CC BY
76
- --' - ,
_ УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ___~ 3 ~
ФИЛОЛОГИЯИ точик ТАДЖИКСКАЯ ФИЛОЛОГИЯ
М.Хоцаева
ДАР БОРАИ «ДЕВОН»-И ЯК ШОИРИ КАМОШНОИ САДАИ XIX
Вожатой калидй: таърихи адабиёти тоцик дар асри XIX, Абулфазли Сират ва эцодиёти у, сабки „\"шдй, пайравони сабки Бедил дар Мовароуннах,р
Дар садаи XIX дар радифи адибони номваре мисли Ахмад и Дониш, Корй Рахматуллохи Возех, Абдулкодирхочаи Савдо, Шамсуддини Шохин, Хдйрат ва дигарон як зумра суханварони дигаре низ дар майдони адабиёт аспи хунарро ба чавлон оварда, ашъори нобу обдоре аз худ ба ёдгор мондаанд. Козй Курбонхони Фитрат, Афзал Махдуми Пирмастй, Абулфазли Сират, Садри Сарир, Исо-махдум, Мухаммадшарифи Анбар, Сипандй, Бебок ва дигарон аз чумлаи шоироне хастанд, ки дар фазлу дониш ва сухангустарй шухраи замон буданд, вале ба иллати он ки чахонши-носии эшон ба мафкураи замони шуравй мувофик набуд, ин тоифа аз назархо дур монда ва таълифоташон низ мавриди омузиш карор нагирифтааст.
Яке аз адибони хушзавки хамин давра Абулфазли Сират аст, ки аз пайравони Бедил махсуб меёбад ва дафтари ашъораш бо як сарсухани кутохд шоир аз хаводиси айём махфуз монда, дар захираи дастхатхои шаркии АФ Точикистон зери шумораи 858 нигох дошта мешавад ва аз 77 сахдфа иборат аст. Ин дафтари ашъори Сират муштамил бар анвои гуногун мебошад, ки маснавиву касида, газалу китъа, моддаи таърихварубой, муаммову муфрадот аз оншуморанд.
Дар бораи ахвол ва осори Сират аз тазкирахои охири асриXIX-ибтидои асри XX: «Тухфат-ул-ахбоб»-и Корй Рахматуллохд Возех, «Тазкори ашъор»-и Садри Зиё, «Афзал-ут-тазкор»-и Афзал
Махдуми Пирмастй, «Тазкират-уш-шуаро»-и Мирсиддикхони Хдшмат, «Тазкират-уш-шуаро»-и Х,очй Неъматуллохи Мухтарам, «Тазкират-уш-шуаро»-и Абдуллоххочаи Абдй, «Тазкираи Шаръй»-и Х,очй Абдулазими Шаръй ва баъзе сарчашмахои дигар маълумот пайдо кардан мумкин аст.
Чуноне ки аз ахбори сарчашмахо маълум мешавад, у такрибан солхои 20 уми асри XIX дар хиттаи Балх дар хонаводаи ашрофзодагон ба дунё омада, дар хамон чо маълумоти ибтидоиро мегирад ва барои идомаи тахсил ба Бухоро меояд. Ин чо улуми мухталифи замон: сарфу нахв, лугат, муаммо, адабиёт ва гайраро фаро гирифта, дар хамин шахр сукунат ихтиёр мекунад. Солхо бо амри амир козиюлкуззоти Кешу Насаф ва Х,исор шуда хидмат кардааст ва дар поёни умр ба тадриси шогирдон машгул шуда, соли 1898 дар Бухоро чашм аз олам пушидааст.
Аксари муаллифони тазкирахо Сиратро яке аз фозилони замон, донишманди нуктадон, шоири хушбаён ва инсони фурутану хушахлок тавсиф намудаанд.
Чунончи муаллифи аввалин тазкираи нимаи дуюми асри XIX «Тухфат-ул-ахбоб» 1^орй Рахматуллохи Возех дар бораи у менависад: «Дар ахди шабоб ба чихати тахсили илм аз маскани маъхуд ба Бухоро омада, аз хидмати устодон файзу фазли тамом ёфта. Бар аксар аз улуми маъкул ва манкул вукуфи комили тамом дорад ва истеъмори кутуби лугат ва тавориху мушкилоти соири улуми бисёр намуда ва дар фанну таворих ва муаммову халли абёти Myi лака низ саликаманди софсирату поксарир аст. Хушмуховара, нуктасанч, рамузфахму хазлагуй ва некусухбат ва химмати манеъ дорад ва ба тарикаи ахли тасаввуф ва таарруф дохил ва чамеи сулуки олияи накшбандия тамом намуда... Алхол ба тадриси талабаи улум машгул аст» (3, 93). Возех хамчунин дар бораи хунари хаттотии у низ хабар медихад ва аз маълумоти у равшан мешавад, ки Сират девонхои Муиззй ва Анвариро нусхабардорй карда будааст ва ин санад аз хушсаводй ва хушнависии у дарак медихад.
Дар «Девони Сират» 1470 мисраъ баробар ба 735 байт ашъори шоир чой дода шудааст. Ногуфта намонад, ки аз сарчашмахо баъзе ашъоре низ ёфт шуданд, ки ба девон ворид нашудаанд. Сабаби ин холро метавон чунин шарх дод, ки девони Сират дар замони зиндагии шоир мураттаб шуда вабаъдитадвини он низ у шеъргуфта будааст, кидартазкираву баёзхо бокймондаанд. Сабаби дшаршояд дар кам-
--=" V _
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ - 5 -
хавсалагии муаллиф дар чамъ овардан ва хифз намудани осораш бошад. Чунончи дар тазкираи Возех 6 мисраи номатбуъ, дар тазкираи Абдй ду газал, дар тазкираи Шаръй низ 4 байти пароканда, дар тазкираи Мухтарам як китъаи шеъри номатбуъ ба мушохида расид.
Ба андешаи мо, девони Сират аз чониби худи муаллиф мураттаб ва хаттотй шудааст. Барои чунин хулоса ду нукта хает, ки метавонад далолат дихад, яке ин ки ба гайр аз ашъоре, ки дар девон хает, ашъори номатбуъ низ аз тазкираву баёзхо ёфт шудаанд, ки якин баъд аз тартиб додани девон иншо шудаанд. Далели дигар ин аст, ки пешгуфтори девонро худи Сират навиштааст ва дар хеч чо ишора ба исми хаттот нест.
Дар пешгуфтор муаллиф ба ахволи худ ишора мекунад ва мена-висад, ки «аммо баъд бахри замоири хучастаназоири ахли донишу биниш возех буда бошад, ки ин бандаи камтарин... Абулфазли Сират тахаллус... чун муддате мадид ва ахде байид гарди гурбат бар чабинаш фуру нишаста буд ва абвоби маишат ва масаррат ба руяш барбаста, биноан, алаззолик шаммае аз ахволи бекасии худ боз менамояд ва вараке чанд аз дафтари саргузашти худ мекушояд» (7,1) Аммо, ба кавли баъзе тазкиранигорон, аксари таълифоташ хифз нашудааст. Дар ин бора Шаръй дар тазкираи худ менависад, ки аксари муаллафот ва мачмуахояш аз камоли бешавкй ва беалокагй талаф гардидааст» (10,4)
Дар бораи хунари шоирии у низ хамзамонон изхори назар намуда, сохдби табъи воло будани уро зикр кардаанд. Чунончи, Возех кабл аз овардани ашъори шохид менависад: «Ин ашъори обдор, ки дар латофат гарав аз оби хайвон бурда, аз натоичи афкори уст» (3, 93). Абдуллоххочаи Абдй низ ба шеъри Сират бахои баланд додааст: «ба гуфтани ашъори намакин ва манзумоти рангин дар камоли диккати маонй ва матонат мепардохт ва дурри маониро дар сулуки назм кашида, овезаи гуши сомеони суханрас месохт»(1,103).
Дарвокеъ сохиби маонии баланду рангин ва абёти намакин будани шоир аз ашъори у ба хубй аён мешавад. Дар девон як сокинома, ду маснавй, ду касида, 21 газал, 11 фард, 6 рубой, 9 моддаи таърих, бокй абёти мутафаррика, аз чумла китъаву муаммо ва як рисолаи манзум рочеъ ба таксими мерос чой дода шудааст.
Дар сокинома, ки чун анъана дар бахри хазачи мусаддаси махзуф иншо шудааст, такрори ручуъ ба сокй ба мушохида меояд. Чунин ручуъ аз огози асар шуруъ мешавад:
Биё, сок,й, ба чоме соз мастам, Ба шахди бехудй кун пойбастам. Ки шояд гунчаи матлаб кушояд, Ба гулзори хаёлам ру намояд.
Дар ин асар бехтарин тавсифи ёр ба калам омадааст. Шоир хар узви маъшук ва хар чузъи вучуди уро як-як ба силки тасвир мекашад ва чехраи бемонанди нозанинеро бо сухан руи сафха мекашад: Зи cap то по назокатофарин буд, Хабинаш нури мах бар хок месуд. Камони абреяш бас беназир аст, Камон аз хасрати у гушагир аст...
Сират дар тасвирсозй вокеан хам дасти тавоно дорад. У инсон, манзара ва ё холатро чунон мохирона ба риштаи назм мекашад, ки матлаб дар зехни хонанда хеле рушан инъикоси худро меёбад. Масалан, дар маснавии «Базми хайрат», ки сухан дар бораи базми шохона дар Шахрисабз меравад, шоир раксу хурсандии ахли базмро хеле чаззоб офаридааст.
Дар он мачмаъ чахоне чамъ гашта. Чу парвона ба гирди шамъ гашта. Зи мутрибхо баланд овози танбур, Садои чанги нояш сурмаи сур.
Дар абёти сонй манзараи дилхушиву ракси ахли махфил ба мушо-хвда меояд, ки вокеан на танхо аз назари тасвирсозй, балки аз назари бозтоби вокеоти таърихй ва расму оин низ кобили таваччух аст.
Аз ду касидае, ки дар девон чой дода шудааст, яке дар васфи Амир Музаффар гуфта шудааст ва дигаре дар хакки муршиди шоир халифа Абдулсаттор. Хдрду касида хам аз лихози мазмун мадхия аст ва шоир дар онхо мамдухони худро бо камоли суханпардозй ситоиш намудаву дар хаккашон дуои хайр намудааст.
Бехтарин сурудахои Сиратро дар анвои газал метавон мушохида кард.
Абёти зерин гувохи тозагии фикру тасвир ва чазаботи ашъор аст. Бигзоштам ба руйи ту ин дидаи пуроб, Бояд матои таршуда бурдан ба офтоб.
Ин чо шоир руи маъшуки худро ба офтоб монанд мекунад ва дидаи пуроби худро ба матои таршуда ва маънии зебое ба бор мео-рад: чуноне ки офтоб бо нуру гармии худ матои таршударо хушк мекунад, дидаи пуроби ошик низ дар ру ба руи чехраи хуршедии
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ__7 ~
маъшук аз гиристан бозмемонад.
Дар газали дигар мегуяд:
Хаёли зулфи кдди ёр мекунам, Сират, Баландфикраму андешаи paco дорам.
Ин байт мактаи газалест бо радифи «дорам» ва мазмунан байти ифтихорист, ки дар он шоир аз фикри баланд ва андешаи расой худ фахр кардааст. Аммо ин матлабро дар пайвастагй бо кади баланди ёр ифода кардааст, ки дар нихоят баландии фикр ва баландии кади ёр таносуби зебое ба хосил овардааст.
Байти зерин бозгуи матлаби маъруф аст дар бораи бекадрии гули когазин ва беарзишии хунари таклид1 ар. Шоир ин маъниро хеле латиф ба силки назм кашидааст:
Кайфияти тахкик зр гаклид мачуед. Хдргиз гули когаз ба димоге надихад бу.
Дар ашъори Сират такрори овозу калимот, ки барои хушохангии шеър мусоидат менамояд, ба мушохида меояд: Шикани дил шикани тарфи кулох аст маро, К-ин шикан дар шикани зулфи шикан дар шикан аст.
Дар байти мазкур 6 маротиба калимаи «шикан» такрор шудааст, вале такрори махз нест, дар хар маврид матлаби дигаре дар назар аст.
Дар байти зерин низ хамин ходисаи забонй ба назар мерасад, ки имкон дорад онро чун навъи тачнис низ шарх дихем: Оламе хасрати дидори ту дар дил доранд. Доги чун лола чу ман, сад чу ман аз ин чаман аст.
Вожахои «чу ман», «чу ман» ва «чаман» мисраи дуюми шеърро хеле латифу хушоханг кардаанд.
Хунари тасвиргарии шоир дар агааби газалиёти у ба хубй зухур кардааст. У ранги сурхи хиноро, ки дар пои маъшук бастаанд, бо ранги хуни худ киёс мекунад ва имтиёзи хиноро, ки лаззати пойбусии кафи пои ёр насибаш аст, бо алам ва хасад зикр мекунад: Чанд хунам гиламанди кафи раъно бошад. То ба кай лаззати побусй хиноро бошад.
Газалиёти Сират басо ширину намакин хастанд. Дар баъзе газал-хо шоир cap то ба по чиносро чунон мохирона ба кор бурдааст, ки ба шеъри у лаззати нотакроре ато намудааст:
Тугма аз банди кабо дармакушою бикушой. Як дам аз пирахани худ бибарою ба бар ой.
Шиша пурмай куну, сокй, кадах аз каф магузор, Шаби васл аст, муганнй, ба cap ойу, бисарой. Хонаи дил, ки ман аз гайри ту пардохтаам, Ба фусунхои ракибон мадарою бидарой. Хдйрати дидаам аз ойина кам нест маро, Лутф кун, чехра тагофул манамою бинамой. Сират аз комати чам халка бар он дар задааст. Як дам аз хона, карам кун, ба дар ою бидарой.
Чунин ба мушохида расид, ки тачнис аз саноеи писандидаи Сират аст ва у дуст медорад, ки вожаву таркибхои зохиран хамонандро бо тобишхои тозаву гайриинтизор ба кор барад: Абруи ту гуфтам ба якин чон биситонад, Дархам шуду гуфто, чи гумон аст, камон аст.
Ин чо вожахои гумон ва камон, ки ба хати форсй тарзи ягонаи навишт доранд, як навъи тачнис мебошанд.
Дар рубоии зерин низ хамин санъат устодона ба кор рафтааст: Дй согари май бахт ба дастат додам, Фарёд, ки имруз зи дастат додам. Сабру хираду хуш зи дастат додам. Дар гуши ту кай расад, зи дастат додам.
Дар ин рубой таркибхои «ба даст додан» ва «зи даст додан» гохе ба маънии узви инсон ва гохи дигар ба маънии махрум шудан аз чизе ифода ёфтаанд.
Сират аз пайравони сабки Бедил аст ва ба маънихои печидаву таъкид, ба таркибу ибороти сабки хиндй майли зиёд дорад. Вожахои пуркорбурди шеъри Бедил, аз кабили ойина, ранг, бу. хайрат, хубоб, мавч, ачз, чилва, фано, вахшат, чавлон, имкон, вахм, мухит, ракам, шикас, чунун, хасрат ва гайра фазой шеъри уро пур карда, ба шеъри у накхати чаманистони ашъори Бедилро интишор намудаанд. Таркибу иборахои сабки Бедил низ, мисли «рамзошнои коидаи интихоб», «ранги вафо», «кайди фано», «шикани дил», «шикани тарфи кулох», «таслими соя», «туфони хоб», «мавчи мухит», «субхи чунун», «субхи айш», «чайби шом», «раками мавч», «ранги имкон», «оинадори кулфат», «тилисми чахоннамо» барои ифодаи матолиби шоир коргар омадаанд. Сират дар ашъораш калимахои мураккабро низ бавофир истифода намудааст:, «чилванигор», «товусчилва», «алампараст», «тиратабъ», «балосайд», «тамомойина», «хасмтимсол», «харзадавй» ва гайра. Масалан, дар байте мегуяд:
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ __)- 9 -
Ч,ахони чилванигоре маро дар ойина аст, Сикандарам, ки тилисми чахоннамо дорам.
Дар байти дигар вожаи «хасмтимсол»-ро хеле бамавкеъ истифода намудааст:
Хун шав, эй ойина, дар хасрати акси рухи ёр, Хасмтимсол бувад хусн. ки якто бошад.
Вожаи «ойина» дар шеъри Бедил ва пайравони сабки у аз калимоти калидй буда, накши он дар тасвирсозй хеле рушан аст. Ба гайр аз он ки щоир газали комиле дорад бо радифи «ойина» (ин газал аз осори номатбуи шоир аст, ки дар тазкираи Абдй махфуз мондааст ва мо онро аз хамин сарчашма интикол намудаем), бо истифода аз хамин калима мазмунхои нафисе сохтааст. Чунончи: Диламро хонаи ойина бинмой... Ман аз дил дил зи ман ойина медид... В-арна кай ойинаи мо тухмати зангор дошт... На хамин ойина аз шарми рухат обасту бас... Хдйрат зи дил бар ойинаи дида об рехт... Чизе натавон дид дар ойинаи зону ...
Яке аз анвои дилпазири ашъори Сират муфрадот аст, ки дар он табъи баланду сухани обдори у ба сарохати комил ба мушохида меояд. Масалан, дар фарде бо камоли устодй ихомро ба кор бурда, мегуяд:
Рахини миннати гуши гарони хештанам, Ки то баланд набошад сухан, намешунавам.
Табиист, ки дар ин байт сухан аз овози баланд нест, чунонки маънии зохирии шеър далолат медихад. балки аз маънии баланд аст, ки на хар кас кудрати гуфтани онро дорад. Зимнан, шоир ба завки баланду дерписанди худ низ ишора мекунад ва мегуяд, ки на хар ки сухан манзум мекунад, мавриди эътибори у карор мегирад.
Дар фардбайти дигар мегуяд:
Ман шамъи мачлисам, ки ба ман хар ки дам занад, Хомуш нишаста тира кунам рузгори у.
Дар бораи инсонхои беимон, ки рахна ёфтани имонашон харгиз боиси озурдахотирии эшон намешавад ва барои ин тоифа ба анбора-шон ворид шудани муш гамовартар аст, гуфтааст:
Агар сад рахна дар имон шавад, холаш надорад гам. Аз ин гамгин шавад ногах шикофад муш анбораш.
Дар бораи хамдастиву ёварй ба хамдигар, ки асоси равнаку
пешравист, дар фарди зерин гуфтааст:
Ривочу равнакд улфат зи дасти якдигар бошад, Надорад лутф он мисраъ, ки танхо дар китоб афтад. Ба андешаи шоир, инсони танхо ба мисли мисраест, ки чудо аз байт дар китоб танхо меояд ва маънии он харгиз комил нест.
Сират дар гуфтани моддаи таъриху муаммо низ аз устодони баландмартаба аст. Дар девони Сират ин анвои шеърй зиёд ба назар мерасад. Моддахои таърихе, ки шоир ба муносибати сохдб шудан ба садорати илмй, таърихи фатхи Хдсор, таърихи мехмонхона, бинои мадрасаи Кошгарй иншо намудааст, аз завки баланду табъи равони у дарак медиханд.
Х,амин тарик, баррасии ахвол ва осори домулло Абулфазли Сират ба хулосае меорад, ки номбурда аз фузалои замони худ буда, дар улуми мухталифи диниву дуниявй тасаллути комил доштааст ва аз ашхоси боэътибори нимаи дувуми садаи XIX махсуб меёфтааст. Дафтари шеъре, ки азу ба ёдгор мондааст, ховии ашъори рангину дилнишин дар анвои гуногуни шеър: сокиномаву маснавй, касидаву газал, рубоиву китъа, муфрадоту муаммо ва моддаи таърих мебошад. Аммо ашъори пароканда ва номатбуи шоир дар дигар сарчашмахо низ ёфт мешавад.
Ахди адаб ба хунари шоирии Сират бахои баланд додаанд ва баррасии ичмолии шеъри у дар ин макола кавли мазкурро собит менамояд. Шоиста аст, ки Сират ба унвони яке аз муваффактарин пайравони сабк ва мактаби адабии Бедил дар садаи XIX шинохта шуда, сохиби табъи paco ва фикри баланд будани у тасдик гардад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдй, Абдуллоххоча. Тазкирату-ш-шуаро. Бо тасхех ва мукадцимаи Асгари Ч,онфидо. Зери назари Сахобидцин Сидциков,- Душанбе, -Дониш, 1983
2. Айнй, Садриддин. Намунаи адабиёти точик.-Душанбе, Адиб, 2010
3. Возех, Корй Рахматуллох. Тухфат-ул-ахбоб фитазкирати-л-асхоб. Матни интикодй бо мукаддима ва тасхехи Асгари Ч,онфидо. Зери назари Абдулганй Мирзоев.-Душанбе: Дониш, 1977
4. Мухтарам, Х,очй Неъматуллох. Тазкират-уш-шуаро. Бо тасхех ва мукадцимаи Асгари Ч,онфидо. Зери назари Камол Айнй. -Душанбе: Дониш, 1975
5. Пирмастй, Афзал Махдум. Афзал-ут-тазкор. Хазинаи дастхатхои АФ Точикистон. Дастхат
: УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 11 -
6. Садри Зиё, Шарифчонмахдум.Тазкориашъор.-Техрон, Суруш, 1380
7. Сират, Абулфазл. Девон. Захираи дастхатхои шаркии АФ Точи-кистон, зери шумораи 858
8. Х,ашмат, Мирсиддикхон. Тазкирату-ш-шуаро. Ганчинаи дастна-висхои шаркииАФ Чумхурии Узбекистон ба номи Абурайхон Берунй. -Тошканд, дастхати № 2728
9. Х,одизода Расул. Адабиёти точик дар нимаи дуввуми асри XIX,-Душанбе, Дониш, 1968
10. Шаръй, Х,очй Абдулазим. Тазкираи Шаръй. Ганчинаи дастнавис-хои шаркии АФ Чумхурии Узбекистон ба номи Абурайхон Берунй. -Тошканд, дастхати № 3396/111
О «Диване» одного малоизвестного поэта XIX века М.Ходжаева
Ключевые слова: история таджикской литературы XIX в., творчество Абулфазла Сирота, индийский стиль, последователи бедилизма в Мавераннахре
Статья посвящена анализу литературного наследия одного из малоизвестных поэтов XIX века Абулфазла Сирота. В ней исследуются содержащиеся в «Диване» поэта сакинаме, месневи, мухаммасы, газели, кытъа, рубай и другие литературные жанры, в которых ярко выражено художественное мастерство поэта.
Автор статьи считает его продолжателем индийского стиля и свои доводы подкрепляет примерами из творчества поэта.
М. Khojaeva
On the "Divan" of one Scantily Known Poet of the XlX-th Century
Key words: history of the Tajik literature of the XlX-th century, Abdulfazl Sirat's creation, Indian style, successors of bedilizm in Maverannakhr
The article dwells on the literature heritage of one scantily known poet of the XlX-the century Abdulfazl Sirat. The author of the article explores the literary genres contained in the "Divan "of the poet in which his mastership is vividly expressed. The "Divan " includes such genres as: sakiname, mesnevi, mukhamas, gazel, kyta, rubau
The poet is considered to be a successor of Indian style, the examples adduced illustrate it.
