"Oriental Art and Culture" Scientific Methodical Journal / https://oac.dsmi-qf.uz Volume 5 Issue 1 / February 2024
«ПАХТА» - БИРИНЧИ УЗБЕК БАЛЕТИ
Наргизахон Суннатхужа кизи Заитова Илмий рахбар: П.И.Ташкенбаев
Аннотация: Мазкур маколада узбек миллий раксининг келиб чикиши тарихи, миллий балет санъати вужудга келишининг тарихий шарт-шароитлари ёритилган. Асосий эътибор биринчи узбек балети - "Пахта" балетининг сахнавий тарихи ва бадиий хусусиятларига каратилган.
Калит сузлар: миллий балет, классик ракс, балетмейстер, асар, сюжет, фольклор, композиция, сахна
"PAXTA" - THE FIRST UZBEK BALLET
Nargizakhon Sunnatkhoja kizi Zaitova Scientific supervisor: P.I.Tashkenbaev
Abstract: This article discusses the origins of the Uzbek national dance, the historical conditions for the emergence of the national ballet art. The main attention is paid to the stage history and artistic features of the first Zbek ballet - "Buttermilk".
Keywords: national ballet, classical dance, choreographer, work, plot, folklore, composition, stage
Ракс - инсон пайдо булган илк даврданок тугилган. Дастлаб ракс оркали инсонларнинг мехнат жараёнлари, хайвонларнинг харакатлари ижро этиб юрилган. Улар турли маросимларида олов атрофида бир гурух булиб раксга тушишлари мана шу санъатнинг келиб чикишида асосий куриниш сифатида каралади. Ракс санъати, нафакат ракс, балки барча санъат турлари мехнатдан толиккан инсонга маънавий рухий куч, тетиклик, хушчакчаклик, хаётга, яшашга булган интилишларига канот багишлайди.
Кадимий ракслар турмуш ва мехнат жараёнларидаги бирор харакатга чакконлик ва чидамликка ургатувчи жисмоний машгулот булган. Ракснинг бу хусусияти кадимий халкларда узок вакт давомида сакланиб келган. Махаллий халкларда, барча бошка халклардаги каби, ракслар овчилар пантонималари ва голибнинг тантанасини ифодаловчи уйинларда шакллана борди.
Инсонлар хали санъат тушунчасини англай олмаган даврда, табиатда руй бераётган ушбу табиий офатлар сабаб Худога илтижо эта бошладилар. Улар учун хар бир ходисанинг, табиий офатнинг ё булмаса ички хис туйгуларнинг хам уз Худоси бордек эди. Кейинчалик улар уз илтижоларини, мурожаатларини турли
ПссШ^^Ш] 395 ISSN 2181-063Х/Impact Factor 4.311 (SJIF 2022)
харакатлар оркали ифода этадилар. Уларнинг уша даврда хосилдорлик маросимларидаги ракслари, кийимлари ва узига хос журликдаги кушиклари ибтидоий одамларда санъатга булган тушунчани уйгонишига туртки булди. Орадан бир канча вакт утиб эса барча санъат турлари алохида-алохида, хатто улар бир неча узига хос гурухларни уз ичига олган холда бирин-кетин ривожланиш чуккисига эришди. Шу жумладан узбек ракси хам.
Узбек раксини кадимийлигини топилган тасвирлар ва топилмалар асосида аник исботлаб бериш мумкин. Узбек ракс санъати халк ракси сифатида асрлар давомида ривожланиб келган. Самарканд, Шахрисабз, Бухоро, Тошкент раккоса ва ракосларининг шухрати V-асрдаёк бутун шаркка ёйилганлигини манбаларда курамиз. Араблар ва мугуллар истилоси ракс санъат ривожига хам кескин зарба берди. XIV - асрнинг иккинчи ярмидан ракс яна уз каддини тиклай бошлади. Барча соха турлари билан бир каторда маданият, санъат, жумладан, ракс санъатининг ривожланиши, тараккий этишида Буюк ипак йули хамда Темурийлар салтанатининг хукмронлик даврларидаги санъат ва маданий хаёти энг мухим даврлар дея кайд этилади.
Амир Темур хукмронлик даврида XIV - XV асрларда Мовароуннахр мухим маданий марказга айланди. Халк сайлллари ва байрамларнинг уюштирилиши натижасида оммавий майдон ракслари пайдо булди ва ривожланди. Пойтахт хисобланмиш Самарканднинг куркам богларида сарой кабуллари, байрам сайллари утказилган, халк ракси ва уйинлари уюштирилган. [4, 158-b.]
Санъатшунослик фанлари доктори, профессор Мухсин Кодиров ёзадилар: "Алишер Навоий даврида томошалар уч гурухга булинган: сарой томошалари, кенг халк оммаси уртасида уюштириладиган томошалар, касб - кори, насаби, мансаби, диний ва дунёвий эътикоди, жинси буйича вужудга келган уюшмалар ичида утадиган томошалар. Улар урни, дастури, ижрочилар малакаси, томошабинлар таркибига кура бир-биридан фарк килган." [5, 87-b,] Табиийки, мазкур томошаларда мусика ва ракс етакчи уринда турган. Бунга нафакат тадкикот ишлари, балки уша даврга оид миниатюралар ва деворий суратлар оркали хам ишонч хосил килиш мумкин. Булардан ташкари Алишер Навоий достонларида хам соз ила ракс хамрохлик килган базмлар куплаб тилга олинган.
Профессионал ракс билан бир каторда халк уйинлари сакланиб, ривожланиб борди. Ракс санъатимиз мехнат, маросим уйинларидан ташкил топгпн «Катта уйин», «Маком уйин», «Карсак уйин» каби монументал ракс туркумларигача булган катта тараккиёт йулини босиб утиб, халкнинг маънавий - маданий хаётида мухим рол уйнаб келган. Ушбу санъат намунаси, халк ракси, илгор анъаналари авлоддан авлодга, устоздан шогирдга утиб яшади ва бизгача етиб келди. Узбекистонда XIX-аср ва ХХ-аср бошида мехнат хамда маросимлар билан боглик булган халк профессионал ракс санъати мавжуд булиб купгина
ПЙта^^Н 396 ISSN 2181-063Х/Impact Factor 4.311 (SJIF 2022)
хусусиятлари билан бир-биридан кескин фарк килувчи Фаргона, Бухоро, Хоразм услуб мактаблари карор топди.
Узбек миллий ашула ва ракс санъатини урганиш ва халкка етказиш учун илк бор 1930 йилда Самарканд шахрида устоз Мухиддин Кори Ёкубов бошчилигида студия ташкил этилади. Ушбу студияда машхур санъаткор ва соха мутахассислари: Уста Олим Комилов, Юсуфжон кизик Шакаржонов, Гавхар Рахимова, Комил Яшин, Мутаваккил Бурхонов, Александр Беклар санъат сирларидан талабаларга сабок беришарди. Ракс буйича кулланмалар йук, укитувчилар «Оёгингни бундай кил, кулингни бундай тут» тарзида дарс утишар, харакат ва холатларнинг номлари йук эди. Бу хол ракс элементларини кейинчалик унутилиб кетишига олиб келарди.
Ракс санъатини урганиш жараёни унинг коидаларини ишлаб чикиш, ракс харакатларига ном беришдан бошланди. Миллий раксдаги эгилиш турлари тасниф килинди, айланиш харакат турлари гурухларга булинди. Фаргона, Бухоро, Хоразм ракс услублари фарклана бошланди.
XX аср бошида Узбекистонда узбек миллий ракси билан биргаликда балет ракс санъати хам уз ривожини бошлаган давр булди. Балет тушунчаси буюк узбек кизикчиси, раккос, устоз мусикачи Юсуфжон кизик Шакаржонов ташаббуси билан пайдо булди. У Петербургдан бир канча балериналарни олиб келди ва улар Юпатов циркида томошалар курсатдилар ва шу даврга келиб уни оврупачасига "Классик"-"мумтоз" деб аташ расм булди. [3, 62-Ь.]
Мумтоз ракс турли ракс унсурлари, анъанавий театр ва халк томошалари харакатларидан танлаб синтезлаштирилган раксдир. Инсоннинг турли холати, фикрлари, хис-туйгулари ва унинг атроф мухит билан алокасини мусика охангларига жур холда акс эттириш мумтоз ракснинг асосий максадидир. [1, 39-
ь.]
Европа ва узбек мумтоз ракслари эстетик жихатдан бир - бирига ухшаш санъат тури булсада, аммо уларнинг пластика таркиби ва мусика билан богликлик хусусияти турлича.
Ракс мавзуси шартли-пластик, образли ракс харакатлари асосида акс эттирилади. Мумтоз раксларда хаётий имо - ишоралардан хам кура "ракс техникаси" мухим рул уйнайди. [Муаллифнинг Узбекистонда хизмат курсатган санъат арбоби К.С.Сагатов билан сухбати, 2023 йил 19 май.]
Балет алохида бир санъат турики, у ривожланиш давридаёк ургуни адабиётга каратади. Балет спектаклларида бадиий адабиётнинг деярли барча турларига мурожаат булган. Хусусан, роман, эссе, хикоя, новелла, достон асосида сахналаштирилган балет спектакллар театрларнинг репертуарида куп учрайди. Сахнага куйилган хар бир бадиий асар уз сюжетига эга. Сюжетлар ёрдамида ёзувчи жамоавий тукнашувларни, кахрамонлар характерлигини, уларнинг
397 ^ЭЫ 2181-063Х / 1трас( РасЬг 4.311 (БЛР 2022)
харакатлари ва бир-бирларига муносабатлари оркали очиб беради. Сахнада жонланаётган сюжет хаётий мухим жараёнларни акс эттиради. Шу билан бирга сюжетда албатта тукнашув булиши, унда усиб чикувчи тугун, кулминация яъни (юкори нукта) ва харакатнинг ечими акс эттирилиши шарт. Сюжетга уз навбатида фабула, яъни вокеалар тасвирининг кетма-кетлиги, даллилар, кахрамонлар харакатини бадиий хикоя килиш киради. Айни мана шу конуниятга буйсунган холда дунёга келган сахна асари томошабинлар олкишига сазовор булади.
Узбек сахнасида хам 30-40 йилларда бирин - кетин миллий мумтоз балетлар намойиш этила бошланди. Опера ва балет театрига Алишер Навоий номи берилгунга кадар учта балет собик совет "миллий" балети анъаналарига зид холда куйилди. [3, 65-Ь.] Гарчи балетларнинг симфоник мусикаси булсада, Уста Олим Комилов томонидан унга миллий чолгулар жур сифатида киритилган. Ижрони эса балериналар эмас, балки раккос ва раккосалар бажарган. Бу балетлар "Пахта" (1933 йил), "Шохида"(1939 йил), "Гуландом"(1940-йил) балетлари эди. "Пахта" ва "Шохида" балетларини курикдан кейин дархол такиклаб куйилди. "Гуландом" балети эса балетмейстер Е.Барановский томонидан соф классик услубни олиб кириш асосида кайта тикланди ва репертуарда бир мунча вакт сакланиб турди. [3, 68-Ь.]
Узбек мусикали театр сахнасида Уста Олим Комилов ва Мукаррама Тургунбоева томонидан сахналаштирилган биринчи миллий балет - "Пахта" балети - 1933 йилда яратилади. Бу узбек халк ракси ва пантомимасини куллашнинг илк уриниши эди. Бу балет хали театр ташкил этилмасидан аввал Тамарахоним, Розия Каримова, Уста Олим Комилов томонидан сахналаштирилди ва раксни узлари ижро эттилар. [Муаллифнинг хореограф Р.Р.Искандарова билан сухбати, 2023 йил 2 декабр.] Бу балетда пахтани йигиб олиш жараёнлари, дехконлар мехнати акс эттирилган. "Пахта" балети "миллий балет" деб аталсада, у авваламбор халк ракси эди. Ижроси хам "балет" коидалари асосида профессионал даражада ижро этилмаган. Яъни бу оёк учида ижро этилган балет туркумига кирмас эди. "Пахта"ни айнан масхарабозлик сахнаси учунгина такиклашган эди. Яъни масхарабоз образи оркали халк уз фикрини, уша вактдаги кийинчилик ва зугумни баён этган.
"Пахта" балети уз даври мафкурасининг ифодаси сифатида яратилган булиб, ушбу балетда кук куйлак кийиб, кизил дурра ураган ёшлар намоён булар, харакатларда уларнинг шиддати, гайрати ифодаланар эди. Уз навбатида конфликт яратиш учун муштумзур бойлар, динни никоб килиб олган зодогонлар образи киритилган эди. Фаол ёшларнинг ёвуз кучлар билан тукнашувига курилган зиддият курсатилиб, ижобий кучлар маглуб этишлари акс эттирилган. Мазкур кураш жараёни куп планлилик асосида кечиб, иккинчи томондан далада чигитни тасвирловчи "Пахтаой"нинг бегона утлар билан кураши тасвирланади.
Пс^У^^^В! 398 ^ЭЫ 2181-063Х / 1трас( РасЬг 4.311 (ЭЛР 2022)
"Пахтаой" образини яратган Мукаррама Тургунбоева узининг куч кудратига, иродасига ишонади. Магрур харакатлар билан узини душмандан химоя килади ва шу тарика ёвни мавх этади.
Ракккосанинг махорати шунда куринган эдики, "Чигит-пахтаой" образида унинг куллари чигитнинг кулок ёзиб чикиши, буй чузиши, гуза нишоналари гул очишини, гулкосалар чанокка айланиб, нозик толаларни авайлагандек ифодалар эди. Кейинчалик 1938 йилда Мукаррама Тургунбоева ушбу асарни оммавий ракс сифатида Е.Барановский билан кайта ишлаган. Лекин гоя жихатидан уша даврга хос булган холатлар акс эттирилгани сабаб бу балет сахнада узок яшамади.
Х,ар бир даврнинг узига яраша тускинлик ва такиклари булган. Турли важ ва сабаблар туфайли ижодкорларнинг ижод махсуллари сахналардан олиб ташланган. Кейинчалик сайкалланиб кайта ижро этилганда хам узок яшамаган. Чунки мазмун мохиятида эркинликка, хурликка интилиш ва разолатга карши кураш мафкураси акс этиб турарди.
Мен биргина "Пахта" балетини мисол килдим холос. Аммо хозирги кунга келиб, миллий балет санъатига булган эътибор сезирарли даражада усмокда. Танкидлар, мураккаб холатлар булиши мумкин, аммо балетмейстер ва балет ижрочиларига яратилинаётган шароитлар, миллий балетни, образларни уз холида, мазмун ва мохияти ёркин тарзда саклаб колиш имкони берилаётгани бу жуда хам мухим ва асослидир. Шундай экан хар бир асар устида тинмай ишлаш, унинг гоявийлик жихатларини янада бойитиб томошабинларга такдим этишдек масъулият билан харакат килиш лозим.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Хамраева Г. Raqsning milliy qiyofasi. - Тошкент: San'at. - Тошкент: 2012
2. Авдеева Л. O'zbek milliy raqs tarixidan. - Тошкент: 2001
3. Авдеева Л., Крдиров м., Исматова Ю. "Тановор" ракс жилолари. -Тошкент: Узбекракс, 2012.
4. Рахмонов М. Узбек театри. - Тошкент: Фан, 1977.
5. Кодиров М. Навоий ва сахна санъати. - Тошкент: Узбекистон миллий энциклопедияси, 2000.
399
ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.311 (SJIF 2022)