CC BY
360Kamilova Mashkura \idoyatovna,
iqtisod fanlari nomzodi, dotsent, Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti "Tashqi iqtisodiy faoliyat va turizm" kafesrasi dotsenti Akhmedova Yulduz Аlisherovna, Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti "Tashqi iqtisodiy faoliyat va turizm" кафедраси o'qituvchi
07ВЕК^™ IQTISODIYOTINI ■\MODERNIZATSIYALASHTIRISH УА (ЫМОУАТБЮМ RIVOJLANISHNING INSTITUTSIONAL ASPEKTLARI
иО'К: 338
KAMILOVA М.Х., AKHMEDOVA YU.А. O'ZBEKISTON IQTISODIYOTINI MODERNIZATSIYALASHTIRISH VA INNOVATSION RIVOJLANISHNING INSTITUTSIONAL ASPEKTLARI
Maqolada ilmiy-texnikaviy sohani tahlil qilish asosida: institutsional o'zgarishlar, innovatsiyalardan foydalanish va innovatsion faoliyatni modernizatsiya qilish va barqaror rivojlanishga sharoitida innovatsion dasturlarni faollashtirish Ьс^^а Ыг qator хи!о$а!аг va takliflar ЬегИдап. КвБриЬИка iqtisodiyoti, uning raqobatbardoshligini oshiгish va Ьoshqaгuvni takomillashtiгishning ahamiyati va dolzaгЬligini muhokama qilinadi.
Ка№ so'zlar: modernizatsiya, Ьarqaror iqtisodiy o'sish, raqoЬatЬardoshlik, innovatsion faoliyat, patentlar, ixtirochilik faoliyati koeffitsienti, institutsional o'zgarishlar, tranzaktsion xarajatlar, institutsional islohotlar, intellektual ти^, Ьoshqaгuv sifati.
КАМИЛОВА М.Х., АХМЕДОВА Ю.А. ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫЕ АСПЕКТЫ МОДЕРНИЗАЦИИ И ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ ЭКОНОМИКИ УЗБЕКИСТАНА
В статье, на основе анализа научно-технологической сферы сделаны ряд выводов и предложений по: институциональным изменениям, использованию инноваций и активизации инновационной деятельности в условиях модернизации и перехода на устойчивое развитие экономики республики, повышению её конкурентоспособности, а также обсуждены важность и значимость для этого повышения качества управления.
Ключевые слова: модернизация, устойчивый экономический рост конкурентоспособность, инновационная активность, патенты, коэффициент изобретательской активности, институциональные изменения, транзакционные издержки, институциональные реформы, интеллектуальная собственность, качество менеджмента.
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)
KAMILOVA M.HK., AKHMEDOVA YU^. INSTITUTIONAL ASPECTS OF MODERNIZATION AND INNOVATIVE DEVELOPMENT OF THE ECONOMY OF UZBEKISTAN
In the article, based on the analysis of the scientific and technological sphere, a number of conclusions and proposals are made regarding institutional changes, the application of innovations and the stimulation of innovative activities in the context of sustainable development and the transition to steady growth of Republic's economy. As well there is discussed the necessity of increasing its competitiveness, importance and significance quality of management increase.
Key words: modernization, sustainable economic growth, competitiveness, innovative activity, patents, inventive activity ratio, institutional changes, transaction costs, institutional reforms, intellectual property, management quality.
Kirish.
Iqtisodiyoti transformatsiya bo'lgan ko'plab mam-lakatlarda iqtisodiy, huquqiy va ijtimoiy munos-abatlar tizimi institutlarida tub o'zgarishlar ro'y bermoqda. Ammo umuman olganda, institut-sional o'zgarishlar evolyutsion tarzda sodir bo'ladi, chunki institutlar, amerikalik iqtisodchi, iqtisodiyot bo'yicha Nobel mukofoti laureati (D.Nort) Douglass Cecil North ta'kidlaganidek, individual xatti-hara-katlarning shakllanishi bilan bog'liq o'zgarishlar natijasidir [1]. Demak, texnologiyalar va innovatsi-yalar rivojlanishiga institutsional omillar va shart-sharoitlarning ta'siri yetarli darajada rivojlanmagan.
Institutsional o'zgarishlar ko'plab tadqiqotchilar tomonidan turli ijtimoiy va iqtisodiy institutlardagi miqdoriy va sifat o'zgarishlari va o'zgarishlarining doimiy jarayoni sifatida ta'riflanadi. Shu paytgacha respublikada modernizatsiya yuqoridan va birin-chi navbatda texnologik sohada amalga oshiril-gan. Institutsional islohotlar esa cheklangan tarzda amalga oshirilgan. Ularning muhim maqsadi tadbir-korlik subyektlari va aholining keng qatlamlarining innovatsion faoliyatini rag'batlantirishdan iborat. Bundan tashqari, iqtisodiyotda bozor mexanizmin-ing keyingi samaradorligi yuqoridan ham, pastdan ham boshlangan institutsional o'zgarishlarning to'liqligiga bog'liq bo'ladi.
Shunday qilib, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish ham texnologik, ham institutsional jarayon-dir. Davlat organlarining jamiyatda innovatsion faoliyatni rag'batlantirish, innovatsion mafkura va innovatsion tadbirkorlik madaniyatini shakllantirish bo'yicha chora-tadbirlari institutsional muhitni isloh qilishga xizmat qilishi kerak.
Institutsional muhit - bu mamlakatning innovatsion salohiyatini amalga oshirish uchun institutsional sharoit yaratuvchi rasmiy va noras-miy institutlar majmuasidir. Ikkinchisi quyidagi ko'rsatkichlarda o'z aksini topadi: ilmiy muassa-
salar, shuningdek, tadqiqot va ishlanmalar bilan shug'ullanuvchi xodimlar soni; texnologik inno-vatsiyalar qiymati; oliy ta'lim muassasalari va ulardagi talabalar soni; ixtirolar, ro'yxatga olin-gan patentlar soni; fan nomzodlari va doktorlari soni, ilmiy-tadqiqot ishlariga sarflangan xarajatlar. Ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar bilan shug'ullanuvchi xodimlar sonining ko'rsatkichi mamlakatimizda patent, innovatsiya va tadbirkorlik faoliyati uchun muhim ahamiyatga ega. O'z navbatida patentlar nashrlar soni bilan bir qatorda bilim yaratish ko'rsatkichidir.
Binobarin, institutsional sharoitlar institutlar tomonidan makro va mikro darajada yaratiladi va innovatsion faoliyatni amalga oshirish uchun qulay yoki to'sqinlik qilishi mumkin. Bundan tashqari, iqtisodiyoti o'zgarib borayotgan mamlakatlarda "fan -ta'lim - ishlab chiqarish" zanjirining bo'g'ini bo'lgan innovatsion infratuzilma institutlari yo'q yoki yetarli darajada rivojlangan emas. Innovatsiyalar sohasi bilan bog'liq bo'lgan hozirgi institutlar to'siqlarning paydo bo'lishiga va shunday deb ataladigan nar-saning paydo bo'lishiga yordam berishi mumkin. «Institutsional tuzoqlar» (V.M. Polterovich) quyidagi yo'nalishlarda mavjud:
- tranzaksiya xarajatlari (ishlab chiqarish bilan bevosita bog'liq bo'lmagan xarajatlar);
- mulkka egalik huquqi;
- shartnomaviy bitimlar (shartnomani buzish holatlari);
- iqtisodiy subyektlari o'rtasida institutsional va shaxslararo ishonchning yetarli emasligi.
Tranzaksiya xarajatlari rag'batlantirish tizimi va iqtisodiy natijalarga ta'sir qiluvchi mulk huquqla-rini taqsimlash va himoya qilish xususiyati uchun ma'lum darajada javobgardir [2]. D. Nort tranzaksiya xarajatlarini quyidagicha nazarda tutadi:
• axborotni qidirish xarajatlari;
• xo'jalik shartnomasini tuzish xarajatlari;
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)
• o'lchash xarajatlari (tovar);
• mulk huquqini spetsifikatsiya qilish va himoya qilish xarajatlari;
• opportunistik xatti-harakatlarga xarajatlar (insofsizlik, ma'lumotni yashirish).
Ilmiy muammoning qo'yilishi. Hozirga-cha bizning va MDH mamlakatlarida mavjud bo'lgan iqtisodiy adabiyotlar, iqtisodiy hodisala-rni o'rganishga nazariy yondashuvlar, xususan, innovatsiyalarni kuchaytirish muammolari, asosiy qoidalar va tahlil usullaridan foydalangan holda institutsional muhitning ta'sirini etarlicha bahol-amagan. Institutsional evolyutsion nazariya - mulk huquqi va muomala xarajatlari nazariyasi, innovatsi-yalar, innovatsiyalarni huquqiy va ijtimoiy sohalar bilan bog'liq holda ko'rib chiqadigan nazariyalar yoritib berilgan.
Institutsional muhit institutlarining sifati va uning iqtisodiyotning innovatsion rivojlanish-iga va ishlab chiqarishga salbiy ta'sirining tizimli o'rganilmagan. Shuningdek, respublika intellektual muhitining innovatsion faoliyatga ta'sirini tahlil qil-ishga kompleks yondashuv mavjud emas. Yangi institutsional iqtisodiyot ijtimoiy tuzilmaga, mul-kiy huquqlarni himoya qilishga va shartnomalar bajarilishiga e'tibor qaratgan holda innovatsion va texnologik rivojlanish masalalarini tahlil qilish imko-nini beradi. Bunda institutsional muhitning ajral-mas qismi bo'lgan, modernizatsiya va innovatsion rivojlanish jarayonlarini jadallashtirishga faol ta'sir ko'rsatishga qodir bo'lgan davlatning institutsional siyosati (IP) muhim rol o'ynaydi. Ushbu masalaning asosiy xorijiy tadqiqotchilaridan biri T.Egertsson ta'kidlaganidek, institutsional siyosatning agent-lari muhim ahamiyatga ega: qonun chiqaruvchilar, huquq egalari va majburiyat tashuvchilar, shuningdek, IP vositalari - qoidalar, rasmiy va norasmiy, majburlash va ishontirish [4].
Turli qoidalar va ularni qo'llash usullarini to'g'irlash orqali hokimiyat institutsional siyosat orqali innovatsion rivojlanishni o'zgartirishi mum-kin. S.Yu.Glazyevning fikriga ko'ra, bu texnologik buyurtmalarni almashtirishdir, bu, qoida tariqa-sida, ijtimoiy va ijtimoiy munosabatlarda tegishli o'zgarishlarni talab qiladi.Texnologik buyurtmalarn-ing institutsional tarkibiga iqtisodiy tartibga sol-ishning milliy va xalqaro rejimlari, asosiy iqtisodiy institutlar va institutsional jarayonlar, shuningdek innovatsion faoliyatni tashkil etish usullari kiradi [5].
Institutsionalizmning yana bir tadqiqotchisi R. Nelson iqtisodiy rivojlanishda texnologik va
institutsional determinizmni birlashtirishni tak-lif qiladi. Xususan, u ikki turdagi texnologiyalarni ajratadi: jismoniy texnologiyalar an'anaviy ma'noda texnologiyalardir, ya'ni moddiy ne'matlarni ishlab chiqarish usullari; ijtimoiy texnologiyalar - iqtisodiy institutlarning barcha asosiy turlarini qamrab oladi: umumiy «o'yin qoidalari» (D. Nort), «boshqaruv usullari» (O. Uilyamson), shuningdek, harakatlarni ommaviy tanlash tartiblari (J. Byukenan) bu esa iqtisodiyotda tranzaksiya xarajatlarining kamay-ishini ta'minlaydi (R. Kouz bo'yicha) [6]. B. Lundval ta'kidlaydiki, innovatsiyalarni ishlab chiqaruvchilar va bilim natijalarini iste'molchilari o'rtasidagi o'zaro ta'sir jarayoni sifatida yangi nazariyaning mikroda-rajasi sifatida ko'rish mumkin.
Tadqiqot maqsadi - respublika iqtisodiyotini modernizatsiyalash jarayonlarini,innovatsiyalar va texnologiyalarni rivojlantirishga
institutlar,institutsional omillar va sharoitlarning ta'sirini tadqiq etish.
Tadqiqot metodlari. Ushbu maqolada O'zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiyalashtirish va innovatsion rivojlanishning institutsional aspe-ktlarini tahlil qilishda ilmiy qiyoslash,analiz,sintez va statistik metodlardan foydalanilgan.
Asosiy natijalar.
Makrodarajadagi innovatsion soha institut-lariga rasmiy qonunchilik normalari kiradi. Mikro-darajadagi institutlarga esa innovatsiyalarni tak-ror ishlab chiqarishga yordam beruvchi rasmiy va norasmiy institutlar kiradi. Jahon Iqtisodiy Forumi (WEF) indeksi 12 ta indikator orasida muhim baza-viy omil - institutlar, yangi texnologiyalar va innovatsiyalarni joriy etish qobiliyati sifatida kiritilgan. WEF metodologiyasiga ko'ra, quidagi institutlar ko'rib chiqiladi - mulk huquqi, korruptsiya, hokimi-yatni suiiste'mol qilish, hukumatning samarasizligi, xavfsizlik va xususiy institutlar (etika va faoliyatning shaffofligi).
Demak, iqtisodiyotning innovatsion rivojlanish-iga ta'sir etuvchi institutsional muhitning asosiy elementlari quyidagilardan iborat:
• fan, ta'lim va innovatsiyalar sohasidagi asosiy qoidalarni shakllantiruvchi huquqiy tizim;
• intellektual mulk (IP) huquqlarini taqsim-lash, spetsifikatsiya qilish va himoya qilish tizimin-ing institutlari, ular intellektual mulk ob'ektlarini ayirboshlash qoidalarini, intellektual mulk huquqlarini himoya qilish mexanizmini tartibga soladi;
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)
1-jadval. O'zbekiston Respublikasida innovatsion faoliyat ko'rsatkichlari1
2015 2016 2017 2018 2019
Tadqiqot va ilmiy ishlanmalar xodimlari soni 36839 36984 36785 37185 31099
Ilmiy-tadqiqot ishlari uchun ichki xarajatlar (milliard so'm), foizda (2015 = 100) 1251,8 100 1180,0 94,3 2955,4 236,1 2959,4 236,4 3342,9 267,0
Texnologik, marketing va tashkiliy innovatsiyalarga sarflangan xarajatlar milliard so'm), foizda (2015 yil = 100) 5528,3 100 2571,4 46,5 4162,0 75,3 4707,2 85,1 6603,5 119,4
Ixtirochilik faolligi darajasi (fuqarolarning 100 000 aholiga to'g'ri keladigan milliy patent talabnomalari soni) 189 0,61 243 0,77 296 0,92 219 0,88 374 1.09 (Germaniyada- 58, Finlyandiyada - 49, Shvetsiyada-46)
• davlat ilmiy-texnikaviy va innovatsion siyo-sat tizimi, shu jumladan ishlab chiqaruvchilar, inno-vatorlar va iste'molchilar bilan bevosita hamkorlik qiluvchi institutlar (masalan, Innovatsion rivojlan-ish vazirligi, Intellektual mulk agentligi, Tiklanish va taraqqiyot jamg'armasi va boshqalar); fan va texnika sohasining samaradorligini ta'minlash;
• respublikada o'zining embrion holatida bo'lgan innovatsion infratuzilma institutlari, ularn-ing asosiy maqsadi innovatsiyalarni ishlab chiqar-ishga joriy etish tizimining bo'g'ini bo'lish;
• fan va ta'lim tizimi, o'z navbatida, institut-larning o'zi va umuman institutsional muhitning sifatiga ta'sir qiluvchi va hal qiluvchi omil hiso-blanadi. Institutsional muhitning samaradorligi uning tranzaksiya xarajatlarini kamaytirish qobili-yatiga bog'liq. Ya'ni, institutsional omillarning innovatsion rivojlanishga ta'siri ma'muriy to'siqlar va savdo cheklovlari darajasini pasaytirishga ta'sir qiladi; tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, zamonaviy korxonalar aktivlarining 40 % ini intellektual mulk tashkil etadi. [3]. Shuning uchun birinchi navbatda mulkka egalik huquqini himoya qilish muhim hiso-blanadi.
Institutsional muhitning asosiy funktsiyalari quyidagilardan iborat: noaniqlik va tranzaksiya xarajatlarini kamaytirish, iqtisodiy sub'ektlarning o'zaro ta'siri uchun barqaror muhitni yaratish, xususan, innovatsion sohada, shuningdek, ma'lum taqsimlash va xatti-harakatlar funktsiyalari. Eng
1 O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi. O'zbekistonda fan va innovatsiyalar. Statistik to'plam. Toshkent. 2020; WIPO statistik ma'lumotlar bazasi; oxirgi yangilangan: 12/2020.URL: https://www.wipo.int/ ipstats/en/statistics/country_profile/
muhim ko'rsatkich - bu institutsional muhitning asosiy elementlarining ko'rsatkichlari: innovatsion sohada bu milliy iqtisodiyotdagi innovatsion faollik ko'rsatkichlarida ifodalangan fanning ko'rsatkichlari (1-jadvalga qarang).
2000-yillarning o'rtalaridan boshlab respublikada ilmiy-texnikaviy tadqiqotlar qiymati sezilarli darajada oshdi, biroq ilmiy-tadqiqot ishlarini moli-yalashtirish darajasi bo'yicha respublika jahondagi o'rtacha ko'rsatkichdan sezilarli darajada orqada qolmoqda. Aksariyat ilmiy tadqiqotlar hukumat tomonidan moliyalashtiriladi. Xususiy sektor innovatsion jarayonda aslida ishtirok etmaydi. Respublikada venchur fondlari keng rivojlanmagan, kichik va o'rta biznes innovatsion loyihalarning yuqori xavfliligi va moliyaviy resurslarning yetarli emasligi sababli innovatsiyalarga sarmoya kiritishga unchalik tayyor emas.
Ixtirochilik faoliyati uchun eng muhim rag'batlantirish ro'yxatga olingan patent talabno-malari (rezidentlar va norezidentlar) sonida ifo-dalanadi. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, dunyodagi eng raqobatbardosh iqtisodiyotlar norezidentlarni faol jalb qilmoqda (AQShda 48%, Isroilda 83%) [7]. Respublikada patentlar soni, 1-jadvaldan ko'rinib turibdiki, ilmiy-tadqiqot ishlariga investitsiyalar darajasiga nisbatan kam. Shu bilan birga, patentlar tomonidan aniqlangan bosqichma-bosqich inno-vatsiyalar milliy iqtisodiyotni rivojlantirish jarayo-nining asosiy elementlari hisoblanadi.
Amerika Qo'shma Shtatlarida o'tkazilgan tadq-iqot shuni ko'rsatadiki, mamlakat patent va tovar belgilari idorasi tomonidan berilgan innovatsiyalar indeksi - patentlar sonining 1 foizga o'sishi iqtisodiy o'sishni 0,9 foizga o'sishini ta'minlaydi. [8].
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)
2-jadval. Texnologik, marketing va tashkiliy innovatsiyalar uchun xarajatlar manbalari1
Moliyalashtirish manbalari 2015 2016 2017 2018 2019
Jami (milliard so'm): 5528,3 2571,4 4162,3 4707,2 6603,5
Shu jumladan: 100 100 100 100 100
O'z mablag'lari, (milliard so'm), 1251,8 1180,1 2955,4 2959,4 3342,9
% da 22,6 45,9 71,0 62,9 50,6
156,6 314,9 799,1 307,8 1083,6
Xorijiy manbalar mablag'lari (milliard so'm), % da
2,8 12,2 19,2 6,5 16,4
280,1 157,3 88,4 501,5 1060,1
Tijorat banklari kreditlari, (milliard so'm), % da
5,1 6,1 2,1 10,7 16,1
3839,7 919,1 319,4 939,2 1116,8
Boshqa mablag'lar, (milliard so'm), % da
69,5 35,7 7,7 20,0 16,9
Respublikada innovatsiyalarni o'zlashtirish, aso-san, mashina va asbob-uskunalar sotib olish orqali amalga oshirilmoqda. Sust dinamikani tadqiqot va ishlanmalarda ko>ish mumkin: yangi texnologi-yalarni, xususan, patentlar va litsenziyalarga bo'lgan huquqlarni sotib olishga sarflangan mablag'larning ulushi katta emas - 0,5%ni tashkil etadi. Innovatsion rivojlanishning tayyor texnologiyalarni ishlab chiq-ishga bunday siljishining sabablaridan biri shun-daki, kiritilgan investitsiyalarni tez orada qoplash maqsadida davlat korxonalari rahbariyati tavakkal qilishga deyarli tayyor emas. Shu sababli, davlat mahalliy ilmiy-tadqiqot institutlarining ilmiy-texnik faoliyati natijalarini tijoratlashtirishni boshlagan korporatsiyalarga alohida yordam ko'rsatishi kerak.
Bundan tashqari, amaliyot shuni ko'rsatadiki, to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar bilan bir qatorda mamlakatning innovatsion sohasiga (xususan, respublikada innovatsion infratuzilma insti-tutlarini yaratish va rivojlantirish uchun) malakali mutaxassislarni faol jalb etish zarur. Buning uchun institutsional muhit innovatsiyalar uchun qulay bo'lishi kerak.
1 O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi. O'zbekistonda fan va innovatsiyalar. Statistik to'plam. Toshkent. 2020. Beti 238-242
Innovatsion faoliyatni moliyalashtirish asosan davlat byudjeti hisobidan amalga oshiriladi, bu deyarli butunlay texnologik yangilanishga sar-moya kiritishga qaratilgan. Haqiqiy innovatsion loyihalarga investitsiyalar unchalik katta emas, gar-chi bu modernizatsiya jarayonlari va korxonalarni texnologik yangilash to'liq emasligi bilan oqlanadi.
Ilmiy-tadqiqot faoliyatini qayta qurish ba'zi fundamental tadqiqotlarni universitetlarga top-shirishni va ayrim ilmiy-tadqiqot institutlarini yuqori texnologiyali tadbirkorlikning rivojlanayo-tgan sektoriga xizmat ko'rsatishga yo'naltirishni o'z ichiga oladi. O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Energetika va avtomatlashtirish insti-tuti tomonidan "O'zbekneftgaz" korporatsiyasi -"O'zNANOneftegaz" bilan hamkorlikda tashkil etil-gan innovatsion korxonani bunga misol sifatida keltirishimiz mumkin. Tashkil etilgan korxonaning asosiy maqsadi nanotexnologiyalarga asoslangan innovatsion mahsulotlarni neft va gaz sanoatiga joriy etishdan iborat [9].
Jadvaldan ko'rinib turibdiki, keyingi yillarda innovatsion faoliyatni moliyalashtirish manbalar-ida sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi. Moliyalashtirish manbalarini diversifikatsiya qilishni va innovatsion jarayon ishtirokchilari o'rtasida intellektual mulk huquqlarini aniq chegaralashni talab qiladi.
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)
Shunday qilib, bizning fikrimizcha, innovatsiyalarni rag'batlantirish uchun institutsional muhit sifatini yaxshilashning asosiy yo'nalishlari quyidagilar bo'lishi mumkin:
• bilim va innovatsiyalarni ishlab chiqarish sohasidagi muassasalar faoliyatini ma'muriy tarti-bga solishni qisqartirish bo'yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish lozim. Haddan tashqari tartibga sol-ish, tranzaksiya xarajatlarini oshirish, intellektual resurslar samaradorligini pasaytiradi. Intellektual mulk obyektlarini litsenziyalash va davlat ro'yxatidan o'tkazish, shuningdek, patentlar berish tartibini soddalashtirish maqsadga muvofiq;
• innovatsion sohaning samaradorligi va uni oshirish davlat organlarining intellektual mulk, fan va ta'lim sohasidagi faoliyatini optimallashtirishga bog'liq;
• innovatsion texnologiyalar va ixtirolarni, ilmiy-texnikaviy va boshqa ijodiy ishlanmalarni ishlab chiqarishga keng joriy etishga davlat tomoni-dan yanada faol yordam ko'rsatish;
• boshqa davlat institutlari (huquqni muho-faza qilish, bojxona va boshqalar) bilan ham-korlikda IPni huquqiy himoya qilishning yagona yuqori samarali tizimini yaratish. Intellektual mulk huquqlarini tartibga solish sohasidagi qonunchilikni takomillashtirish, bizningcha, iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirishning eng muhim institutsional omillaridan biri hisoblanadi [10];
• davlat va tadbirkorlik institutlari uchun innovatsiyalar sohasida kadrlar tayyorlash;
• intellektual mulkning xalqaro patent-huquqiy tizimida respublikaning faol ishtirok etish-iga davlat tomonidan yordam uyushtirish.
Respublikamiz eksportida ham, importida ham tayyor mahsulot ulushining ortib borishi iqtisodi-yot tarkibida ma'lum ijobiy o'zgarishlardan dalolat beradi [11]. Bu islohotlar texnologiyalarning keng miqyosda qarzga olinishi va ishlab chiqarishni mod-ernizatsiya qilishga xorijiy sarmoyalarning jalb etili-shi samarasidir.
Xulosalar.
Shunday qilib, iqtisodiyotning barqaror rivo-jlanishi davlat korxonalarini boshqarishda, sifat menejmentida, birinchi navbatda yirik korporatsi-yalarda ularning faoliyati samaradorligini oshirish uchun tub institutsional o'zgarishlar zarurligini taqozo etmoqda. O'zbekiston Prezidenti 2019-yiln-ing birinchi yarim yil yakunlari bo'yicha mamlakat taraqqiyotiga bag'ishlangan yig'ilishda byurokra-
tik xodimlarning kasbiy mahoratini "asosiy xavf" deb atadi va ularni ish uslublarini o'zgartirish yoki takomillashtirishga chaqirdi. Hukumat yig'ilishlarida turli darajadagi mansabdor shaxslarning dunyoqa-rashi va vakolatlarini o'zgartirish muhimligi ko'p ta'kidlanadi. Binobarin, u bugungi kunda ayniqsa dolzarbdir, - deya xulosa qiladi taniqli iqtisodchi, iqtisod fanlari doktori Namozov O.Sh., (Veber-Vil-sonning "Byurokratlarning yuqori kompetentsiyalar ahamiyati haqidagi konsepsiyasi. Bundan tashqari, u «xolislik uchun shuni ta'kidlash kerakki, qadri-yat munosabatlarining o'zgarishi, qoida tariqasida, har doim sekin rejimda sodir bo'ladi, chunki inson tabiatining qadriyat holati avvalgi va to'plangan tajribaga bog'liq» [12].
Zamonaviy sharoitda bu davlat korxonasida joriy ishlarni boshqarishni mutaxassislar jamoasiga topshirishni talab qiladi, ularning ishini baholash tashkilotning bozordagi uzoq muddatli mavqeiga bog'liq bo'ladi. Buning institutsional asosi mulk-chilikni boshqaruvdan ajratish bo'lishi kerak [13]. Bunda davlat korporatsiyalari faoliyatining asosiy imperativi xarajatlarni kamaytirish hisobiga ishlab chiqarishni ko'paytirishdan iborat bo'ladi. Buning yagona yo'li - innovatsiyalarga sarmoya kiritish.
Institutsional o'zgarishlar davlat ilmiy-tadq-iqot institutlarini boshqarishda ham dolzarbdir, ular hozirgi vaqtda boshqaruv modelining tijorat yo'nalishining etarli emasligi bilan ajralib turadi. Buning uchun quidagilar tavsiya etiladi:
- ilmiy-tadqiqot institutlari va ishlab chiqarish o'rtasidagi hamkorlikni rag'batlantirish bo'yicha yanada faol davlat siyosati doirasida ilmiy-tadqiqot institutlari faoliyatini ishlab chiqarish korxonalar-ining texnologik ehtiyojlari bilan ko'proq muvo-fiqlashtirish;
- ilmiy-tadqiqot institutlarini (ITI) boshqarishni takomillashtirishni rag'batlantirishni rivojlan-tirish;
- ITI faoliyatini boshqarishni takomillashtirish uchun rag'batlantirishni rivojlantirish, "ta'lim -fan - ishlab chiqarish" zanjirida o'zaro hamkorlikni kuchaytirish.
Maqolada keltirilgan xulosa ва takliflar amalga oshirish uchun qulay institutsional sharoitlar yaratishga qaratilgan samarali siyosatni amalga oshirishda foydalanish mumkin: fanning davlat sektorini isloh qilish, mahalliy ilm-fan ishlanmalarini tijoratlashtirish darajasini oshirish, kichik innovatsion korxonalar faoliyatini rag'batlantirish.
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)
Foydalanilgan adabiyot:
1. Норт Д. Институты, институциональные изменения и функционирование экономики/ пер. с анг.; предисл.и науч.ред. Б.З.Мильнера - М.: Фонд экономической книги «Начала», 1997.- 180 с.
2. Полтерович В.М. Проблема формирования национальной инновационной системы// 3-18.Published in: Economics and Mathematical Methods / Ekonomika i matematicheskie metody No. 2 (2009): pp. 3-18.
3. Инновационное развитие: экономика, интеллектуальные ресурсы, управление знаниями. Под ред. Б.З.Мильнера - Москва: НИЦ ИНФРА-М, 2013. - 624 с. (Научная мысль; Экономика).^ВЫ 978-5-16-003649-6-Текст:электронный.- URL: https://znanium.com/catalog/ product/398726
4. Eggertsson, T.(2005), Imperfect Institutions:Possibilities and Limits of Reform, University o f Michigan Press, Ann Arbor, MI. vi + 272 pp.-https://doi.org/10.3998/mpub.91126
5. Глазьев С.Ю. Возможности и ограничения социально-экономического развития России в условиях структурных изменений в мировой экономике: научный доклад/Отделение общественных наук РАН: Национальный институт развития. М.2008. С.7,9
6. Эггертсон Т. Знания и теория институциональных изменений/ «Вопросы экономики», №7, 2011.С.4-16
7. «Journal of Institutional Studies»,V.3, № 1, 2011.С. 104-115.
8. Chen, Derek H.C, and Carl J. Dahlman. Knowledge and Development—A Cross-Section Approach. «Policy Research Working Paper 3366». World Bank, Washington, DC, 2004.https:// openknowledge.worldbank.org/handle/10986/14163
9. Камилова М.Х. Состояние и перспективы государственно-частного партнерства в инновационной сфере Республики Узбекистан. «Экономическое обозрение», № 1, 2020
10. Система охраны ИС в республике регулируется следующими законами: «Об изобретениях, полезных моделях и промышленных образцах»; «О товарных знаках, знаках обслуживания и наименованиях мест происхождения товаров»; «О правовой охране программ для ЭВМ и баз данных»; «О правовой охране топологий интегральных микросхем»; «Об авторском праве и смежных правах» и др.
11. Совершенствование инновационного развития национальной экономики в условиях глобализации. Коллектив авторов. Монография. Т.: «Университет», 2021. 700 с.
12. Намозов, Орифжан. "Узбекистан. Качество государственного менеджмента или как рассечь гордиев узел". Общества и Имперские Ценности, 28.08.2019 https://www.pradec.eu/ ru-blog/staty/; https://podrobno.uz/cat/obchestvo/kachestvo-gosudarstvennogo-menedzhmenta-v-uzbekistane-ili-kak-rassech-gordiev-uzel/
13. Камилова М.Х. Факторы и условия для инновационного развития Республики Узбекистан. Журнал ВАК России «Горизонты экономики», Москва, 2020, №3,стр.48-53.
ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)
