CC BY
12
На
Купалле сонца йграе.
Купальстя традъщъп беларусаи
Таццяна Кухаронак,
старшы навуковы супрацоушк аддзела нарадазнауства Цэнтрадаследаванняу беларускай культуры, мовы i лiтаратуры НАН Беларуси ка ндыдат гiстарычных навук, дацэнт
Каляндарная абрад-насць - адна з самых старажыт-ных, нават архаiч-ных з'яу у народнай культуры, якая най-больш трывала утрымл1вае сваю этн1чную спецыфжу, таму паста-янна выкл1кае 1нтарэс як абъ-ект вывучэння у супрацоушкау Цэнтра даследаванняу беларускай культуры, мовы i лггара-туры. Здабытыя палявыя матэры-ялы дэманструюць рэпянальныя i лакальныя асаблiвасцi трады-цыйнай абраднасц1, служаць асно-вай для кшг, артыкулау, вучэб-на-метадычных дапаможшкау, а таксама - стымулам для нось-б1тау народных ведау 1 уменняу, звычаяу i норавау сямейнага 1 абрадава-святочнага жыцця кан-крэтнай лакальнай супольнасщ.
Сучасны народны каляндар свят 1 абрадау на Беларуа часава
прымеркаваны да царкоуна-хрыс-щянскага. Так, Купалле - адно з самых значных традыцыйных гулянняу беларусау, прысвечанае перыяду летняга сонцастаяння, часу найпаунейшага роскв1ту пры-роды - катал1кам1 святкуецца у самую кароткую летнюю ноч з 23 на 24 чэрвеня, праваслауныя ж беларусы адзначаюць яго у ноч з 6 на 7 лшеня.
Гэта надзвычай прыгожая урачыстасць летняй пары актуаль завана 1 у наш час. У постсавецк1 перыяд тутэйшыя культработн1к1 ладз1л1 падчас яго разнастайныя мерапрыемствы, выкарыстоува-ючы традыцыйную купальскую абраднасць, песн1, гульн1, атрыбу-тыку. I сёння гэтае свята папуляр-нае у рабоце сельсюх Дамоу культуры, Дамоу фальклору, народнай творчасщ. У быце мнопх жыхароу Беларусi прынята захоуваць ры-туальныя прадметы-с1мвалы, у 1х
лжу купальсюя зёлкi з уяyленнямi аб 1х сакральнай моцы. Купалле ладзяць таксама падчас кашку-лау у летшках, выкарыстоуваючы многiя традыцыйныя элементы: шэсце удзельшкау у масках, скою праз вогшшча, запуск вогненна-га кола, пошук папараць-кветю, варажба - усё гэта лёгка 1 радас-на успрымаецца моладдзю i пад-леткам1, разв1вае 1х творча, ума-цоувае ф1з1чна. Часам Купалле праводзяць у санаторыях, што садзейн1чае папулярызацьи тра-дыцыйнай беларускай культуры, у тым лiку i па-за межамi краiны.
У м1нулым свята пачынала-ся са зб1рання лекавых раслш 1 кветак для вянкоу, падчас яко-га дзяучаты 1 жанчыны абавяз-кова спявал1 абрадавыя купаль-ск1я песн1, бо 1накш, л1чылася, што травы не будуць мець га-ючай с1лы. Асвечаныя купаль-ск1я зёлк1 захоувал1 на працягу
года, выкарыстоувал1 супраць розных захворванняу, як абярэг ад стых1йных бедствау; 1х клал1 у труну нябожчыку ц1 акурвал1 iмi пры пахаванш.
Пры падрыхтоуцы да свята дзяучаты плял1 вянк1, як1я с1м-вал1завал1 сабой дзявоцкасць, цнатлiвасць, лiчылiся надзейным мапчна-ахоуным сродкам i выка-рыстоувалкя у купальскую ноч для варажбы. 1х раб1л1 не толь-к з кветак, але 1 з галшак бяро-зы, хвоi, ёлю, клёна, дуба. Для ку-пальскай абраднасщ характэрны пераважна раслiнны код формул i рытуалау варажбы. Самы вядомы з iх, калi дзяучаты здымалi вянкi з галавы 1 пускал! 1х на ваду, за-гадаушы аб сва1м лёсе. Кал1 вя-нок паплыве - гэта азначае хуткае замужжа, кал1 патоне - сядзець дзяучыне яшчэ год у бацькоускай хаце, або яшчэ горш - напаткае яе хуткая смерць. Часта удзельнщы
свята плял1 па два вянк1 - на ся-бе 1 свайго жашха - 1 пускал1 1х на ваду. Кал1 вянк1 злучал1ся -хутка адбудзецца вяселле зака-ханай пары, калi адплывалi далё-ка адзш ад другога - чакала ма-ладых разлука. У час экспедыцый супрацоyнiкi Цэнтра запiсваюць якраз шматл1юя наратывы пра абстав1ны купальскай варажбы: «На Купальле мама нас вучы-ла, мо дзевачак шэсьць нас было. Трэба разьдзецца голым-голым у дзвянаццаць часоу ночы i туда голаму забегчы, дзе падарожшк расьце па дарожачцы^ Нагнуц-ца, не прыпiрацца рукамi i зубамi атарваць л1сток той. Прынесьщ, палажыць пад падушку i сказаць: «Рожшчак-падарожшчак, ты на да-розе сташ, усiх бачыш сьвятых -як старога, так i малога, щ не бачыу ты майго мшога». I н1 с юм не га-варыць, заснуць - 1 сасьшш ужо таго жашха. Нам мама расказала,
i мы паразьдзявалюя галышом 1 пабегл1. А брат у мяне быу стар-шы, да ён падслухау ету усю пра-цадуру, як нас мама вучыла. Ён хлопцам сказау, дык яны i шль-нуюць. А мы голыя папрыбягал1, атарвалi етыя лiсьця, а яны вы-скачылi - дак мы еле пауцякаль Напугалiся-то добра, крычалi, п1шчал1, уцякал1 - гаданьне наша прапала» (Соф'я Путрык, 1927 г.н., в. Клшок, Чэрвеньскi раён, Мш-ская вобласць).
Для купальскага вогшш-ча хлопцы збiралi па вёсцы ста-рыя зношаныя рэчы, галiнкi зе-ляншы, якой был1 прыбраны хаты на Сёмуху. Вечарам дзяучаты з вянкам1 на галаве, хлопцы, пад-пяразаныя палыном, запальвал1 доупя жэрдк i з песнямi, му-зыкай адпраулялюя па вулiцах вёскi запрашаць усiх на свята. Паступова да моладз1 далучал1ся
аднавяскоуцы. Паводле трады-цыйных вераванняу беларусау, спаць у купальскую ноч лiчы-лася грахом. Абавязкова сачылi за тым, каб у паселшчы былi за-тушаны усе «старыя агн1». У вёсцы Каралёва Верхнядзвшскага раёна Вщебскай вобласцi зафш-саваны адметны моладзевы абы-ходны абрад, як1 спалучау у сабе раздачу купальск1х зёлак для жы-вёлы 1 атрыманне дароу ад аднавя-скоуцау: «Трава ж ёсць - купальня. Сам цвяток зшзу сшенью, а на-вярху 1шчо 1 жоуценька. Маладзёж сабiраецца, да i жэншчыны, нар-вуць этай купальн1 1 прынясуць у каждую хату. Яе каровам нясуць ад порчы, еты цвяты карове добра^ Каждая хазяйка гатовша сыр на Купалле, хазяйка 1м сыр до-рыць. А сыр еты нясл1 на вячэру, на купальню i кушалi» [1]. У не-каторых лакальных традыцыях
абрадавая працэс1я спалучалася з абходам сядзiб аднавяскоуцау або з гульнёй: «У нас было шостага <лшеня>, перад 1ванам, дзец1 пе-радзявалкя у цыганей. Брал1 кра-шву, жыгучку здаравенную ла-мал1. З канца дзярэуш этыя дзец1, што перадзелкя у русалку, у нас называлася ета русалка, 1 цыгане с этай крашвай бягуць па сялу. Самыя меньшыя бягуць, а тыя 1х ужо жыгаюць. Бабю на прызбах сядзяць на лавах, етыя цыганю к бабкам падходзяць, бабю далж-ны абязацельна даць iм канфет-к1 1л1 грошы. Есл1 ужо бабк1 нам не даюць, мы бабак етых абжыга-ем крашвай, шкуды яны не дзе-нуцца. I па усяму сялу вот так пра-ходз1м, с канца да канца. Я сам пе-радзявауся у етыя русалю, як быу малы, мы толью 1 ждал1 этага ма-мента» (Рыгор Басау, 1972 г.н., в. Гадз1чава, Гомельск1 раён, Гомельская вобласць) [2].
Купалле л1чылася часам, кал1 актыв1завал1ся злыя дух1 1 усяля-кiя нячысщю, якiя iмкнулiся пашкодзiць чалавеку. Паводле
Крашва ад ведзьмы
вераванняу, у гэты час ведзьмы магл1 змяняць сваё абл1чча: пе-ратварацца у жабу, кошку, чор-ную курыцу 1 адб1раць малако у кароу. Таму напярэдаднi купаль-скай ночы беларуск1я вяскоуцы вял1кую увагу надавал1 засцера-гальна-ахоуным абрадавым дзе-янням i магiчным прыёмам: заты-калi у дзверы i сцены хлявоу кра-п1ву-жыгучку, каля ганка клал1 дзядоушк, косы, сякеры, сярпы, сыпал1 у варотах асвечаны мак, кароу акурвалi грамнiчнай свеч-кай, крапШ хрышчэнскай вадой, прывязвал1 да рагоу замок або малявал1 дзёгцем па шбе крыж. У жыта кiдалi галавешкi з агнём. Бытавау звычай раскладваць кас-цёр насупраць кожнай хаты i пад-трымлiваць яго на працягу усёй купальскай ночы. У беларусау 1снавала два месца распальван-ня агнёу: кастры на зямл1 1 ка-стры-факелы, узнятыя на дрэвы. На Вщебшчыне да таго ж пал1л1 драуляныя колы i запускалi iх з га-ры, як i бочю з-пад дзёгця цi сма-лы (мазёнкi, мазнiцы).
Месцам для купальскага во-гн1шча выб1рал1 звычайна уз-вышша за вёскай, у лесе, бераг рак1 ц1 возера, скрыжаванне да-рог. Касцёр збiраy вакол сябе уах жыхароу населенага пункта, кож-ны з якiх рэальна павшен быу пау-дзельн1чаць 1 у яго арган1зацы1, 1 у правядзенш, што адыгрыва-ла вялiкую кансалвдуючую ролю. Купальскае вогнiшча было куль-мiнацыяй свята, «новы», «жывы», «святы» агонь у гэту ноч здабы-валь як у глыбокай старажытнас-цi, пры дапамозе трэння. Для рас-пальвання купальскага вогнiшча грамада выб1рала галоунага рас-парадчыка свята, якога часта называл! Купал1шам. На Палесс1 купальск1 касцёр распальвала дзяучына або маладая прыгожая
жанчына. Адначасова з успыхван-нем купальскага вогшшча узды-малi на высоюм шасце запаленае кола (сiмвал сонца).
Хлопцы 1 дзяучаты усю ноч вадзш1 тут карагоды, спявал1, таньчыль скакалi праз агонь, час-цей за усё узяушыся за рукь па-рам1. Л1чылася, кал1 пры гэтым у закаханых рук1 не разыйдуц-ца - 1х вяселле адбудзецца у гэтым жа годзе, калi разыйдуцца -не быць iм разам. На Купаллi пад спевы абрадавых песень-купалак з вясельным любоуным зместам
хлопцы выбiралi сабе любых дзяу-чат, а дзяучаты - хлопцау.
У народзе верыль што купаль-ск1 агонь валодае незвычайнай с1лай, таму часта спальвал1 або прасушвалi на кастры кашулью хворых дзяцей, каб яны хутчэй выздаравелi. Старыя людзi кiдалi у полымя рознае ламачча, старыз-ну i прасiлi багатага ураджаю, зда-роуя сабе i сваiм блiзкiм, плодна-сцi статку.
Вялжае месца у гульнях мола-дз1 займау карнавал, падчас якога удзельшю апранал1 касцюмы
мiфiчных ютот: Купалы, Русалку куста, ведзьмы, чорта, або ан-трапаморфных асоб - дзеда i бабы. Сустракалiся персанажы, яюя сiмвалiзавалi маладую/нявесту i маладога/жашха, гульнi з удзе-лам яюх мелi таксама i шлюб-ную намраванасць. Паводле тра-дыцыйных уяуленняу беларусау, некаторыя удзельшю Купалля у масках сiмвалiзавалi i разнастай-ныя злыя сшы, што надзвычай ак-тывiзавалiся падчас гэтага свята, якое з'яулялася пераломнай мяжой каляндарнага года. Адмоуныя персанажы падчас абрадавай гульш дэманстравалi кульмiнацыю разгулу i небяспекi для людзей: «У нас з веку на век, як я знаю, на Купала мужчына перадзенецца у чорта, щ як хлопец - пугай як пай-дзёць ганяць, сьцёбаць. Наражаль ся i у ведзьму, i у чорта на Купалу. Бегаюць, ловяць дзевак, тхаюць, штырхаюць, а тыя пiшчаць, уця-каюць» (Дзiна Кеулева, 1928 г.н., в. Барсукi, Кармянскi раён, Гомельская вобласць).
У мнопх беларусшх вёсках да Купалля хлопцы рабШ пудзша-ляльку (Купалу, Мару, Бабу Ягу), якая нагадвала жаночую постаць. З ёй праводзШ разнастайныя аб-радавыя гульнi, а яе спальванне на кастры у мiфалагiчным плане сiмвалiзавала смерць старога, дзя-куючы якой нараджалася новае ва уах яго шматвобразных аблiч-чах: «Чучала дзелалi: вазьмем на палку напхнем саломай, шапку надзенем, нясём, вдом па сялу, пяём. Тады спалiм яго на кастры» (Соф'я Макарава, 1928 г.н., в. Юс-цяш, Рагачоусю раён, Гомельская вобласць).
Карнавальная уседазволенасць праяулялася на Купаллi у агрэау-на-разбуральных дзеяннях моладзi: хлопцы магль напрыклад, закрыць шклом комш, падперцi бервяном
дзверы у чыёй-небудзь хаце, пера-гарадзiць дарогу, украсщ i спалiць на купальскiм вогшшчы дровы.
У беларусау iснавала паданне, што у купальскую ноч расцвггае папараць-кветка. Паводле народ-нага меркавання, хто сарве яе, той будзе багаты i шчасивы, атрымае дар разумець мову звяроу, пту-шак, дрэу, раслiн. Але здабыць яе вельмi цяжка: у самую поунач, калi яна павiнна раскрыцца, пачынаецца мацнейшая наваль-нiца, зiхацiць блккавща, грымiць гром, таму, хто спрабуе сарваць кветку, здаюцца розныя пачвары. Калi усё ж удавалася завалодаць жаданай раслшай, шча^учык павiнен быу не аглядваючыся к-цi дадому. Калi ён усё ж пагляд-зiць назад, кветка у адзш момант прападзе.
Найбольш папулярны сюжэт пра тое, як у абутак хлопца щ мужчыны, што згубiу у лесе жы-вёлу, выпадкова трапша папараць-кветка i ён набыу звышнатураль-ныя веды i магчымасщ, вяскоуцы старэйшага узросту пераказваюць i сёння: «Расказвалi колiсь: адзiн чалавек валы загубiу, якраз на Купала. Пашоу тыя валы шукаць, дайшоу да цьвятка, да папаращ. Ня бачыу, а цьвяток упау яму у ла-паць. Кагда ён етага цьвятка зной-дзя, знацьма, што гавораць вераб% што гавораць кош, валы - усё знацьмя. Ён вдзе, а валы ляжаць, дай гаворяць: «Хадзем, а то наш хазяш шукае нас, а мы ляжым». «Што-та мае валы загаварылi? Я ня знаю, што таке?». Аж iдзе чалавек прощ яго, да кажа: «На табе сапап, а мне дай лапщ» Эта iшоу нячы-сты, а ён ня знау i памяняу. Калi ж ён чобаты адзяваць, а эта ня чоба-ты, а Hni асiнавыя. Зараз нячысты усе зная» (Агаф'я Грэська, 1909 г.н., в. Бяланавiчы, Петрыкаусю раён, Гомельская вобласць) [2].
Напрыканцы свята пад ранi-цу усе удзельшю iшлi сустракаць узыход сонца, якое, паводле на-роднага меркавання, на Купал-ле грае, гэта значыць, дзелiцца на круп, яюя разыходзяцца, мi-гцяць i сыходзяцца зноу: «На Ку-пальле сонца йграя. I прауда, я адзш год глядзела, яно купаецца: схаваецца - i назад, схаваецца -i назад. Краава купаецца» (Воль-га Мiхнавец, 1937 г.н., в. Анань-чыцы, Салпорси раён, Мiнская вобласць).
Купалле немагчыма уявщь i без ранiшняга купання або ка-чання у расе, каб набрацца зда-роуя i нрыгажосцi на цэлы год. Вяртаючыся са свята, дзяучаты абыходзШ свае засеяныя палi i па вуглах iх утыкалi па галiнцы, каб загарадзiць ведзьме доступ на шву; хлопцы убiвалi на сваiх землях па вуглах асшавыя калы, наверх яюх клалi каменьчы-кi, каб засцерагчы пасевы ад граду. У некаторых месцах дзяучаты пасля купальсюх гулянняу сахой аралi зямлю вакол вёсю цi абносiлi абрубак дрэва i барану. Часта яны пры гэтым раснраналiся да нiж-няй сарочю, распускалi валасы.
Купалле^ Чароуная казка^ I як усялякая казка, яна не маг-ла цягнуцца бясконца. Гаснуу ку-пальсю агонь, узыходзша, iгра-ючы, сонца, i людзi, прасветле-ныя, адноуленыя, далучаныя да вялiкай таямнщы быцця, нат-хнёныя хараством навакольна-га свету, вярталкя да сваiх што-дзённых клопатау i цяжкай сялян-скай працы..
Фота аутара
СП1С ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫН1Ц
1. Традыцыйная мастацкая культура беларусау. У 6 т. Т. 2. Вщебскае Падзв(н не / Т. Б. Варфаламеева, А. М. Боганева, М. А. Козенка i ¡нш.; Складальн(к Т. Б. Варфаламеева. - М(нск, 2004.
2. Традыцыйная мастацкая культура беларусау. У 6 т. Т. 6. Гомель-скае Палессе i Падняпроуе. У 2 кн. Кн.1 / Т. В. Валодзна [i ¡нш.]; ¡дэя i агул. рэдагаванне Т. Б. Варфаламеевай. - Мнск, 2012.
