CC BY
19УДК 070(091):947.6
В. У. Коваль, кандыдат пстарычных навук, асютэнт (БДТУ)
ВЫЗНАЧЭННЕ АСНОУНАЙ ТЭРМ1НАЛОГ11 ПРЫ ДАСЛЕДАВАНН1 УЗАЕМАСУВЯЗЕЙ БЕЛАРУСКАЙ I УКРА1НСКАЙ ДЫЯСПАР У М1ЖВАЕННЫ ЧАС
Публшацыя прысвечана разгляду пытання пра сучасные развщцё тэрмшалогп пры вывучэн-Hi псторьп беларускай i украшскай дыяспар. Асабл1вая увага надаецца неабходнасщ выкарыс-тання замежных даследаванняу па тэорьп эмпрацьп. Анал1зуюцца асноуныя тэндэнцьп беларус-ка-украшсшх адносш у асяродку эм1грантау м1жваеннага перыяду. На думку аутара, найбольш актыуна разв1валася менамта палиычнае i культурнае супрацоунщтва беларускай i украшскай дыяспар. У публжацьп прадстаулены агляд тэарэтычнай базы разнастайных эмпрацыйных пра-цэсау м1жваеннага часу.
The article deals with the issue of contemporary evolution of terminology in the history of Belarusian and Ukrainian diaspora. Special attention is given to the necessity of the using different foreign researches about the theory of emigration. The article analyzes the main trends in Belarusian-Ukrainian relations among the emigrants in the inter-war period. The author notes that the main activities were observed in the cooperation of Belarusians and Ukrainians in policy and culture. The article provides a review of the theoretical basis in the different emigration processes in the period between the two world wars.
Уводзшы. Узрастанне актуальнасщ псторьп беларускай эмпрацьп на сённяшш дзень спрыяе павел1чэнню колькасщ навуковых пуб-лшацый па дадзеным пытанш. Вывучэннем раз-вщця дыяспары займаюцца спецыялюты у розных галшах ведау, яюя шырока выкарыстоува-юць сваю прафесшную тэрмшалопю. На сучас-ны момант у беларускай пстарыяграфп узшкла вострая патрэба у вызначэнш асноуных дыяс-паральных дыфенщый.
Асноуная частка. Спецыяльных даследаванняу па тэорьп фарм1равання эмпрацьп у беларускай пстарычнай л1таратуры няма, таму выкарыстанне замежнага вопыту па вызначэнш тэарэтычнай базы дазволщь больш поуна 1 глы-бока прадставщь напрацоую у дадзеным юрун-ку. Асабл1ва распрацаваным дыяспаральны тэр-мшалапчны апарат з'яуляецца у навукоуцау Расп 1 Украшы.
Дыяспара - слова грэч. паходжання. Яно утворана ад дзеяслова diasperein - «рас-сейвацца, рассыпацца, раздаваць», яю склада-ецца з прэфшса dia - «наскрозь, праз» 1 дзеяслова sperein - «сеяць, засыпаць, ссыпаць» [1, с. 15]. Упершыню дадзены тэрмш пачал1 ужываць у дачыненш да клас1чнай яурэйскай дыяспары.
У сучаснай пстарыяграфп прынята вылу-чаць клас1чныя мадэл1 дыяспары, да яюх можна аднесщ, у першую чаргу, яурэйскую, грэчас-кую, армянскую, \ «сучасныя», щ «новыя», дыяспары [2, с. 26]. Некаторыя аутары тэрмшам «дыяспара» называюць усе групы этшчных меншасцей па-за межам1 сваёй Бацькаушчыны, што супярэчыць азначэнню клас1чнай дыяспары. Новае, больш шырокае значэнне тэрмша выклшае вострыя спрэчю спецыялютау, часам прыводзщь да блытаншы.
Вылучэнне паняццяу «новыя», щ «сучасныя», дыяспары тлумачыцца дынам1чнасцю дадзенай сацыяльнай з'явы, што вымагае нада-ваць тэрмшам больш шырою сэнс. Фарм1раван-не дыяспары непасрэдна звязанае з актьтазацы-яй палпычнага жыцця нацыянальных меншасцей за мяжой, стварэннем партый, грамадсюх аргашзацый \ шшых сацыяльных шстытутау. Асабл1васцю паттычнай дзейнасщ сталай дыяспары звычайна становщца устойтвасць да працэсау ас1мшяцьп, яна намагаецца таюм чы-нам захаваць сваю нацыянальную ¿дэнтыч-насць, падкрэслщь прыналежнасць да свайго этнасу.
Фарм1раванне украшскай дыяспары пачы-наецца значна раней за беларускую, прыбл1зна з канца XIX ст. Беларуская дыяспара вызнача-ецца фактычна толью у м1жваенны перыяд. Значна раней, яшчэ на пачатку XX ст., украш-цы стварыл1 на эмпрацьп пэуную колькасць па-лпычных, эканам1чных, нацыянальных, культурных аргашзацый \ структур. Менав1та таму пазщьп украшсюх эмпрантау у м1жваенны час был1 больш трывалым1, чым у беларусау, яны аказвал1 дапамогу \ падтрымку беларускай су-польнасщ за мяжой. Беларускую \ украшскую дыяспары неабходна аднесщ да «новых», щ «сучасных».
Крытэрьи дыяспаральнасщ на дадзены момант знаходзяцца у стадьп распрацоую. У разнастайных даследаваннях па псторьп эмпрацьп вядуцца дыскусп па выпрацоуцы тэрмшалапчнага апарата, сярод поглядау спецыялютау яшчэ няма адзшства. Шматлшя меркаванш \ навуковыя падыходы у азначэн-нях 1 характарыстыках дыяспары вядомы ра-сшсю г1сторык А. Б. Ручк1н называе «тэрм1на-лаг1чнай анарх1яй» у сучаснай пстарычнай навуцы
[3, с. 46]. Для вывучэння пэунай дыяспары не-абходна прымаць да увап усе эмпрацыйныя хвал1, л1чбавы склад, кампактнасць пражыван-ня, ступень ас1мшяцьп, сацыяльны склад, узро-вень адаптацьп да мясцовых умоу, мпра-цыйную паттыку крашы-рэцэшента. Розныя псторыю вылучаюць у якасщ асноунага свае фактары, што стала прычынай юнавання не-аднолькавых падыходау 1 бурнай палемш у пытаннях вывучэння псторьп эм1грацьи.
Развщцё дыяспары, як правша, адбываецца паэтапна. Дыяспары заусёды знаходзяцца у працэсе няспыннага развщця, аднак сярэд-нюю працягласць кожнага этапа падл1чыць не-магчыма, псторыю пэунай супольнасщ неаб-ходна разглядаць асобна, ул1чваючы усе спецы-ф1чныя рысы.
Важнай асабл1васцю функцыянавання дыяспары з'яуляецца захаванне яе калектыунай па-мящ I паступовае фарм1раванне м1фа пра радз1-му. 1снуе тэндэнцыя: чым больш праходзщь часу, тым больш щэатзуецца вобраз бацькауш-чыны у калектыунай свядомасщ эм1грацьп. Для моцных 1 буйных дыяспар рамантыза-цыя рацз1мы праходзщь дастаткова актыу-на. Украшсюя эм1гранты 1 ¿х паттычныя шстытуты за мяжой значна шырэй за беларусау замежжа працават у юрунку ¿дэатзацьп бацькаушчыны.
У сучаснай украшскай пстарыяграфп пра-цягваецца працэс фарм1равання паняцшнага апарату па тэме псторьп эмпрацьп. Не даканца акрэсленым з'яуляецца 1 паняцце «украшскай дыяспары». Украшсю псторык Ф. Д. Застауны падкрэсл1вае, што спрэчным пытаннем стала фармулёука украшскай супольнасщ у некато-рых крашах, дзе пражывае вялшая колькасць украшцау на сва1х этшчных землях у памежных рэпёнах. На думку Ф. Д. Застаунага, гэтыя украшцы не утвараюць дыяспару, у дадзеным выпадку лепш выкарыстоуваць азначэнш «украшцы у замежных крашах», «замежныя украшцы» [4, с. 10]. Таюм чынам, тэрмшам «дыяспара» можна акрэслщь большасць украшцау I асоб украшскага паходжання па-за межам1 дзяржавы, аднак ён не ахоптвае цалкам ус1х. Згодна разважанням украшскага псторыка Ф. Д. Застаунага, тэрмш «беларусы замежжа» таксама будзе больш шыроюм за азначэнне «беларуская дыяспара».
Вядомая расшская даследчыца Г. Я. Тарле таксама распрацоувае тэрмшалопю псторьп эм1грантау, яна удакладняе сучасныя рас-працоую паняцшнага апарату. Публшацьп Г. Я. Тарле прысвечаныя расшскай дыяспары, але лопку разважанняу можна выкарыстаць таксама у дачыненш беларусау I украшцау за мяжой. Па яе меркаванш, выразы «псторыя
беларускага замежжа», «псторыя украшскага замежжа» будуць больш шыроюм1 за паняцщ «псторыя беларускай эм1грацьи» щ «псторыя украшскай эм1грацьи» [5, с. 17]. Дацзеную тэрмь налопю асабл1ва важна удакладшць для беларускай пстарычнай навую, дзе вщавочна юнуюць супрацьлеглыя бачанш эм1грацыйных працэсау, а напауненш тэрмшау значна адрозшваюцца.
Украшская I беларуская дыяспары пам1ж сусветным1 войнам! мел1 шэраг агульных рыс фарм1равання. У пэуных крашах яны пражыва-л1 кампактна (ЗША, Канада, Аргенщна), а был1 рэпёны, дзе беларусы I украшцы жыл1 рассеяна (Гермашя, Аустрыя). М1жваенная беларуская 1 украшская эмпрацыя падзялялюя на эканам1ч-ную 1 паттычную. Асабл1васцю перасялення насельнщтва па эканам1чных прычынах стала больш хуткая сацыяльная адаптацыя за мяжой, частковая адмова ад калектыунай ¿дэнтычнасщ, перайманне асабл1васцей жыцця 1 каштоунас-цей тытульнай нацьи. Часта эканам1чныя эм1-гранты сва1м дзецям перадават веданне роднай мовы 1 культуры непаслядоуна, хаатычна, проста для уласнага пахалапчнага камфорту, а не па паттычных матывах щ ад пачуцця патрыя-тызму. Для палпычнай эмпрацьп беларусау I украшцау было характэрна нежаданне тэрм> нова ас1м1лявацца, падтрымка пастаяннай сувя-з1 з радз1май. Прадстаун1к1 паттычнай дыяспары актыуна стварал1 свае аргашзацыйныя структуры, як1я пав1нны был1 спрыяць захаван-ню этн1чнай самабытнасщ за мяжой.
Акрамя тэрм1на «дыяспара», важна вылу-чыць для даследавання беларускай I укра1нскай эм1грацы1 паняцце «радз1ма». Звычайна пад «радз1май» маецца на увазе рэг1ён ц1 краша, дзе сфарм1равауся г1сторыка-культурн^1 вобл1к дыяс-паральнай груп^1 1 дзе працягвае ж^1ць асноуны культурна падобны да яе мас1у [6, с. 12]. Паняцце «радз1ма» мае умоуны характар, бо дзяржава не заусёды эм1грантам1 атаясамляецца з баць-каушчынай. Адна I тая ж дыяспара сваёй радз1-май можа л1чыць адразу некальк1 дзяржау, як гэта адбылося у м1жваенны перыяд з бела-руск1м1 1 укра1нск1м1 эм1грантам1. Пал1тычная прэса беларускай I украшскай дыяспары неад-наразова падкрэсл1вала на сва1х старонках, што адстойвае правы усёй нацы1: тых асоб, яюя пра-ж^1ваюць як на тэрыторьп Польшчы, так 1 тых, хто жыве у савецкай дзяржаве. Кал1 л1чыць, што радз1май прынята называць месца нара-джэння, дык м1жваенныя меж^1 для беларускага I украшскага народа падзялял1 этнаграф1чныя тэрыторы1 пам1ж дзяржавам1. Сапрауды, для беларусау 1 украшцау замежжа пам1ж сусветным1 войнам! рацз1май магла быць як Заходняя Беларусь I Заходняя Украша, як1я уваходз1л1 у склац Другой Рэчы Паспал1тай, так 1 савецюя рэспубл1к1.
Фарм1раванне большасщ дыяспар адбыва-ецца пад уздзеяннем таюх традыцыйных факта-рау, як перанаселенасць, складанае матэрыяль-нае становшча, непрымальны пал1тычны рэ-жым, недахоп прыродных рэсурсау I г. д. Дыяс-пары падзяляюцца на гандлёвыя, працоуныя, калашяльныя, культурныя 1 ахвярныя [7, с. 47]. У псторьп часта здараецца, кат хват добраах-вотнага перасялення насельнщтва змяняюцца на прымусовыя. Асноуная колькасць м1жваен-най беларускай I украшскай эм1грацьп склада-лася з прадстаушкоу працоунай дыяспары, яюя выехал1 за мяжу добраахвотна. Некаторую час-тку прадстаулял1 пал1тычныя эмпранты, яны адрозшватся актыунай дзейнасцю па захаванш за мяжой калектыунай памящ пра метрапол1ю, ¿мкнулюя вярнуцца на радз1му, аб'яднацца I да-памагчы землякам.
Асабл1ва складаным для даследчыкау дыяспар з'яуляецца пытанне вызначэння ¿х памерау. Колькасць паттычнай 1 эканам1чнай беларускай 1 украшскай эмпрацыйнай хват у м1ж-ваенны час можна назваць толью прыбл1зна. 1снуючая польская афщыйная статыстыка эка-нам1чнай хват дае шфармацыю пра л1чбу польсюх грамадзян, яюя выехал1, куды прыл1ч-ватся беларусы 1 украшцы. У статыстычных да-ных няма звестак пра нацыянальнасць эм1грантау з Другой Рэчы Паспаттай, але ёсць шфармацыя пра ¿х веравызнанш. Разам з тым раздзялщь асоб на украшцау I беларусау па веравызнанш неверагодна складана. Напрыклад, у Палесюм ваяводстве правесщ падзел пам1ж дадзеным1 этнасам1 можна толью прыбл1зна.
Украшсюя эмпранты был1 прадстаулены за мяжой некальюм1 групамк грэка-каталш, ры-ма-каталш, праваслауныя. У той час, кал1 бела-русюя эмпранты у асноуным был1 праваслауныя. Веравызнанне у статыстычных зводках дазваляе псторыкам выдзялщь сярод агульнай колькасщ эмпрантау «усходшх крэсау» яурэяу, ¿удзеяу па веры.
Колькасць эмпрантау звычайна не супадае з памерам1 дыяспары. Вельм1 складана праана-л1заваць 1 выдзялщь ад агульнай л1чбы прад-стаушкоу дыяспары (тым больш, што для беларускай 1 украшскай эмпрацьи м1жваеннага часу яна прыбл1зная) тых асоб, яюя спецыяльна прытрымл1ватся традыцый 1 культурных звы-чаяу сваёй радз1мы. Далёка не усе прадстаунш этнасу ¿мкнутся належыць да сваёй дыяспараль-най супольнасщ. Частка эмпрантау намагалася адаптавацца 1 быць ас1мшяванай у новай краше пражывання. Асабл1ва характэрнай дадзеная тэндэнцыя была для эканам1чных эм1грантау.
Прадстаушкам слаба кансатдаванай беларускай дыяспары было больш складана пера-адольваць пс1халапчныя бар'еры комплексу
эмпранта, чым украшцам замежжа. Моцная I колькасная украшская дыяспара мела шэраг мехашзмау захавання сацыяльнай памящ, яюя выконвал1 абарончую для пс1хш функцыю. В1-давочнасць фенамена «чужога» асабл1ва яскра-ва праяулялася у крызюных с1туацыях у гра-мадстве [8, с. 25], таюм1 у м1жваенны час был1 наступствы сусветнага эканам1чнага крызюу, кат ¿ндывщуальны 1 групавы комплекс эмп-ранта моцна перашкаджау працэсам адаптацьп за мяжой.
Важным паняццем у фарм1равант беларускай 1 украшскай эмирацьи неабходна л1чыць «ацап-тацыю». Адаптацыя эмпрантау - гэта вышк узаемадзеяння абшчыны 1 прымаючага грамад-ства, пам1ж яюм1 юнуе сацыякультурная дыс-танцыя як важнейшы паказчык меры адрознен-ня ¿х мехашзмау рэгуляцьп [9, с. 46]. Працэсы адаптацьп розных дыяспар у кожнай краше праходзяць са сва1м1 асабл1васцям1. Самая скла-даная адаптацыя у тых эм1грантау, мова як1х, рэл1г1я, традыцы1, знешн1 выгляд моцна адроз-н1ваюцца ад тытульнай нацы1. Пры даследаван-н1 эмпрацьп можна весц1 гутарку як пра агуль-ныя асабл1васц1 адаптацы1 дыяспары, так I пра ¿ндывщуальную адаптацыю яе пэуных прад-стаун1коу. Пры м1жкультурнай адаптацы1 для эм1грантау галоуным з'яуляецца дасягнуць у пс1халаг1чным 1 сацыяльным плане адпавед-насц1 новаму грамадству.
У м1жваенны перыяд адаптацыя для беларусау I украшцау у крашах Еуропы была не такой складанай, як у Пауднёвай 1 Пауночнай Амеры-цы, дзе быу зус1м ¿ншы кл1мат 1 сютэма вядзен-ня сельскай гаспадарю. Неабходна падкрэсл1ць, што кантынентальная эмпрацыя ускладнялася значна большай культурнай дыстанцыяй пам1ж аутэхтонам11 эм1грантам1.
Пакаленш эм1грантау звычайна па-рознаму праходзяць працэс сацыяльнай адаптацы1. Са-мы складаны працэс менав1та у першым пакаленш, кат чалавеку неабходна прыстасоувацца да ¿ншага грамадства са сва1м1 асабл1васцям1 культуры, мовы, традыцый, таму ж^гццё дадзе-ных прадстаун1коу дыяспары часта характары-зуецца наяунасцю сацыякультурнага канфл1кту. Сацыяльныя рол1 другога 1 трэцяга пакалення у дыяспары часта мяняюцца. Пасля масавай эм1грацыйнай хват нярэдка актыунасць супо-льнасц1 падае, а захаванне г1старычнай памяц1 працягваецца у наступных пакаленнях ужо не па паттычных прычынах, а пры жаданш вылу-чыцца з грамадства сваёй прыналежнасцю да дыяспары. На сучасны дзень шэраг беларуск1х 1 украшсюх эм1грантау у трэц1м щ чацвёртым пакаленн1 намагаюцца пацкрэсл1ць сваю ушкаль-насць ва уласным сацыяльным асяродку, таму пазначаюць сваё славянскае паходжанне,
хаця ужо не з'яуляюцца носьб1там мовы 1 культуры.
У сувяз1 з адаптацыяй эмпрантау сучасныя расшсюя 1 украшсюя даследчыю часта выка-рыстоуваюць паияцщ «акультурацыя», «ас1м1-ляцыя» 1 «штэграцыя». Для ператчаных тэрм1-нау яшчэ не выпрацаваныя дакладныя 1 акрэс-леныя фармулёум, таму шэраг даследчыкау ужываюць ¿х у якасщ сшошмау. Самым распау-сюджаным паняццем пры ашсаиш адаптацьи эмпрантау з'яуляецца акультурацыя. Працэсы акультурацьп, ашм1ляцьи 1 ¿нтэграцьи для бела-русюх 1 украшсюх эм1грантау фактычна был1 пацобным1 у м1жваеииы час. Каш эканашчныя эмпранты не супращулялюя дадзеным працэ-сам, дык прадстаунш паттычиай эмпрацый-най хват намагалюя захоуваць сваю культурную ¿дэнтычнасць I не паддавацца акультура-цьи, ас1м1ляцьп 1 штэграцьн.
Заключэнне. Таюм чынам, даследаванне разнастайных тэарэтычных падыходау у вы-зиачэиш дыяспаральиасщ дазволщь пашы-рыць тэрмшалопю тэмы дыфенщыям1 не-кальюх навуковых юруикау, выкарыстаць шырою вопыт замежных спецыялютау. Тэарэ-тычныя распрацоую асабл1васцей развщця клас1чных 1 новых дыяспар будуць спрыяць больш глыбокаму 1 дасканаламу атсанню узаемасувязей беларусау I украшцау замеж-жа, даследаванню ¿х працэсау адаптацьи, ш-тэграцьп 1 ас1мшяцьи.
Вылучэнне тэрмшалогп пры даследаваиш псторьи беларускай I украшскай эм1грацьи дапаможа навукоуцам дасканала разгледзець пстарычиыя працэсы у м1жваеииы час. Вы-значэнне асноуных паняццяу дадзенай тэмы дазволщь пазбегнуць памылковых 1 радыкаль-ных высноу. Даследаванне агульных характа-рыстык фармавання беларускай I украшскай м1жваеннай хвал1 эмпрацьи з'яуляецца тэарэ-тычным абгрунтаваннем шыроюх пал1тыч-ных, экаиам1чиых, творчых 1 культурных кан-тактау дыяспар.
Л1таратура
1. Свтух, В. Б. Закордонне украшство /
B. Б. Свтух, В. П. Трощпнськнй, А. А. Попок. -Ки1в: В1К, 2005. - 308 с.
2. Попков, В. Д. Феномен этнических диаспор / В. Д. Попков. - М.: ИС РАН, 2003. -340 с.
3. Ручкин, А. Б. Русская диаспора в Соединенных Штатах Америки в первой половине XX века / А. Б. Ручкин. - М.: Национальный ин-т бизнеза, 2006. - 464 с.
4. Заставний, Ф. Д. Украшська д1аспора (розселення украшщв у заруб1жиих крашах) / Ф. Д. Заставний. - Льв1в: Свп-, 1991. - 120 с.
5. Тарле, Г. Я. История российского зарубежья: некоторые понятия и основные этапы / Г. Я. Тарле // Проблемы изучения истории российского зарубежья: сб. статей. - М.: Ин-т российской истории РАН, 1993. - С. 14-24.
6. Тишков, В. А. Исторический феномен диаспоры / В. А. Тишков // Национальные диаспоры в России и за рубежом в Х1Х-ХХ вв.: сб. статей / под ред. Ю. А. Полякова, Г. Я. Тарле. -М.: Ин-т российской истории РАН, 2001. -
C.9-44.
7. Ручкин, А. Б. Русская диаспора в Соединенных Штатах Америки в первой половине XX века / А. Б. Ручкин. - М.: Национальный ин-т бизнеза, 2006. - 464 с.
8. Кривда, Н. Ю. Украшська д1аспора: дос-вщ культуротворення: автореф. дис. ...докт. фь лософ. наук: 09.00.12 - украшознавство (фшософсью науки) / Н. Ю. Кривда. - Ки!в: Кшвський нацюнальний ун-т ¿м. Т. Шевченка, 2009. - 36 с.
9. Левин, 3. И. Менталитет диаспоры. (Системный и социокультурный аспекты) / 3. И. Левин // Национальные диаспоры в России и за рубежом в Х1Х-ХХ вв.: сб. статей / под ред. Ю. А. Полякова, Г. Я. Тарле. - М.: Ин-т российской истории РАН, 2001. - С. 45-53.
Паступша 15.03.2011
