CC BY
1УДК 398(576.44
ОСОБЕННОСТИ ЛОКАЛЬНЫХ ЛАТИФА (АНЕКДОТОВ) (НА ПРИМЕРЕ ФОЛЬКЛОРНЫХ АНЕКДОТОВ БАДАХШАНА)
ВИЖАГИИ ЛАТИФА&ОИ МА&АЛЛ1
дар мисоли латифааои фолклори Бадахшон
ГУЛОБ ОБИД ХОЛИК
Институти илмаои гуманитарии ба номи академик Б.Искандарови Академияи миллии илмаои Точикистон
Аннотация: В данной статье речь идет о специфики местных шуточных рассказов или анекдотов. Этот фольклорный вид имеет свою жанровую особенность и в разных регионах и местностях имеет свою специфику и рассказывается отличительным колоритом. Несмотря на разные термины, употребляемые по отношению этого прозаического жанра, они почти одинаковые по значимости. В прошлые времена этот вид жанра обычно рассказывался во время тяжелых работ для поднятия настроения и веселья людей. В их содержаниях также отражаются реальные события из жизни отдельных людей и в целом в них изображаются социально-экономический и культурный жизнь отдельно взятого региона или народностей и таким образом они могут дать различные информации об этих местностях.
Ключевые слова: анекдот, жанр, особенность, местность, исторические события, содержание, форма.
FEATURES OF LOCAL LATIFA (ANECDOTES) (BASED ON FOLKLORE ANECDOTES FROM DADAKHSHAN)
Annotation: This article is about the specific of local humorous stories or anecdotes. This folklore type has its own genre feature, and in different regions and localities has its own specificity and distinctive color. Despite the different terms used in relation to this prose genre, they are almost the same in significance. In the past, this type of genre was usually told during hard work to rise the mood make people happy. Their contents also reflect real events from the lives of individuals and, in general, they depict the socio-economic and cultural life of a particular region or peoples and thus they can provide various information about these localities.
Keywords: latifa, genre, feature, locality, historical events, content, form.
Латифа жанри хурди насри шифош! буда, чун жанршои дигари гуфтор! инъикоскунандаи орзуву омоли халк мебошад. Аз ин ру ин жанри хурди эпик! аз замони бостон то ба имруз бе собика ташаввул карда макомашро устувор нигош дошта истодааст. Дар «Фаршанги забони толик!» латифа ба маънои базла, шух!, мутоиба, нуктаи дакик, сухани бозарофат, сухани дорои маънои чукур ва нозук, каломи мухтасари пурмаъно омадааст [5, 594]. Дар «Фаршанги тафсирии забони толик!» латифа ба маънои базла, аския омада ба ин маън! шарш ёфтааст, ки яке аз жанршои наср! буда, шикоячашои шухи хандаовар ва наклшои кутоши дилнишинро дар бар мегирад [6, 714]. Адабиётшинос Х. Шарифов латифаро «вокуниш аз авзои мух,ит ва ё муносибати одамй» тавсиф намудааст [8, 303]. Вокеан яке аз конуниятшои жанри латифа ин шакикати воке! ба шисоб меравад, ки он дар авли вокеа ва муносибати байни одамон ё вокеаи ба вукуъомада гуфта мешавад. Дар бисёр мавридшо агар латифа пеш ё пас аз муддати тулонии вокеа гуфта шавад, ба талаботи латифа он кадар созгор намешавад, зеро дар ин маврид он аллакай ба шикоя монанд мешавад ва хусусияти хандаовар буданро аз даст медишад. Мушаккик Р. йодизода латифаро «берашмона масхара ва хандахариш намудани баъзе шодисашои ламъият! ё шаёти шахс!» нишон додааст [7, 153]. Ин масъала низ ба андешаи
болозикр рабт дошта, дар мавриди рафтори шодисаву вокеашои ламъият! ва рафтору кирдори гайри мукаррарии одамон гуфта мешавад. Профессор Р.Рашмот ролеъ ба ин жанри фолклор! андешарон! намуда, таъкид бар он дорад, ки вожаи латифа асосан дар байни равшанфикрон роил буда, он истилоши машаллии худро дорад [4, 297]. Дар Хатлону водии йисор латифа «шикояи Афанд!», «шухишои Афанд1», дар Хуланд ва водии Фаргона «латифа», «накли Афанд!», дар Дарвозу Ванл «лакича», «маталак», дар Толикобод «лакича», «Апанд!», дар Гарм «лакича», дар Панлакент «Киссаи Афанд!», дар Бухоро «латифа», «шуги Афанд!», «Афандияи наклаш», дар Сариосиё ва Дешнав «масал», «афсонаи Афанд!», «макол», дар Бойсун «латифа» ва гайра маъмул аст[4, 298]. Аз истилошоти дар миёни минтакашои гуногуни Осиёи Миёна иртибот доштан ба номи Афанд! аз шакли кадим! яъне пеш аз замони ислом! вулуд доштани ин жанр гувош! медишад. Бояд кайд кард, ки дар забони шугнон! нисбат ба ин жанр бештар истилоши латифа ба кор меравад, вале дар гузашта баъзан онро машлот! (яъне шух!, суханони тезутунд) мегуфтанд, назир бошад навъи дигари фолклор! ба шисоб меравад. Дар назир ягон хислат, амал ё узви инсон таншо бо як калима ба тарики хандаовар ташбеш мешавад. Латифа нисбат ба назир тулонитар буда, он аз се кисмат вазъият, шарши вазъият ва лавоби тезутунд ё хандаовар иборат буда, шикоячаи хурди шухиомезро ба ёд меорад.
Фолклоршинос С. Косим! ролеъ ба ин жанр андешашои илмиро баён намуда, кайд кардааст, ки каринаи кадимаи ин унсури адаб! шалв, мутоиба, мунозира, нодира, назира, зарифа, базла, алиба, шикоят ва гайра дар адабиёт таърихи тоислом! дошта, намунашои онх,о тавассути адабиёти пашлав! ва як силсила шикоях,о то замони мо омада расидаанд ва дар кофилаи оншо дигар асару малмуашо элод шудаанд [1,153]. Дар малмуъ латифа чунин жанри хурди эпикиест, ки дорои вокеаи кутоши тезутунд буда, бо ханда ба охир мерасад [1, 13].
Аз шарши истилоши латифа бармеояд, ки ин жанри гуфтор! таърихи нишоят кадима дошта ба замоне иртибот дорад, ки инсон ба ханда кардан пардохтааст. Ханда бошад, пояи аввалини маданият ба шисоб меравад, ки дар ин лода олими рус В. А. Луначарский ишора бар он намудааст «кавму алдод ба воситаи ханда, ки бештар шакли мусобикаро дошт, шамдигарро сарзаниш ва тамасхур мекарданд» [1,12]. йамин гуна андешашо дар навишталоти донишманди Юнон Арасту ба назар мерасанд. Пас маълум мегардад, ки пайдоиши латифа ба замони хеле кадим рафта мерасад. Чун ин жанр аз замони бостон вулуд дошт, дар раванди ташаккулу ташаввулоти тарзи зисту зиндагон! ва ба кавму кабила лудо гардидани сохти давлатдор! он низ ба худ вижаг! ва мазмуншои мухталифро зам карда омада буд.
Агар ба латифашои як минтака ё машал назар афканем, ба осон! дарк хошем намуд, ки шар яки оншо дорои вижагии хоси худ мебошанд. Яке аз махсусиятшои жанри латифа ин бемуаллиф будани он аст. Бо вулуди ин дар айни замон дар фолклори мардуми Бадахшон латифашои муаллифдор вулуд доранд. Дар ин лода кайд кардан бамаврид аст, ки як хусусияти латифа ин кашрамони соддаву гулу гумрош ё зирак доштани он аст. Бо гузашти замон латифашоро аз номи персонажаш гуфта медишанд ва баъзан вай шамчун муаллифи латифа шинохта мешавад. Дар баробари ин дар шар машал шахсоне шастанд, ки машорати хуби латифагу! доранд, бинобар ин баъзе латифашоро ба оншо нисбат медишанд. Бархе аз гуяндагон «фалон! гуфт...» мазмуни латифаро накл мекунанд, машз шамин фалон! дар нутки гуянда аз иштироккунанда ё худ персонаж ба муаллифи латифа табдил меёбанд. Баъзан агар латифагуй ё худ персонажи латифа шозирлавоб! накунад ё лавоби гайримукаррар! надишад шам, латифаро ба номи у пайваст менамоянд. Вобаста ба ин матлаб дар айни замон латифашои зиёдеро дучор гардидан мумкин аст. Мисол марде фавтид, тобуташро бурданй мешаванд. Мадкарим низ дар он чо хузур доштааст. Дар ин давра халифа гуфт:
- Майитро гирифта, тезтар баред.
Мадкарим ба халифа ру оварда гуфт:
- Халифа, чаро саъй кунем, охир ин яхмос нест, ки об шуда равад.
Матни асл
Чорик муу/ат Мадкарим суд/ь тар фотахуни. Халифа лув/:
- Аро ди майит тезди йосет:
Мадкарим лувл,:
- А Халифа йид на марожни об суд. Ху бадила ди йосам [3,149].
Мадкарим яке аз чешарашои намоёни латифашои фолклори муосири Бадахшон ба шисоб меравад. Имруз дар саросари Бадахшон чи аз номи вай чи худди вай латифашои зиёде падид омада истодаанд ва дар фолклори муосири Бадахшон у баробари кашрамонони латифашои тамоми мардуми Осиёи Миёна Мушфик!, Хола Насриддин, Афанд! машшур гаштааст.
Латифа дар мушиту макони алошида вобаста ба вазъияту шароити макон ва замон гуфта шуда, латифагуй низ шахси одд! набуда, балки дорои машорати хуби суханвар!, шозирлавоб! ва шухтабъу зариф мебошад. Аз ин лишоз на шар кас метавонад латифагу! кунад, баъзан зарурат ба миён меояд, ки латифагуй дар асоси латифаи дигар машал ё минтака шатто забонашро татар дода, латифаи худашро гуфта дишад. Дар ин маврид махсусияти дигари жанри ба вулуд меояд, ки он вариатив! будани ин жанрро нишон медишад. Ба ин андеша латифаи зерин мисол шуда метавонад. Донишлуи дарвоз! ба падараш телефон мекунад ва баъд аз салому алекум мегуяд:
-Падарлон сум бифирист.
Падар худашро ба кар! андохта мегуяд:
-Ч!? Нашунида истодаам.
-Сум, -гуфт донишлу.
-Баландтар гап зан овозат паст омада истодааст.
-Нашунида истодаам, ки чи мегу!? -гуфт падараш.
-Сум, сум бифиристон-мегуям.
-Ч!? Ч! нашунида истодаам, -гуфт падараш.
Дар шамин вакт духтари телефонч!, ки гапшои иншоро гуш мекардааст, гуфт:
-Писарат мегуяд, сум бифирист.
Падари бача мегуяд:
Падарлаънат, ман нашунидаам, ту шунид!, худат бифирист [2, 11].
Маълум аст, ки сокинони ношияи Дарвози Вилояти Кушистони Бадахшон бо забони толик! шарф мезананд ва ин латифа дар тамоми минтака бо забони толик! маъмул буда, дар дигар дешашои шугнизабон онро тарлума карда, бо обу ранги махсус, тагири макон ва шатто номи шахс ишора карда гуфта мешавад. Дар ношияи Рошткалъа Давлатшо ном марди шухтабъ ва зариф вирди забони мардум аст. Бинобарин шамин латифаро тагир дода ба лои падари донишлу Давлатшо гуфтаанд. Шояд ин латифа аввал дар ношияи Рошткалъа пайдо шуда, баъд дар Дарвоз мутобики вазъи он машал гуфта шуда бошад, вале мушим он аст, дар ин ло каринанокии жанр шувайдо аст. Лолиб он аст, ки латифа ба дигар навъу намудшои адабиёти гуфтор! рош ёфта, онро лаззобтар ва шатто забону сохторашро тагир медишад. Дар миёни халкияти дунё пандномашо вобаста ба шокими пештараи йиндустон Неру вулуд доранд, ки имрузшо дар шабакашои интернет! мунтазам пайдо мегарданд. Дар конексти яке аз оншо аллакай латифа ба вулуд омадааст. Мисол як муаллими англис Неруро хеле бад дидааст. Боре муаллим дар тарабхона машгули хурокхур! будааст. Неру омада, дар пашлуяш мешинад. Муаллим гуфтааст: Оё дид!, ки маймун бо кабутар хурок хурдааст?
Неру дар лавоб мегуяд:
Набошад, ман парвоз кардам. Дар латифашои машаллии Бадахшон бошад, лавоне хост бо духтаре шинос шавад, ки дар бог нишаста буд. Лавон ба наздаш омада гуфт:
-Биё шинос шавем.
Духтар гуфт: магар кабутар бо маймун шинос мешавад?
Лавон дар лавоб гуфт:
-Ман парвоз кардам.
Матни асл
Йиви гац вгнч йа тар бог нисцин виц. Хойихи чуул вам кати балад cumow. Суд тар wам хез лувд:
-Чайик балад нас^амо?
Йа лувд:
Тут w'iHHO меминак кабутар кати балад суд?
Йу лувд узум пас р^ухт.
Дар контексти дигар жанр ифода ёфтани латифа низ хеле зиёд аст ва ин як вижагии дигари онро нишон медишад. Ин гуна латифашо агар дар миёни як халкият ё минтака шамчун андарз ифода ёфта бошанд, дар халкияти дигар бо обуранги зариф тавассути шозирлавоб!, кутошбаён! гуфта шуда сохтори латифаро ба вулуд меоранд.
Чуноне ки дар фавк ишора рафт пайдоши латифа ба вокеаву шодисашои зиндаг! вобастаг! дорад. Аз руи аз мазмуни латифашо вокеаву шодисашои таърихиро муайян менамоянд. Мисол то солшои 2019 яъне вокеаи тамоми дунёро фаро гирифтани «Covid 19» ягон латифа вобаста ба ин мавзуъ гуфта намешуд. йарчанд ки ин пайомади хуб набуд шам, вале жанри латифа дар ин давра низ ташааввул карда буд, ки аз руи оншо ояндагон вазъият, замон ва ва таърихи онро муайян намоянд. Мисол дар шароити пашншавии ин касал! карор дар бораи танзим кабул шуд, ки шумораи иштирокдорони туй кам карда шуда, ба сивупанл нафар расида шавад. Зане ба дугонааш ин хабарро мерасонад. Дугонааш мегуяд, ки афсус ман нав куртаи киматбашоро харидам, акнун таншо сиву чор нафар куртаи нави киматбашои маро мебинанд. Аз мазмуни ин латифа аз як тараф агар вазъияти замон муайян гардад, аз тарафи дигар шарту шароити замон, макон вазъият ва таърих муайян мешавад.
Бисёр латифашое вулуд доранд, ки дар оншо машалшои алошида ё худ аз номи шахсони ягон машал гуфта шуда, дар шар минтака ва машал вобаста ба машорати латифагуён гуфта мешаванд. Дар Бадахшон латифашо бештар вобаста ба ношияшо дар мисоли дарвоз!, ванл!, ишкошим!, шугн!, маргоб!, шохдарач! гуфта мешаванд. Гарчанде ки мазмунашон як хел бошад шам, вале оншо вобаста ба шахсе, ки аз кадом машал аст ва хошиши мавриди шух! карор додани машали дигарро кунад.
Марде аз Дарморахт ба Новосибирск барои фурухтани себ рафтанй буд. Ними рошро тай карда, хабар медишанд, ки мотори чархбол вайрон шуд, вай акнун поён меафтад. Савдогар пурсид:
- Дар поён кадом шашр ё вод! аст?
Гуфтанд:
- Олтой.
Савдогар боз пурсид.
- Дар Олтой нархи себ чанд сум бошад?
Матни асл
Йи дарморахти тар Новосибирск мун пардедоw йест. Йилав тийен ат стюардесса ёдд ху лувд:
- Йам самалёт та шич ар тагов дед.
Дарморахтийи пехцч:
- Ар бир чиз?
Лув/ен аро аред Алтай.
Йуи во пехц:
- Ат аред ку килои мун цунд вид? [3,154].
Маълум аст, ки дар ламоати Дарморахи ношияи Шугнон себ фаровон аст ва бештари мардуми ин машал ба себфуруш! машгул буда, шахсони шухтабъ вобаста ба ин шароит латифагу! мекунанд.
Дар малмуъ жанри латифа дорои махсусияти хоси худ буда, бо рангорангиаш кариб дар шар машал ё минтака вижагии худро доро аст. Баъдан бо вулуди истифодабарии вожашои гуногун нисбат ба ин жанри гуфтор! истилошашон кариб як хел баён мегардад. Ин гуна номбурдани жанри латифа аз кадим! будани он шашодат медишад. Баъдан шарчанд ки ин жанри гуфтор! барои болидагии табъи мардум, ки дар гузашта шангоми мешнати токатфарсо гуфта шуда бошад шам, вале дар мазмуну муштавояш бисёре аз шодисаву вокеашои таърих!, тарзи зисту зиндагон! ва умуман шаёти иктисод!, илтимо! ва фаршангии шар як машал
минтака, кишвар ва халкияти лудогона тасвир ёфта, чун манбаъаи муатамади иттилоот ба шумор меравад.
йамин тавр, латифа жанри кадимаи мардум! буда, то замони мо ба тарики густурда паан гардида руз аз руз мавкеашро нисбат ба жанраои дигари гуфтори устувортар нигоа дошта истодааст.
АДАБИЁТ
1. Косим', С. Бадеияти латифааои халкии толик / С. Косим!'. - Душанбе: Ирфон, 2020.- 190с.
2. Косим!, С. Мулоаизаао андар боби адабиёти шифоа! ва хатт! / С. Косим!.- Душанбе: Ирфон , 2020. -396с.
3. Курбонхонова, Н. Жанраои асосии фолклори Бадахшон / Н. Курбонхонова.- Душанбе: Ирам, 2023.- 192с.
4. Раамон!, Р. Фолклори толикон: дарсао аз адабиёти гуфтор! / Р. Раамон!.- Душанбе: «МДМТ», 2021.- 544с.
5. Фараанги забони толик!. Лилди 1. / Мураттибон Зеан! Т., Капронов Н., Ализода И., Арзуманов С. ва диг. - Москва: Советская Энциклопедия, 1969. - 962 с.
6. Фараанги тафсирии забони толик!.Лилди 1. - Душанбе, 2008. -950с.
7. йодизода, Р. Салмони Совал! / Р. йодизода // Очеркао аз таърихи адабиёти толик. Адабиёти форсу толик дар асраои XII-XIV. - Кисми дуюм. - Душанбе: Дониш, 1983.-С.63-80.
8. Шарифов, Х. Назарияи наср (дар адабиёти форсии асраои 4-5 аилр!) / Х. Шарифов. -Душанбе, 2004.-318с.
