орталыктары, генетикалык паспорттыч генотиптеуi бойынша кызмет кврсетедi. брине, Ресей халкын кеч тYPде генетикалык паспорттау Швециядагыдай мемлекет жагынан элеуметпк колдау болган жагдайда гана орындалады. Осыншама квлемдi жэне алдычгы катардагы жоспарды iске асыру, Ресейдi вмiрдiч сапалылыгы мен узактыгы бойынша аутсайдерлi (еч сочгы) елдерден шыгаруга квмектесер едк
Кррытып айтканда, ХХ1 гасырда молекулалык биологияныч генетиканыч жэне фармакологияныч внеге боларлык гылыми потенциялыныч даму дечгей квптеген ми жэне жYрек ауруларыныч дамуына бейiмдiлiктi туганнан бастап болжау мYмкiндiгiн бередi. Генетикалык паспорт вмiр бойы взгермейдi жэне генетикалык паспортта кврсеттгендер диетаны курастыруда, козгалыстыч белсендiлiгiн реттеуде, кэсiби химиялык зиянды заттардан сактануды, темекi шегудi жэне бiркатар фармакотерапиялык жагдайларды реттеуде бiрегейлiк мYмкiндiктер бередi. Осылайша генетикалык паспортты зерттеу, квптеген аурулардан соныч шнде кардиоваскулярлы жэне цереброваскулярлы аурулардан узак уакыт сактанудыч бiрегей мYмкiндiктерiн тудырады.
Гендерiнде взгертiлген жеке жиынтыгы бар эрбiр адам 6î р жагынан мшдегп тYPде утса, екiншi жагынан утылады. Себебi бiркатар квптYрлi гендердi пайдалы деп те, зиянды деп те карастыруга болады, бiрак булардыч барлыгы салыстырмалы тYPде. Мысалы, бiр ферменттiч синтезiн кодтайтын детоксикациялаушы ген ^н сэулесiне сезiмталдыкты жогарылатады (бул - зиянды квптYрлiлiк), бiрак оны тасымалдаушылар полифенолдардыч эрекетiне вте сезiмтал, сондыктан кызыл шарапты пайдалану оларды мерзiмiнен бурын картаюдан сактайды. Бул тургыда - квптYрлiлiк «пайдалы». Нактылы адамныч геномыныч «^штЬ> жэне «нашар» жактарын аныктай отырып, бiздiч профилактикалык жагдайларды дербестендiру мYмкiндiгiмiз бар. Генетикалык зерттеулер бiзге ауруды белгiлерi байкалганга дейiн аныктау, бiркатар патологиялык жагдайлардыч даму кауiптiлiгiн болжай отырып, оныч дамуын токтату, диета мен физикалык дамуын реттеу, фармакологиялык препараттардыч мвлшерiмен кабылдау Yлгiлерiн дербестендiру мYмкiндiгiн бередк 1с жYзiнде, бiз взiмiздiч гендерiмiздi взiмiздiч денсаулыгымыз Yшiн жумыс ютеуге мэжбYрлеуiмiз керек. Денсаулыгымызды баскаратын жеке жоспар - гендерiмiздiч жумыстарын реттей отырып, аурулардыч даму каутттИн мейлшше азайтып, денсаулыкты сактап, жаксы вмiр сYPУДi квп жылдарга созу[6,7]. «Эдебиеттер mi3iMi:
1. Акильжанова А.Р. Оценка фолатного статуса и уровня гомоцистеина среди населения Семипалатинского региона Казахстана // Астана журналы. -2010. - №2. - С.159.
2. Акильжанова А.Р. Генетический паспорт - Миф или реальность? / А.Р. Акильжанова [и др.] // Астана медициналык журналы. -2010. - №4. - С. 23.
3. Service R F. Gene sequencing. The race for the $1,000 genome // Science. - 2006. - №311. - P. 1544-1546.
4. Clifton J.M. The Genetic Information Nondiscrimination Act 2008: what clinicians should understand / J.M. Clifton, S.S. VanBeuge, C. Mladenka, K.K. Wosnik // J. Am. Acad.Nurse Praet. - 2010. №22. - Р. 246-249.
Медицинский журнал Западного Казахстана №1 (41) 2014 г.
ДЭРЮТЕР^
5. Batchelder K. A change in the market-investing in diagnostics / K. Batchelder, P. Miller // Nat. Biotechnol. - 2006. - №24. - Р 922-926.
6. Ginsburg G.S. Genomic and personalized medicine: foundations and applications / G.S. Ginsburg, H.F. Willarf // Traasl. Res. - 2009. - №154. - Р 277-287.
7. Akilzhanova A. Association between C677T/MTHFR genotype and homocysteine concentration in a Kazakh population / A. Akilzhanova, N. Takamura, Y. Kusano, L. Karazhanova, S. Yamashita, H. Saito, К. Aoyagi // Asia Рас J Clin Nutr. - 2008. -№17(2). - P. 325-329.
8. Потапов А.Л. Значение комбинаций однонуклеотидных полиморфизмов генов катехол-о-метильтрансферазы и М1-опноидного рецептора для послеоперационной аналгезии наркотическими аналгетиками / А.Л. Потапов, А.В. Бояркина, А.А. Бабанин // Батыс Казахстан медицина журналы. - 2013. - №4. - С. 29-33.
e-mail: [email protected]
Батыс Казахстан медицина журналы №1 (41) 2014 ж.
