QISQA XABARLAR
НОАНАЪНАВИЙ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИНГ УМУМИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ
кат. уцит. Ж.F.Юлдашев, Х.З.Сайфиддинова, Наманган мууандислик-цурилиш институти
Аннотация. Ушбу мацолада бугунги кунда муцобил энергия манбаларидан фойдаланиш борасида амалга оширилаётган кенг куламли амалий ишлар, иккиламчи энергия манбалардан фойдаланишнинг умумий цоидалари тугрисида маълумотлар бериб утилган. Бундай шароитда асосий актуаллик янги ноанъанавий усуллар билан янги масалаларни излаб топиш ва энергия олиш манбаларини асосан, муцобил энергиядан фойдаланиш масалаларини таргиб цилиш лозимлигини тушунтириб утилган.
Калит сузлар: иккиламчи энергия манбалари,геотермал энергия манбалари, шамол генераторлари,иссицлик энергияси олишусуллари,цуёш иссицлик энергияси.
Энергия билан таъминланиш асосий техник прогресс хисобланади. 1970-йиллардаги энергетик кризис энергия билан таъминлаш жамиятини муаммосини этарлича кучайтирди. Маълум булдики, арзон ва осон олинадиган энергия манбалари тугаяпти. Бундай манбаларга куёш нурланиши, кичик дарёлардан олинадиган гидравлик энергия, геотермал иссиклик, шамол энергияси, дунё океанининг энергетик ресурслари киради.
Х,озирги пайтда энергияга булган дунёвий талаб бирламчи энергия катталиги буйича бахоланганда 12 миллиард тонна ёкилгини талаб килади. Агар факат органик ёкилги захираларига эътиборни каратсак, у холда иссиклик балансида уз - узидан тошли ва кунгир кумир хиссасини оширишни талаб килади. Нефть ва газ юкори бахоли махсулот хисобланади. Уларнинг захираси кумир захираси билан солиштирилганда тахминан 20 марта кам. Шунингдек, кумир экологик нуктаи назардан «ифлос» ёкилги. Бундан ташкари уни казилмаси юкори хатар ва харажат билан богланган, шунингдек, тошли кумирнинг захираси хозирги кунда асосан жуда катта чукурликда сакланган. Шунинг учун катъий суратда ишлаб чикаришда бирламчи турдаги энергияларга жалб килиш керак, яъни кичик дарёларнинг гидравлик энергияси, шамолли, сувнинг кутарилиш тулкини, геотермаль ва куёшли. Дунёда замонавий энергия ишлаб чикаришда асосан куёшли, шамолли, сувнинг кутарилиш тулкинининг хиссаси 0,1 % ни ташкил этади. Бу энергия манбаларидан фойдаланишда ишлатиладиган электростанцияларининг урнатилган куввати 36 ГВтга етади. Х,озирги кунда техник мумкин булган гидроэнергетик потенциал органик ёкилгидан олинадиган тулик захирага нисбатан тахминан 10 фоизни ташкил этади. Электростанцияларда ишлаб чикариш электр энергиясининг умумий ишлаб чикаришига караганда жуда паст курсаткични ташкил этади. Масалан, сув захирасига бой Россия федерациясида бу 6 % ни ташкил этади. Тажрибалар шуни курсатадики, собик мустабид тузум даврида гидроэлектростанциялар, улкан куролланган ГЭСлар факат иктисоди юкори булган малакатларда курилишда ва табиатни мухофаза килувчи тадбирларда жуда катта харажатлар хисобидан курилган. Бундан ташкари гидротехник куролланган барча комплексларнинг ишга яроклилик холатига катта капитал жамгарма куйиш зарур. Шунинг учун замонавий этапда гидроэнергетик потенциалдан фойдаланиш факат кичик кувватли гидрокурилмаларни кенг куллаш оркали руёбга ошади. 0,1 МВт дан кичик кувватли курилмалар микро - ГЭСлар категориясига киради. 30 МВт кувватли станциялар кичик ва урта дарёларда, алохида холларда эса (паст босимли гидротугунларда ёки тулик булмаган сувнинг окиб кетишидан фойдаланган холда) катта дарёларда курилиши мумкин. Кичик кувватли гидроэлектрик курилмалар бетон ва деривация схемаси асосида ва эркин сув окими энергиясидан фойдаланиш базасида курилади. ГЭСларнинг кувватини ошириш
TADQIQOT VA TARAQQIYOTILMIY JURNALI 4-jild, 4-son, 2023
https://tadqiqottaraqqiyot.uz/
QISQA XABARLAR
учун энергиянинг эркин окимидан фойдаланилганда курилманинг кириши ва чикишида соплони куллаш х,исобидан сувнинг тезлигини ошириш зарур.
Жах,он амалиётида шамол энергеткаси курилмаси (ВЭУ) дан кенг фойдаланилади. Минерал сувларнинг чучуклашуви ерни мелиорациялаш ва насос станцияларини олиб келиш учун ВЭУ кулланилади. Х,озирги пайтда ВЭУнинг иккита конструктив типи кулланилади.
1.Айланишга горизонтал ук билан хдво окимига параллел;
2.Айланишга вертикал ук билан х,аво окимига перпендикуляр.
ВЭУнинг биринчи типи учун икки парракли шамол гилдираги кулланилади, яъни у куп парраклигига нисбатан жуда катта энергия сигими билан таъминлайди. Х,аддан ташкари шамол кучида парракларнинг вайрон булишидан х,имоя айланма механизм ёрдамида амалга оширилади. ^айсиким, шамол тезлигининг маълум оролигида парракларни флюгер х,олатига ёпади. Горизонтал ук буйича айланувчи шамол двигателларининг камчилиги уларни етарлича катта минораларга урнатишдир. Бу биринчидан, парракларнинг айланиши учун эркин фазо билан таъминлаш, иккинчидан шамолнинг тезлиги баландлик ошиши билан ошиб боради. Шамол гилдирагида ишчи момент парракларда пайдо булувчи, махсус профилга эга булган аэродинамик куч х,исобидан яратилади. Парракларда пайдо буладиган куч жараёни самолёт канотида кутарилаётганда пайдо буладиган куч конуниятга буйсунади. Шунингдек, канот тагида юкори босим сохдси ва ундан пастда эса паст босим сохдси пайдо булади. Вертикал ук буйича айланувчи шамол двигателлари горизонтал укли канотли ВЭУларга нисбатан солиштирилганда бир канча мух,им афзалликларга эга: шамол йуналишида мосламада узининг турар жойини аниклаш учун имконият йуколади; конструкция ва монтажи кискаради ва генератор ва редукторда жойлашиши анча кулай булади; парраклардаги кушимча механик кучланиш, система узатиш, чакирилган гироскопик нагрузка камаяди. Вертикал ук буйича айланувчи шамол двигателларининг бир неча хил турлари мавжуд. Мисол учун Савониус ротори, бу ротор ук буйича кесилган ва пастки кисми ва юкори фланци ораси мах,камланган цилиндрик трубадан тайёрланади. Парракларнинг иккаласи х,ам хдракатчан шунинг учун улар орасидаги ороликни узгартириш мумкин. Шамол энергетикаси саноатининг ривожланиши 70-йилларнинг бошларида бошланди.
Х,озирги кунда А^Шда шамол энергетикаси ривожланиши юкори даражада бормокда, яъни 1700 МВт, Германияда 630 МВт, Данияда - 539 МВт, Индияда - 200 МВт, Англияда - 170МВт, Нидерландияда - 16 МВт кувватда ишлатилмокда. Дунёда уртача ВЭУ ишлатилиши тахминан 140 кВтни ташкил этади. Шундай килиб, шамол энергетикаси айрим мамлакатларда асосий электр энергияси берувчи сохдга айланди.
Фойдаланилган адабиётлар руйхати:
1. ^айта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиш тугрисида"ги конун. 2019-йил.16-апрель.
2. "Мукобил энергия манбаларини янада ривожлантириш чора тадбирлари тугриси"даги президент фармони.2013-йил 1 март.
3. Алиназаров А.Х., Сафаров Н. Экологик макбул энаргия манбаалридан фойдаланиш. Тошкент «Фан» 2014 й.
4. Азезов Р.Р., Орлов А.Ю.Солнечные системы отопления и горячего водоснабжения. Тошкент «Фан» 1988 г.
5.Бринкворд Б. Солнечная энергия для человека. М. «Мир» 1976 г.
TADQIQOT VA TARAQQIYOTILMIY JURNALI
https://tadqiqottaraqqiyot.uz/
4-jild, 4-son, 2023