Научная статья на тему 'ТАЪЛИМ МУАССАСИДА МУҚОБИЛ ЭНЕРГИЯ ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ТУТГАН ЎРНИ'

ТАЪЛИМ МУАССАСИДА МУҚОБИЛ ЭНЕРГИЯ ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
2
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қайта тикланадиган энергия манбалари / автоном тармоқлар / қуёш қурилмалари / шамол қурилмалари / энергия хусусиятлари. / renewable energy sources / autonomous networks / solar installations / wind installations / energy characteristics.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Ризаева М. A.

Мақолада қуёш ва шамол қурилмаларидан асосий енергия манбалари сифатида фойдаланиш билан боғлиқ масалалар кўриб чиқилади, бу еса турли хил иқлим шароитида йил давомида електр юкларини кафолатланган қоплашни таъминлайдиган тўлиқ автоном электр станцияларини яратишга имкон беради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF ALTERNATIVE ENERGY SCIENCE IN EDUCATIONAL INSTITUTIONS

The article discusses issues related to the use of solar and wind installations as primary sources of energy, which make it possible to create completely autonomous power plants that provide guaranteed year-round coverage of electrical loads in various climatic conditions.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМ МУАССАСИДА МУҚОБИЛ ЭНЕРГИЯ ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ТУТГАН ЎРНИ»

Ризаева М. A.

Энергетика ва электр технологияси кафедраси ассистенти

Жиззах политехника институти

ТАЪЛИМ МУАССАСИДА МУЦОБИЛ ЭНЕРГИЯ ФАНИНИ УЦИТИШДА ТУТГАН УРНИ

Лннотация: Мацолада цуёш ва шамол цурилмаларидан асосий енергия манбалари сифатида фойдаланиш билан бозлиц масалалар куриб чицилади, бу еса турли хил ицлим шароитида йил давомида електр юкларини кафолатланган цоплашни таъминлайдиган тулиц автоном электр станцияларини яратишга имкон беради.

Калит сузлар: цайта тикланадиган энергия манбалари, автоном тармоцлар, цуёш цурилмалари, шамол цурилмалари, энергия хусусиятлари.

Rizayeva M.A.

Assistant

of the Department of Power Engineering and Electrical Engineering Jizzakh Polytechnic Institute

THE ROLE OF ALTERNATIVE ENERGY SCIENCE IN EDUCATIONAL INSTITUTIONS

ANNOTATION: The article discusses issues related to the use of solar and wind installations as primary sources of energy, which make it possible to create completely autonomous power plants that provide guaranteed year-round coverage of electrical loads in various climatic conditions.

Key words: renewable energy sources, autonomous networks, solar installations, wind installations, energy characteristics.

Мамлакатларнинг дунё хамжамиятида тутган урни, ахолининг яшаш фаровонлигининг усиши киши бошига туFри келадиган энергия истеъмоли микдори билан белгиланади. Х,озирги кунда дунё буйича киши бошига туFри келадиган энергия истеъмоли уртача 2-4 кВт* соатга тенг. Аммо фаровон хдёт кечириш учун бу микдор етарли эмас ва у 10 кВт* соатга тенг булиши лозим. Нефтъ, газ кумир, торф каби ёкилFи манбаларининг йилдан - йилга микдори камайиб, таннархи ошиб бораётган хозирги шароитда ахолининг энергияга булган эхтиёжини тула кондириш, энергия истеъмолини талаб даражасида етказиш дунё хдмжамияти олдида турган асосий муаммо булиб турибди. Ушбу муаммони хал этишнинг ягона йули мукобил-кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланишдир. Бу муаммолар Узбекистан Республикаси Президенти И.Каримовнинг 2013 йил 1-мартдаги "Мукобил энергия манбаларини ривожлантириш чора тадбирлари туFрисида"ги 4512 сонли

фармонида уз аксини топган. Ушбу фармонда белгиланган вазифаларни ижросига баFишлаб утказилган конференциялар, учрашувлар, семинарлар ва турли кургазмаларда кайта тикланувчи энергияларнинг самарадорлиги юкори булиши билан бир каторда экологик жихатдан соф энергия эканлиги курсатиб утилган ва бу сохани ривожлантириш чора-тадбирлари хакидаги вазифалар белгилаб олинган.

Маълумки, хозирда кайта тикланувчи мукобил энергия манбаларининг асосан 5 та тури санаб утилади, булар Куёш энергетикаси, шамол энергияси, сув энергияси, Ер тубидаги иссиклик энергияси, биомасса энергияларидир. Дунё буйича Куёш батареялари оркали олинган энергия микдори йилига 200 МВт ни ташкил этади. Бутун жахондаги каби Мамлакатимизда хам энергияга булган талабнинг ортиб бориши мукобил энергия манбаларига, хусусан Куёш энергиясига булган эхтиёжнинг ортишига олиб келди.

Мамлакатимизда кайта тикланувчи мукобил энергия манбаларининг потенциали 173,4 млн т.н.э. булиб, энергиянинг йиллик энергия истеъмоли кийматидан уч баробар купдир. Бу энергиянинг 98,8% ни Куёш энергияси ташкил этади. Чунки Мамлакатимиз серкуёш улка булиб, йилнинг 250-270 кунида Куёш нур сочиб туради ва хар бир метр квадрат ерга 1100 вт га тенг энергия узатилади. Куёш энергиясидан фойдаланиш ёруFликни фотоэлементлар - Куёш батареялари (2-расм) ёрдамида электр энергиясига айлантириш оркали амалга оширилади. Бу борада Япония, Германия, АКШ мамлакатлари етакчилик килмокда [1]. Куёш коллекторлари - Куёш печларидан фойдаланиб иссиклик энергиясини хосил килиш - Куёш печларининг юзаси (21 млн метр квадрат) билан улчанади. Бу борада Япония, Исроил, Греция мамлакатлари етакчи уринларда турадилар. Куёш энергиясидан электр энергиясини хосил киладиган кремний монокристалини соф холда тайёрлаш жуда кимматга тушганлиги сабабли Куёш батареяларининг фойдали иш коэффиценти жуда паст булган. Эндиликда Арсенид галлий, кремний поликристали, кадмий теллур каби юпка плёнкали Куёш элементлари яратилди-ки, улар асосида тайёрланган Куёш элементларининг фойдали иш коэффициенти анча ошди. Бугунги кунда Куёш фотоэлектр станциялари ва сувни Куёш энергияси оркали иситиш коллекторлари Сурхандарё, Жиззах, Бухоро, Навоий, Тошкент, Андижон вилоятларида ва КоракалпоFистон Республикасида муваффакиятли кулланилиб келинмокда. Куёш фотоэлектр станцияларидан Жиззах политехника институтида (6,75 квт), "Зомин" мониторинг марказида, Фориш туманидаги Нарвонсой кишлогидаги фермер хужалигида, Навоий вилояти Томди туманидаги иккита урта мактабларда фойдаланилмокда. Нурота тумани марказий шифохонадаги тиббиёт жихозлари шамол генераторидан олинадиган энергия хисобига ишламокда.

Куёш нурлари энергияси таьсирида кизиган иссик хаво нисбатан енгил булади ва у юкорига кутарилади. Унинг урнини эгаллашга интилган совук хаво окимининг харакати туфайли шамол хосил булади. Бундай хаво

окимларидан фойдаланиб шамол тегирмони ясаш VIII асрнинг бошларида шимолий Европада амалга оширилган. 1885 йилдаёк Дания мамлакатида дастлабки шамол электр станциялари курилган. 1918 йилда Данияда 120 тадан ортик шамол электр станцияларидан фойдаланилган. Уларнинг хар бирининг куввати 10-20 киловатдан булган. 1880-1930 йилларда АКЩда 6 миллиондан ортик шамол электр станциялари ишлатилган [2]. Юкорига кутарилган сайин шамолнинг тезлиги ортиб боради. Ер устида шамол тезлиги 3 м/с га тенг булса, 10 метр баландликда шамолнинг тезлиги икки баробар ортик булади. 40-80 метр баландликка урнатилган шамол генераторлари ёрдамида 25-50 киловатдан ортик электр энергиясини хосил килиш мумкин. 2020 йилларда Европа иттифокидаги давлатларда истеъмол килинадиган энергиянинг 80% ни шамол ва Куёш энергияси хисобига коплаш режалаштирилган. Бунинг учун 20 йил ичида сайёрамизда 3,8 миллион дона шамол электр генератори, 90 мингта йирик ва 1,7 миллиард кичик Куёш электр станциялари курилиши лозим. Шамол энергиясидан фойдаланиш оркали олинадиган электр энергияси микдори буйича Германия (45 Гвт) етакчилик килмокда. Сув энергиясидан кичик ГЭСлар оркали электр энергиясини хосил килиш буйича етакчи уринда Хитой туради. Кейинги ун йилликда Хитойда 40000 та, Хиндистонда эса 400 та кичик ГЭСлар куриш режалаштирилган. Австрия, Финландия, Швеция мамлакатларида хам кичик ГЭСларга эътибор кучайтирилган. Эндиликда мукобил энергия манбаи булган окар сувлар энергиясидан микро ГЭСлар ёрдамида фойдаланишга булган эътибор хам кучайиб бормокда. Электр узатиш тармокларидан узокда жойлашган тоFли худудлардаги булок ва канал сувларининг механик энергиясидан фойдаланиб электр энергияси ишлаб чикариш микро ГЭСлар оркали амалга оширилади. Бундай электр энергияси манбаи учун туFOн куриш шарт эмас, яъни окар сувнинг механик-потенциаль энергияси етарлидир. Бундай микро ГЭСлар учун гидротурбиналарнинг бир неча хил варианти А.Устюжин томонидан таклиф этилган. Ана шундай микро ГЭСлар Жиззах туманидаги Увобсой кишлоFидан окиб утувчи сойга, Жиззах политехника институти худудидан окиб утувчи каналларга урнатилган (1-расм). Кичик кувватли бундай микро ГЭСлар кишлок шароитда яшаётган бир ёки бир нечта хужаликларни электр энергиясига булган эхтиёжини кондира олади. Мукобил энергия манбалари яъни шамол ва Куёш энергиясидан фойдаланиш иктисодий усишга, экологик софликка хизмат килади. Электр узатиш тармокларидан узок булган худудларда мукобил энергия манбаларига булган эхтиёж жуда катта булгани учун микро ГЭСлар, шамол ва Куёш энергияларидан фойдаланиш, мазкур энергетика сохасини равнак топтириш зарур.

Использованные источники:

1.Клычев Ш.И., Мухаммадиев М.М., Авезов Р.Р. и др. Нетрадиционные и возобновляемые источники энергии. Тошкент: Издателство «Фан ва технология» - 2010 г.

2. Шефтер Я.И. "Использование энергии ветра" - 1975 г.

З.Мустафакулов А.А., Муртазин Э.Р., Жураев О. "Мукобил энергия манбалари ва электр энергияси тижорат хдсобини автоматлаштирилган тизими. "Ресурстежамкор кишлок хужалик машиналарини яратиш ва улардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш". Илмий маколалар туплами. 20 -21 ноябрь, "Гулбахор" - 2014. 398-400 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.