CC BY
138
Сафаров Шоди,
ректори Донишкадаи давлатии тарбияи цисмонии ба номи С. Рахимов, номзади илмуои педагоги, дотсент
ИСТИКЛОЛ ВА АСОС^ОИ МЕТОДОЛОГИИ БОЗЩОИ МИЛЛИ
Дар чомеае, ки тамоми талаботх,ои сох,ибистиклолй таъмин гардидааст, ба даст овардани комёбих,ои гуногуни иктисодию ичтимой, таълимию тарбиявй, илмию фархднгй ва варзишию солимгардонй дучанд афзун мегардад. Шахсе, ки дар чомеаи ободу озод ба дунё омада ба камол мерасад, албатта, сох,иби имкониятх,ои фарох мегардад. Истиклол имконият фарохдм меорад, ки инсон чун шахсй комил ба камол расида, хдмкадами замона гардад.
Дар радифи дигар падидах,ои чамъиятй сохди варзиш ва эх,ёи анъанах,ои кадимаи халки точик дар сохди варзиш мах,з бо шарофати сох,ибистик,лолии кишвар дигарбора руи кор омад.
Маънои истилохди «Истиклол» бештар тобиши сиёсй дорад. Ва дар исти-лох,и сиёсй ба маънои ба танкой кодир шудани як давлат дар идора кардани тамоми умури дохилй ва хоричй, сиёсй, иктисодй, ичтимой ва фархднгияш мебошад. Дар «Муъчам-ул-васит» оварда шудааст: «истакаллат-д давлату-иста-каллат сиёсатух,о», яъне истиклолияти сиёсат аз истиклолияти давлатй вобаста аст. Ба ин маъно, давлати сохдбистиклол давлатест, ки аз х,еч кишвари дигар дар тамоми мавчудияти кишвардориаш вобаста нест. Ва х,еч давлате дар сиёсат ва рох,бурдх,ои он мудохила карда наметавонад. Давлати мустакил давлати новобаста аст.
Истиклол барои варзишгарон ва эх,ёи бозих,ои миллй омили зарурй ба х,исоб меравад. Варзишгаре, ки истиклол надорад, х,еч гох, ба комёбй ноил намегардад. Агар истиклол набошад, бозих,ои миллй рушд намеёбад. Мах,з, Истиклол аст, ки сохди варзиши Ч,умх,урии Точикистон дар замони Истиклолияти давлатии Точикистон рушд ёфт.
Бо шарофати истиклолияти давлат хдмасола дар сатх,и чумхуриявй, вилоятй ва нохдявй мусобиках,ои гуногуни варзишй гузаронида мешавад, ки хддафи асосии он солимии чомеа ва рушди варзиш байни чавонон мебошад.
Ба гайр аз мусобиках,ои нохдявй, вилоятй, чумхурй ва байналмилалию ча^онй хдмасола дар чашн^ои Навруз, Мехргон ва Сада мусобика^ои гуногун аз руи намуд^ои бози^ои миллй бомуваффакият гузаронида шуда, эх,ёи бози^ои миллй: гуштин, бузкашй, пойга мондан, камандандозй, бандкашй, пайконзанй, дорбозй, аргунчакбозй, гулгардонй, оташ афрухта аз болои он паридан, дар гирди гулхан раксу бозй ташкил намудан, гулулапартой, вазнбардорй, гуйбозй, бучулбозй, чилликдангал, панчакбозй, чукурдарояк, бо сангчах,о аник ба нишон
(чормагз ё бучулро) партофтан, гуштобак, бо банд баландпарак кардан, дар катакхои заминй яклингча ташкил кардани бозии санг ё гуймонанд ашёеро бе монеа дохил кардан, бозии аз овозаш бишнос, аспакбозй-саворахо, доштанак, бо чашми баста ёфтани тухфахо, думгиракон, «чубро нигох дор!», чахиш ба дарозй, чахиш ба баландй, чахидан хангоми давидан, аз монеахои качу килеб бе хато давида (тарифи лабиринт) ба марра расидан ва гайра, ки теъдоди онхо аз 50 номгуй зиёд асту чй калонсолон ва чй кудаку наврасон бо шавк мусобикакунон бозй мекунанд.
Бозихои миллии кабкчанг, бедоначанг, хурусчанг, сагчанг низ ташкил карда шуда, пойгахои аспакй, харакй, пиёда низ гузаронида мешавад. Аксар вакт бозихо тарафакй - деха ба деха, махалла бо махалла ва гурух бо гурух ташкил мешавад, ки хакамони онхо аз байни собикадорон ва муйсафедон интихоб мешавад. Дар ин бозихо мукаддасот, нангу номус, хунармандй, ифтихор аз кишвару ободй хис карда мешавад, ки он хам аз сарватхои истиклол аст. Дар рушду нумуи намудхои гуногуни бозихои мардумй ва эхёи анъанахои кадимаи халкй шахсиятхои маъруфи халки шарафманди точик сахми босазо гузоштаанд.
Захматхои камназир ва часуронаи шодравон, алломаи бузург Бобочон Гафуров дар китоби «Точикон» (2), С. Айнй «Намунаи адабиёти точик» (1), Нусратулло Махсум, Чинор Имомов, Шириншох Шохтемур, А. Хрчибоев, А. Мухиддинов ва чанде дигарон барои зинда кардани таъриху фарханги миллати точик калон аст. Эхёи давраи нави точикон ва бозихои миллй бо баробари сохибистиклолии Ч,умхурии Сотсиалистии Шуравии Точикистон аз соли 1929 огоз гардид. Аз ин ру, дар илми таърих, махсусан дар тамаддуншиносии таърихй, аз чумла бозихои миллии халки точик методологияи гуманистй-интернатсионалй ба вучуд омад. Дар ин равия донистани конуниятхои фалсафа, психология ва педагогика лозим мебошад.
Дар осори фархангии ниёгонамон истифодаи истилохоти «хикмат» ва «хаким» хамчун муродифи «фалсафа» ва «файласуф» маъмул аст. Х,ар як фан дар таълимоти худ восита, методологияи чудогона дорад, ки он ба мухокимахои фалсафй эхтиёч дорад.
Дар равияи фалсафа ва методологияи эхёи бозию машкхои давраи Каёниён, Х,ахоманишхо, Сосониён, Саффорихо, Сомониён, Газнавиён, Салчукиён, пеш аз хама, таълими обутоби чисмонй дар мадди аввал буд. Дар таълимгох ё худ варзишгоххо (парадизхои сугдию бохтарй) чавонони солиму баландкад, китфвасеъ, бозувону пойхои бокувватдошта, аспсаворони мохир, шамшерзанхо, камонварон, найзаандозхо, сангандозхо, гурзандозон (амуд), камандандозон (турпартоён), чавонони чусту чолок, давандхо ва гайра кабул карда шуда, аз таълими махорату часорат мегузаштанд.
Дар мактабхои таълимии шохигарихо ва империяхои Х,ахоманишй, Сосонй, Сомониён асп, сагони чангй ва шикорй низ машк дода мешуд. Намунаи ин машкхо дар «парадиз»-хои сугдию бохтарй кашф шудааст, ки аспхоро бо шеру паланг, филхо чанг меандохтанд. Ё худ ба машкгох хайвони даррандаро аз кабили шеру паланг, гург, сагхои бадхайбат меоварданд, ки аспхо онхоро дида ба онхо омухта мешуданд, чунки дар чангхои савора подшохони окил ба мукобили душманони худ (саворахо) чунин хайвонхоро сар медоданд. Аспхои
он^о аз хайвонхои дарранда мерамиданд ва дар натича дар чанг бетартибй, бенизомй сар мешуд. Аз ин истифода бурда, саворахои аспхояшон бо хайвонхои дарранда унс гирифта бемамониат пеш рафта, душманони бенизом ва бетартибшударо кир мекарданд.
Низомулмулк дар китоби «Сиёсатнома»-и худ, ки асли таълим ва мето-дологияи таълими шохй аст, мефармояд, ки: «Шохон дар тартибу низоми дав-лат ба олимон, низомиён, алалхусус ахли хунар, шинохти бардагон, шучоу пах-лавонон бояд такя кунанд». Дар замони шохони хахоманишй, сосониён, сомо-ниён, темуриён ба таълими варзиш - машки чангй: аспсаворй, шамшерзанй, най-заандозй, камандандозй гуштингирй, бозии шатранч, нард ва бозихои маъмули чашнии Навруз, Мехргон ва Сада диккати чиддй дода мешуд. Чунон ки ёдовар шуда будем, шохон пахлавонони дарборй доштанд. Бозихои миллии эшон кадимй таълимоти мактабхои хунарии юнониву румй низ васеъ истифода мешуд (3).
Методикаи таълими бозихои миллй шахшуда набуда, он бо мурури замон бо тарзу методхои нав ба нав ба вучуд меомад. Методи таълим бо чунин омилхо, амсоли мавкеъ, чой, анъана, ашёи таълим ва сару либос алокаи зич дорад. Дар давраи Эхё агар бозихо аз руи усулхои кухна, аз машгулиятхои сахрой, болои алаф, кохи хирманкубхо, дар вакти хашари галладаравй, хашари аспдогзанй (тамга), хашари лой (деворзанй ё андоваи болои бом), хашари хосилгундорй, хашари пашмтарошй, хашари намадмолй (пашмро об зада, якчанд нафар бо даст ва лагад мекубанд-Ш.С.), хини аспхои носараро саворй кардан, дар бозихои кучагии чилликдангал, бучулбозй, нишонрасонй (бо пайкон), дар чукуричахо андохтани чормагз, бучул, дастхобонй, гуштингирй, бузкашй, чавгонбозй, камандандозй, гулулаандозй, найзаандозй ва як катор бозихо аз шугли худи шахс ва якчанд кас огоз мешавад. Охиста-охиста он таркиб, шакл ва ё услуб мегирад. Одамон ба он хунар ворид месозанд. Ба маънии бозихо маънии завкбахш ё худ усули мушкилтарро кор мефармоянд, ки бояд дигарон низ онро ичро карда тавонанд.
Бардоштани сангхои вазнин, дарахтони вазнини афтода, боми фурурафта, интиколи бори вазнин ба болои бом, киштй ё ароба одамон «чилмард»-ро истифода мекарданд. Як одам ба воситаи чуби сахти дароз ба пояи бор нуги чубро андармон карда, аз нуги дигари он бо вазни хеш ё дукаса-секаса мебардоранд.
Агар ба таърих назар афканем,бозихои миллии халки точик дар Хуросон, Эрон, Афгонистони кунунй, аз кабили гурз (амуд)-андозй, муштзанй, гуй (чавгонбозй), камандандозй, гулуландозй, пахлавонй, давидан, аз руду чуйхо парида гузаштан макоми хоса доштанд. Дар Сугди бостонй мардони гаюр дар гуштингирй, шамшерзанй, найзаандозй, муштзанй дастхобонй, камандандозй мохир буданд. Давраи шоханшохии Деваштич мисоли равшани ин гуфтахост.
Аз бозёфтхои Саразм, Панчакенти кадима, Хулбук, Кубодиён, Мунк, Кулоб, Хисор ва дигар чойхои таърихии Точикистон намунаи бозихои миллй дар накшдеворхо, дар асбобу олот ёфт шудаанд.
10 12 3 4 5
Донахои шохмот, ки аз хафриёти Хулбук ёфт шудаанд
Донахои ёфтшудаи шатранч аз Хулбук намунаи ёдгории таърихй аст, ки асри VI-VП ин чо одамон шатранч (шохмот) бозй мекардаанд. Дар асрхои III т.м.-П м. диже ё касре набуд, ки он бе санъати мусикй, пахлавонй тасвир наёфта бошад. Санъати тасвирии девори касрхои Панчакент, Варахша (Бухоро), Афросиёб (Самарканд), Тирмиз инкишофи санъати тасвириро нишон медиханд.
Дар давраи давлатдории Сосониён пешрафти илму хунар, оини чавонмардй, ташкили бозихои миллй: аз кабили гуйбозй (чавгон), камонварй, шамшерзанй, гурзандозй, найзаандозй, камандандозй, гулулаандозй, вазнбардорй (санг бардоштан, санг партофтан), турандозй, бо пайкон ба нишон расондан, ба чуб рох гаштан, дорбозй, аргунчакбозй, аз болои оташ паридан (гузаштан) ва гайра хеле рушд ёфта буд, ки онхо, албатта, ба ташкили бозихои гуногуни варзишй ба анчом мерасиданд.
Ахди Сомониён, ки давраи «тиллоии точикон» бахо дода шудааст, дар таърих хамчун мархалаи бунёдгузори асосхои методологии эхёи бозихои миллй ба хисоб меравад. Дар китоби Президенти мамлакат Эмомалй Рахмон «Аз Ориён то Сомониён» омадааст, ки: «Ахди Сомониён, алалхусус замони давлатдории Исмоили Сомониро метавон яке аз куллахои камолоти худшиносй ва асри шукуху чалоли истиклолияти миллати точик номид. Хатто фархангу тамаддун дар ин давра то чое боло рафт, ки тамаддуни ислом бо хама пахноварй аз нигохи олимону файласуфон ва воизону худочуёни точик таъбиру тафсири нав меёфт. Фарзандони окилу хирадпешаи миллат махз дар хамин айём бо асархои безаволи хеш сарчашмаи маънавие офариданд, ки асрхо боз оби зулоли он насл ба насли инсониятро шодоб месозад» (4).
Вокеан давраи давлатдории Сомониён эхёи маданият, фарханг, варзиш, рушди илму адабиёт ва шукуху иктидори давлати точикон буда, дар китоби илму адабиёти дунё номхои одамушуаро устод Рудакй, Хаким Фирдавсй, Шайх Саъдй, Хоча Хофиз, Мавлоно Ч,алолиддини Балхй, Носири Хусрав бо хатти тиллой човидона сабт шудаанд.
Чавгонбозй (хоккей дар рун сабза)
Илмxои ситорашиносй, xандаса, кимиё, табиатшиносй, фалсафавy илоxиёт ва кашфиётxои беназири тибро бе шоxкориxои Ибни Сино, Умари Хайём, ал-Бєрунй, ал-Хоразмй, Имом Тирмизй, Закариёи Розй, Форобй ва гайра тасаввyр намекунанд. Дар замони Хукумати Шуравй ба баъзе бозиxои миллй аз нуктаи назари атеистй баxо дода, ичрои онро мамнyъ карданд. Х,атто ичрокyнандагони он, сарварxоро ба чазоxои саxти конунй: маъмyрй, xизбй, шурой ва чавобгарй мекашиданд.
Насли навраси имруза ба бозихои шавковар завк дорад. Онxоро ба синну солхои гyрyxй: аз 7 то 10 сола; аз 12 то 14 сола; аз 15 то 16 сола чудо мекунем, зеро чавонони ин синну сол бисёр хассос буда, бештар ба бозии серхаракат: дави-дан, паридан, бозие, ки у бояд хатман «голиб» шавад, завк доранд. Масъули ташкили чунин бозихоро лозим аст, ки бозихоро ба вакт, соат, шароити фасли сол бо назардошти он, ки бачахо гурусна нестанд, ба холати набзашон-гиперемия (гиперемия-аз xад зиёд бо xyн пур шудани ращои xyнгарди ягон органи бадан), бофтахо дуруст xастанд, камбудихои чисмонй нест ва рухияашон чавобгу аст, бозиро доир намояд. Бозихои маррагй ва бозихои шавковар бояд намуди мусобика дошта бошанд. Мусобика масъулияти бозингарро зиёд меку-над. Бозингар сайъ мекунад, ки ин бозй ба фоидаи дастаи у xал шавад. Методи-каи корxои тарбиявй таъртаи xyдро дорад. То солxои наздик методикаи корxои тарбиявй бо якчоягии фанни педагогика омyxта мешуд. Cолxои оxир бо якчанд сабабxои муфид, пайдо шудани имкониятxои теxникй, ашёи бозй ва чои бозй методикаи корxои тарбиявй xамчyн илми маxсyс алоxида омyxта мешавад.
Бо гузашти марxалаxои гуногуни таъриxй, аз як соxтор ба дигар соxтори давлатдорй гузаштани чомеа, ба xам омезишёбии урфу одатxои xалкиятxои
гуногун, ворид гардидани фарxанги аxлокй ва варзишй, инкишофи босуръати илм ва теxника тадкик гардидани роxy воситаxои нав ва муосири бозщои варзишй, албатта, накши муассири xyдро дар дигаргун гардидани моxият ва мазмуни бозщои миллй мегузорад.
Cоxибистиклол ва соxибдавлат гардидан ба xалки соxибфарxангy со^иб-тамаддуни точик имконияти муфид барои эxёи анъанаxои деринаи xалки точик, аз чумла дигарбора мавриди истифода карор додани бозиxои миллй ва чашщои миллиро пеш овард. Бо истифода аз бозиву чашщои миллй мyxити солими чомеа таъмин гардида, насли навраси имрузаи кишвар дар рyxияи солим нигоx доштани чомеа, меxнатдyстй, ба варзиш машгул гардидан, тарбияи мунтазами чисмонй ба воя xоxанд расид.
Калидвожа^о: истицлол (истщлолият), усул, методология, бозихои миллй, цашщои миллй, фар^анги варзиш
Пайнавишт:
1. Айнй С. Намунаи адабиёти тоцик. - Москва, 1926
2. Гафуров Б. Таджики. -Душанбе, 1983.
3. Низомулмулк. Сиёсатнома. Ба чоптайёркунанда Девонацулов - Душанбе: Адиб, 1989.
4. Эмомалй Ра^мон. Тоцикон дар оинаи таърих ё худ «Аз Ориён то Сомониён». -Лондон, 1999.
Сафаров Шодй,
ректор Государственного института физкультуры им. С. Рахимова, кандидат педагогических наук, доцент
Независимость и методологические основы возрождения национальных игр
Ключевые слова: незавимость, методика, методология, национальные игры, национальные праздники, возрождение национальных игр, спортивная культура
Автор в своей статье в кратце исследует историю становления различных национальных игр и праздников и роль независимости в их возрождении и дальнейщем развитии. Автор освещает роль игр и праздников таджикского народа в различные периоды его истории. Кроме того, автор затрагивает проблемы методики и методологии обучения национальным играм, приводит исторические свидетельства о существовании различных национальных игр и праздников, особенно в эпоху Саманидов, и проблемы возрождения этой культуры на современном этапе независимости.
Sh. Safarov
Independence and Methodological Grounds of the Revival of National Games
Key words: independence, methods, methodology, national games, national holidays, revival of national games, sports culture
In his article the author explors in a nutshell the history of the formation of national games and holidays and the role of independence in their revival and further development.
The author elucidates the role of national games and holidays of the Tajik people in different periods of history. Into the bargain, he touches upon the issues of methods and methodology concerned with tuition to national games; historical testimonies related to the existence of national games and holidays, especially in the Samanids' epoch; revival of the culture in question at the modern stage of existence when Tajikistan has been enjoying its independence
