CC BY
2NAXCIVAN MUXTAR RESPUBLIKASINDA MELiORASiYA SiSTEML9RlNiN B9RPASI УЭ T9MiRi i§L9RiNiN S9M9R9LiLiYiNiN ARTIRILMASI YOLLARI
S9TTAR §9MS9DDiN OGLU N9SiROV
Nax9ivan Dovlat Universiteti Memarliq va muhandislik fakultasi Meliorasiya va ekologiya kafedrasinin muallimi
KAMAL P9RViZ OGLU ALLAHVERDiYEV
Nax9ivan Dovlat Universiteti Memarliq va muhandislik fakultasi Magistratura va doktorantura markazi Meliorasiya muhandis sistemlari tikintisi va istismari- I kurs
Xulasa: Naxgivan Muxtar Respublikasinda meliorasiya sistemlarinin, o cumladan suvarma, drenaj vd su idaraetma sistemlarinin barpasi vd tamiri i§larinin samaraliliyinin artirilmasi kompleks yana§ma talab edir. Bu strategiya, texniki, maliyya va idaraetma masalalarini muxtalif tadbirlar vasitasila hall etmalidir. dsas strategiyalar arasinda movcud infrastrukturun hartarafli qiymatlandirilmasi, kohnalmi§ avadanliqlarin yenilanmasi, su idaraetmasi ugun IOT sensorlari va malumat analizlari kimi muasir texnologiyalarin tatbiqi va yerli i§gilarin sistemin saxlanilmasi ugun talimlandirilmasi daxildir. dlava olaraq, dayaniqli su idaraetma tacrubalarinin tatbiqi, regional va beynalxalq amakda§ligin artirilmasi va tamir i§lari ugun uzunmuddatli maliyya taminatinin tamin edilmasi vacibdir. Dovlat-ozal tarafda§liqlarinin ta§viqi, icmalarin qararqabuletmaya calb edilmasi va ekoloji va sosial dayaniqliliga fokuslanmaqla, meliorasiya sistemlarinin barpasinin samaraliliyi ahamiyyatli daracada artirila bilar. Bundan alava, falakata hazirliq va uygunla§dirilmi§ infrastruktur, iqlim dayi§ikliyina qar§i dayaniqliligin artirilmasi ugun vacibdir. Bu gox§axali yana§ma, Naxgivanda su idaraetma sistemlarinin dayaniqliligini va samaraliliyini tamin edacak, hamginin regionda kand tasarrufati mahsuldarligini va atraf muhitin dayaniqliligini artiracaqdir.
Agar sozlzr: Sensorlar, monitorinq, iqlim, meliorativ, irriqasiya, ekoloji, regional
Nax9ivan Muxtar Respublikasinda meliorativ sistemlarin (suvarma, drenaj va su idaraetma sistemlari) barpasi va tamiri effektivliyini artirmaq u9un texniki, maliyya va idaraetma 9atinliklarini hall edan 9ox§axali bir yana§ma talab olunur. A§agidaki geni§ strategiyalar bu saylarin effektivliyini artirmaga komak eda bilar:
Cari sistemlarin atrafli qiymatlandirilmasi
Sorgu va Monitorinq: Movcud meliorativ sistemlarin zadalanmi§, kohnalmi§ va ya samarasiz infrastrukturlarini muayyan etmak u9un atrafli sorgular va qiymatlandirmalar aparilmalidir. Bu, ham fiziki yoxlamalari, ham da sistemin performansini izlamak u9un muasir texnologiyalar, masalan, uzaqdan mu§ahida va Cografi Malumat Sistemlari (GIS) istifadasini ahata etmalidir.
Malumatlara asaslanan qararverma: Meliorativ sistemlarin vaziyyatini va faaliyyatini zamanla izlamak u9un geni§ bir malumat bazasi yaradilmali, bu da barpa va tamir u9un daha yax§i qararlarin qabul edilmasini tamin etmalidir.
Modernizasiya va texnoloji inteqrasiya
infrastrukturun Yax§ila§dirilmasi: Kohnalmi§ va samarasiz avadanliqlari, masalan, nasoslar, klapanlar va borulari muasir, enerjiya qanaat edan texnologiyalarla avazlamak olar. Sistem effektivliyini artirmaq va su israfini azaltmaq u9un avtomatla§dirilmi§ idaraetma sistemlari daxil etmak lazimdir.
Agilli su idaraetmasi: Su paylanmasi, suvarma ehtiyaclari va torpaq §araiti kimi faktorlari real vaxt rejiminda izlamak u9un IOT asasli sensorlar, uzaqdan monitorinq va malumat analitikasi kimi
texnologiyalardan istifada edilmalidir. Bu, su istifadasini optimalla§dirmaga va samarasizliklari azaltmaga kömak eda bilar.
Yenilik9i Suvarma Texnikalari: Su itkilarini minimuma endiran va mahsul verimini maksimuma 9atdiran qabaqcil suvarma metodlari, masalan, damci suvarma, sprey sistemlari va yeralti suvarma tatbiq edilmalidir.
Tutumun artirilmasi va bacariq inki^afi
Yerli amak qüvvasinin talimi: Meliorativ sistemlari idara etmak, saxlamaq va tamir etmak ü9ün lazim olan bacariqlari inki§af etdirmak maqsadila yerli mühandislar, texniklar va xidmat heyati ü9ün talim proqramlari ta§kil edilmalidir. Bu, barpa saylarinin davamliligini tamin etmaya kömak edir.
icma i§tiraki: Yerli fermerlari va icmalari barpa prosesina calb edarak, düzgün su idaraetma texnikalari, dayaniqli kand tasarrüfati tacrübalari va yax§i saxlanilmi§ meliorativ sistemlarin faydalari haqqinda talimlar taklif edilmalidir.
Dayaniqli va inteqrasiya olunniii$ su idaraetmasi
Holislik Su idaraetmasi: Bütün su dövrünü nazara alan va suyun qorunmasi, mai§at suyu takrar istifadasi va yagi§ suyunun yigilmasi kimi strategiyalari ahata edan inteqrasiya olunmu§ su resurslari idaraetmasi (IWRM) yana§masi qabul edilmalidir.
iqlim dayaniqliligi: Meliorativ sistemlari, quraqliq va ya sel kimi dayi§an iqlim §araitina uygunla§a bilacak §akilda dizayn edilmali, bu da saxlama tutumlarini artirmaq va su manbalarini müxtalifla§dirmak yolu ila tamin oluna bilar. [5]
ictimai-özal tarafdasliqlari va investisiya
investisiyalarin Ta§viqi: Meliorativ sistemlarin barpasi va modernizasiyasi ü9ün dövlat büdcalari, beynalxalq qrantlar va ya özal investisiyalar vasitasila maliyya tamin edilmalidir. ictimai-özal tarafda§liqlar, resurslari, texniki biliklari va innovativ hallari birla§dirarak faydalana bilar.
Maliyya Stimullari: Fermerlara va kand tasarrüfati bizneslarina müasir suya qanaat edan texnologiyalar va sistem tamirina investisiya qoymaga ta§viq etmak ü9ün subsidiyalar va ya a§agi faizli kreditlar kimi maliyya stimullarini tamin edilmalidir.
Tanzimlayici ?ar?iva va siyasat inki^afi
Siyasat dastayi: Su istifadasi, meliorativ sistemlarin saxlanmasi va barpasi ü9ün aydin va uygun siyasatlar hazirlanmalidir. Dayaniqli tacrübalari ta§viq edan, su israfini azaldan va masuliyyatli su idaraetmasini dastaklayan tanzimlamalari tatbiq etmak maqsadauygundur.
Su qorunmasini ta§viq etmak: Fermerlar va icmalar arasinda suya qanaat edan tacrübalari ta§viq edacak tanzimlayici tadbirlar tatbiq edilmalidir. Suya qanaat edan suvarma metodlarini qabul edan va ya sistemlarini barpa edanlara mükafatlar va ya kreditlar taklif edilmalidir.
dmakda^liq va bilik mübadilasi
Regionlararasi amakda§liq: Meliorativ sistemlarin idara edilmasi sahasinda ox§ar 9atinliklarla qar§ila§an qon§u regionlar va ya ölkalarla amakda§liq edilmalidir. Su istifadasi va sistem barpasi ü9ün bilik, tacrüba va an yax§i tacrübalar payla§ilmalidir.
Tadqiqat va inki§af: Meliorativ sistemlarin barpasi ü9ün yeni texnologiyalar va tacrübalar üzra tadqiqat va inki§afi dastaklanmalidir. Bu, universitetlar, tadqiqat institutlari va beynalxalq ta§kilatlarla amakda§liq edarak innovativ hallarin inki§af etdirilmasini ahata edir.
Monitorinq, qiymatlandirma va geri alaqa
Daimi monitorinq va baxim: Barpa va tamir edilmi§ sistemlarin faaliyyatini izlamak ü9ün güclü bir monitorinq sistemi qurulmalidir. Müntazam qiymatlandirmalar, tamir i§larinin nazarda tutuldugu kimi i§ladiyini tamin edacak va davamli takmilla§dirma ü9ün sahalari müayyan edacak.
Geri alaqa dövrlari: Fermerlar va yerli icmalar ü9ün meliorativ sistemlarin faaliyyatina dair geri alaqa vermak mexanizmlari yaradilmali, bu da onlarin ehtiyac va narahatliqlarinin galacak barpa layihalarinda nazara alinmasini tamin edacak.
Ekoloji nazara alinmalar
ötraf mühita tasir: Meliorativ sistemlarin barpasinin ekoloji tasirlarini nazara alin, layihalarin yerli ekosistemlara va bioloji müxtalifliya manfi tasir göstarmadiyi tamin edilmalidir. Torpaq
keyfiyyatini, su manbalarini va tabii ya§ayi§ yerlarini qorumaq ûçûn atraf mühitin qorunmasi tadbirlari tatbiq edilmalidir.
Torpaq saglamligi: Su idaraetmasi ila yana§i, torpaq münbitliyinin barpasina diqqat yetirilmali, davamli kand tasarrüfati mahsuldarligini tamin etmak ûçûn malçlama, akin növbasi va orqanik gübralar kimi praktikalar istifada edilmalidir.
Uzunmüddatli dayaniqliliq va baxim planlari
Baxim protokollarinin ta§kili: Barpa edilmi§ meliorativ sistemlarin zamanla içlak va samarali qalmasini tamin etmak ûçûn uzunmüddatli baxim planlari yaradilmali va tatbiq edilmalidir. Bu planlar müntazam yoxlamalari, preventiv baximi va sistem yenilamalari va ya tamir ^ün aydin bir cadvali ahata etmalidir.
Xüsusi baxim fondlari: Davamli sistem baximi ^ün xüsusi vasaitlar ayirilmali, bu da zaruri tamir va takmillaçdirmalar üçün maliyya resurslarinin mövcudlugunu tamin edacak. Bu vasait, ham dövlat, ham da özal sektor tarafindan dastaklanan xüsusi bir fond tarafindan idara oluna bilar.
Takmilla$dirilmi$ su bölgüsü va paylanmasi
Su Bölgasinin Samaraliliyi: ödalatli va çaffaf su ayirma sistemlarini tatbiq etmakla suyun paylanmasinin samaraliliyi artirilmalidir. Bu sistemlar fermerlar arasinda suyun adalatli bölü§dürülmasini tamin etmali, bazi arazilarda haddindan artiq istifadanin, digarlarinda isa qitligin qarçisini almalidir.
Su saxlanmasi va su anbarlari: Quru dövrlarda sabit su tachizatini tamin etmak üçün su anbarlari, bandlar va ya saxlama gôlmaçalarinin tikintisi va ya barpasi yolu ila su saxlama qabiliyyatini artirmaq olar. Bu, daha etibarli suvarma tamin edacak va mövsümi su çatiçmazliginin tasirlarini azaltmaga kömak edacak.
Taqdimat va ictimai maariflandirma kampaniyalari
Malumatliligin artirilmasi: Yax§i saxlanilan meliorativ sistemlarin faydalari va davamli su idaraetma tacrübalari haqqinda vatandaçlari, xüsusan da fermerlari malumatlandirmaq ^ün ictimai malumatlandirma kampaniyalarina baçlanilmalidir. Suya qanaat, israfin azaldilmasi va samarali texnologiyalara sarmaya qoyulmasinin vacibliyi ila bagli maariflandirma uzunmüddatli dayiçikliklara sabab ola bilar.
Qararlarin qabulunda icmanin içtiraki: Meliorativ sistemlarin barpasi va idara olunmasi ila bagli qararlarin qabulu proseslarina yerli icmalari calb etmak lazimdir. Maraqli taraflari planlaçdirma va hayata keçirmaya calb etmak uzunmüddatli ugur çanslarini artiraraq yerli mülkiyyat va hesabatliligi artira bilar.
Beynalxalq yardimdan istifada
Texniki ekspertiza axtariç: Beynalxalq taçkilatlar, QHT-lar va suvarma, su idaraçiliyi va infrastrukturun barpasi üzra ixtisasla§mi§ texniki ekspertlarla alaqa saxlanilmalidir. Qlobal qurumlarla amakdaçliq qabaqcil texnologiyalara, tacrübaya va maliyyalaçdirmaya çixiçi tamin eda bilar. [3]
Qlobal tarafdaçliq va maliyyalaçdirma: Geniçmiqyasli barpa layihalarini maliyyalaçdirmaya kömak eda bilacak beynalxalq qrantlar, kreditlar va ya inkiçaf yardimi üçün müraciat etmak imkanlari axtarilmalidir. Dünya Banki va ya BMTiP kimi çoxtarafli taçkilatlarla tarafdaçliq ham maliyya, ham da texniki dastak gatira bilar.
Falakat risklarinin idara edilmasi va dayaniqliligin artirilmasi
Falakata hazirliq: Tabii falakatlara (daçqinlar, quraqliqlar va ya zalzalalar) bu cür hadisalara davamli va dayaniqli olan meliorativ sistemlar layihalandirmakla hazir olunmalidir. Zararlari minimuma endirmak va fasilalar ba§ verdikda xidmatlarin süratla barpasini tamin etmak ^ün falakat riskinin idara edilmasi strategiyalari hayata keçirilmalidir.
Adaptiv infrastruktur dizayni: Dayiçan yagi§ rejimi va ya yüksalan temperatur kimi galacak atraf mühit dayiçikliklarina uygunlaçmaya imkan vermak ^ün infrastruktur dizaynlarina çeviklik daxil edilmalidir. Dayiçan çartlara tez uygunlaça bilan bina sistemlari uzunmüddatli perspektivda su ehtiyatlarinin davamliligini tamin edacak. [1]
Regional va milli siyasat inteqrasiyasi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Siyasatlarin Uygunlaçdirilmasi: Naxçivanda su idaraetmasi üzra regional siyasatlarin kand tasarrüfatinin inki§afi va atraf mühitin davamliligi üzra milli strategiyalarla uygunlaçdirilmasini tamin etmak. Bu, meliorativ sistemlarin takmillaçdirilmasi üzra regional saylarin daha geni§ milli maqsad va çarçivalara uygun olmasini tamin edacak. [4]
Özal sektorla içbirliyi
Korporativ sosial masuliyyat (KSM): Özal çirkatlari, xüsusan da kand tasarrüfati va su sektorunda olanlari meliorativ sistemlarin barpasi va saxlanmasina yönalmi§ KSM ta§abbüslarinda i§tirak etmaya havaslandirilmalidir. Korporativ investisiyalar çox ehtiyac duyulan maliyya va innovasiyalar gatira bilar.
Su infrastrukturuna özal investisiya: Suvarma va drenaj sistemlarinin barpasina özal investisiyalar ^ün açiq yollar. Bu, özal çirkatlarin su idaraetma infrastrukturunu takmillaçdirmak üçün kapital va tacrüba gatirdiyi dövlat-özal tarafdaçliqlari (PPPS) ahata eda bilar. [3]
Kanarlaçdirilmiç icmalar ûçûn inteqrativ yanaçma
Resurslarin adalatli paylanmasi: Kanarla§dirilmi§ va kand icmalarinin, xüsusan uzaq va inkiçaf etmamiç arazilarda yaçayanlarin meliorasiya sistemlarinin barpasindan faydalanmasini tamin etmak. Bu icmalar qarar qabuletma prosesina daxil edilmali va yeni texnologiyalara va tacrübalara uygunlaçmalarina dastak verilmalidir.
Sosial tasir asaslandirmalari: Meliorasiya barpa layihalarinin sosial tasirlarina diqqat yetirmak. Bu tasirlar i§ yerlarinin yaradilmasi, yerli iqtisadiyyatlarin dastaklanmasi va takmilla§dirilmi§ suvarma sistemlarinin faydalarinin, xüsusan hassas ahali qruplarina geni§ çakilda paylanmasi kimi masalalari ahata etmalidir.
Ekoloji davamliligin monitorinqi
ötraf mühita tasirin qiymatlandirilmasi (9MTQ): Har hansi geniçmiqyasli barpa va ya tamir layihasindan avval atraf mühita potensial tasirlari qiymatlandirmak üçün 9MTQ aparilmalidir. Bu, torpaq eroziyasi, suyun çirklanmasi va ya biomüxtalifliyin itirilmasi kimi atraf mühita har hansi manfi tasirlari azaltmaga kömak edacak.
Ekosistemin barpasi: Meliorativ sistemlarin barpasi ila yanaçi, bataqliq arazilari, çaylari va su hövzalarini qoruyan daha geni§ ekoloji barpa saylarini nazardan keçirilmalidir. Saglam ekosistemlar su idaraetma sistemlarinin uzunömürlülüyünü tamin etmak va texniki xidmat xarclarini azaltmaq ^ün hayati ahamiyyat kasb edir. [3]
Böhranlarin idara edilmasi va cavab
Tez cavab veran qruplar: Daçqinlar, sürü§malar va ya zalzalalar kimi fövqalada hallar naticasinda yaranan meliorativ sistemlardaki problemlari süratla qiymatlandira va hall eda bilan tez cavab veran qruplar yaradilmalidir. Bu komandalar böhran zamani kritik infrastrukturun funksionalligini barpa etmak ^ün yaxçi talim keçmiç va tachiz olunmalidir. [4]
Fövqalada hallarin planlaçdirilmasi: Ekstremal hava va ya tabii falakatlar zamani su ehtiyatlarinin idara edilmasi ^ün fövqalada hallar planlari hazirlanmalidir. Planlar quraqliq, daçqin va ya digar dagidici hadisalar zamani suyun neca bölü§dürülacayini va idara olunacagini tasvir etmalidir. [1]
Natica: Naxçivan Muxtar Respublikasinda meliorativ sistemlarin barpasi va tamiri texnoloji yeniliklari, gûclû maliyya dastayini, ictimaiyyatin calb edilmasini va davamli idaraetma tacrübalarini özünda birlaçdiran hartarafli, çoxôlçûlû yanaçmanin tatbiqi ila ahamiyyatli daracada geniçlandirila bilar. Uzunmüddatli dayaniqliga, ekoloji dayaniqliga va inklüziv artima diqqat yetirmakla, region kand tasarrüfati mahsuldarligini artira, su ehtiyatlarina qanaat eda va bütün maraqli taraflarin xeyrina infrastrukturdan samarali istifadani tamin eda bilar. Naxçivan ham yerli biliklardan, ham da beynalxalq tacrübadan istifada etmakla öz kand tasarrüfati sektoru ûçûn daha dayaniqli va firavan galacak yarada bilar.
líterature
1. Bhaduri, A., & Bogardi, J. J. (2007). Integrated Water Resources Management: A Global Perspective. Springer.
2. Keller, J., & Kross, T. (2011). Modern Irrigation Systems: Technologies and Applications. Springer.
3. FAO (2018). Sustainable Water Management in Agriculture. Food and Agriculture Organization of the United Nations.
4. Shah, T. (2009). Tapping the Market: The Challenge of Irrigation Management Transfer. Oxford University Press.
5. Van der Ark, A., & Wagtendonk, A. (2016). Climate-Resilient Water Management Systems. Routledge.
6. ChatGPT
