CC BY
15
УДК 613.954:154.2
М.Е. Егеубекова, К.К. Тогузбаева, Э.И. Кусайынова, А.К. Текманова, Г.А. Бегимбетова
С.Ж. Асфендияров атындагы Цазац ¥лттыцмедицинауниверситетi
МЕКТЕПКЕ ДЕЙ1НГ1 ЖАСТАГЫ БАЛАЛАРДЫН, МЕКТЕПКЕ ДАЙЫНДЫГЫН БАГАЛАУДЫН, ГИГИЕНАЛЫК НЕГ1ЗДЕР1 (ЭДЕБИ ШОЛУ)
Бул жазылган мацалада балаларды мектепке дейтг1 оцыту дайындыгын багалаудыщ гигиеналыц нег1здер1 мэселеа царастырылуда. Мектепке дейтг1 даярлыцтыщ балалар денсаулыгына эсерт багалай отырып, мектепке дейтг1 дайындыцтыщ ерекшелжтерт аныцтау.
ТYйiндi свздер: мектепке дейтг1 мекеме, функционалдыц дайындыц, даму ерекшелт
Балалардыц денсаулыгы, олардыц eсуi мен дамуы, элеуметтж-психологиялы; бейiмделуi габшесе оныц ;оршаган ортасымен тiкелей байланысынын аны;тады [3]. К^рп уа;ытта "мектептеп ^йзелю", "мектеп патологиясы" сия;ты угымдар кец таралган [2,10]. Бала агзасыныц жумыс ютеуш аны;тайтын есу жэне даму процестершщ шиеленiсi оны ец осал, жагымсыз эсерлерге сезiмтал етедi [6]: Балаба;шада жэне мектепте о;у уа;ыты баланыц ;ар;ынды eсуi мен даму кезендмен сэйкес келедi. Ал осы кезецде агза ;олайсыз ;оршаган орта жагдайларына ете сезiмтал болады. Бала белсендi eмiр CYPУ уа;ытыныц 70% - дан астамын eткiзетiн мектептегi бшм беру ортасы денсаульщтыц бузылуыныц ;ауш факторларын ;амтиды. Сол ар;ылы физиологиялы; функциялардыц eзiн-eзi реттеу тетжтершщ жумысын ;иындатады, аурулардыц дамуына ы;пал етедь Барлы; о;у кезецшде бiлiм беру ЖYЙесiн жацгырту мектеп о;ушыларыныц денсаулыгына эсер етедi [15]. Мектептегi оку YPДiсiн заманауи талаптарга сэйкес кел^ру балалардыц денсаулыгын одан эрi нашарлатты. Шетелдiк галымдардыц зерттеу нэтижелерiне сэйкес, окушылардын, денсаулы; жагдайына терiс эсер ететш себептердщ арасында: козгалыс белсендшгшщ жеткiлiксiздiгi, шамадан тыс оку ЖYктемесi, дурыс тама;танбау, жиhаздыц бойы мен жасына сэйкес келмеуi жэне оку бeлмелерiнiц жеткiлiксiз жарьщтандырылуы. Сондай -а; балалардын,, устаздар мен ата-аналардыц салауатты eмiр CYPУ салты туралы бшмшщ жеткiлiксiздiгi. Денсаулы; мэдениетiн ;алыптастыру бойынша мектептщ жетекшi ;ызметшщ жеткiлiксiздiгi болып табылады.
Балаларды мектепке дайындау ЖYЙесi Еуропаныц барлы; дерлiк елдерiнде усынылган. Ресей, Германия, Болгария, Венгрия осы багыттагы ец мацызды тэжiрибеге ие. Онда бул мэселе мемлекеттж децгейде ;арастырылады [1-4]. Эр баланыц eзiндiк физиологиясы, eзiндiк даму ерекшелiктерi жэне о;у ;абшетшщ ерекшелiгi бар. "Дайын емес" баланы мектепке жiберу оны керiсiнше балаба;шада немесе Yйде "шамадан тыс устау" сия;ты керi эсерi жогары болады. Балалардыц 6 жастан бастап мектепке ауысу тенденциясы 7 жастагы баланыц психикалы; сипаттамаларыныц мектеп жагдайларына сэйкес келмеуi мэселесiн тудырады. Париждеп ЮНЕСКО штаб-пэтершщ ерте балалы; ша; багдарламалары департаментшщ мэлiметi бойынша, мектепке дешнп бiлiмi бар балалар Yйде мектепке дайындалып жат;ан ;урдастарына ;араганда 1-шi сыныпта жа;сы о;ып ;ана ;оймайды, сонымен бiрге одан эрi му;ият бiлiм алады, жа;сы жумыс iстейдi жэне ;ылмыс аз жасайды [В.Т.Кудрявцев, 2005].
Балаларды мектепке дайындау-бала eмiрiнiц барлы; салаларын ;амтитын мацызды кeлемдi мемлекеттiк мiндет. Мектепке дайынды; - бул баланыц физикалы;, психологиялы;, моральды;, психикалы; дайындыгы [5, 7]. Мектеп жасына дешнп балалардыц дайынды; топтарында ЖYЙелi о;ытуга функционалды; дайындыгын ескере отырып, о;у-эдiстемелiк багдарламаны жетiлдiру, оцтайлы гигиеналы; жагдайларды ;амтамасыз ету бойынша ;олайлы жагдайлар жасау мэселесш шешу eзектi мэселе болып табылады.
Казiргi педагогикалы; гылымныц гылыми айналымына жаца аны;тама - мектепке дейiнгi бiлiм гарш отыр. Ол ;^рп кезде терминологиялы; немесе TYсiндiрме сeздiктерде кeрсетiлмеген. Дегенмен, балаларды мектепке дайындау, бшм берудщ Yздiксiздiгi, мектепке дейiнгi жэне мектеп жумысындагы саба;тасты;, мектептегi жетшу, мектептегi алдын алу сия;ты классикалы; терминдер бар. БYгiнгi тацда мектепке дешнп дайынды; терминiнiц болуын ешюм жо;;а шыгармайды. Бул ретте балаларды мектепке дешнп даярлау - бул мектеп кезецшдеп бшм беру сапасын гана емес, сонымен ;атар eскелец урпа;тыц eмiр CYPУ сапасы мэселеа екенш атап eткен жeн. Бул дайынды; баланыц YЙлесiмдi дамуы мен тэрбиеа, оныц денсаулыгын са;тау жэне ныгайту Yшiн жагдай жасауга багытталган iс-шаралар кешенiн ;амтиды. [11].
Мектепке дайынды; - бул физикалы;, зияткерлiк, психологиялы; жэне жеке дайынды; сия;ты компоненттердщ бiрлiгi. Ягни, эрiптердi, сандарды жэне о;у мен санау дагдыларын бшуден бас;а, балага жогаргы мектепке дешнп жаста да мыналар ;ажет [8]:
- коммуникативтж жэне элеуметтiк дагдыларды мецгеру, ягни ересектермен жэне ;урдастарымен кэрым-к;атынас жасай бiлу, TYсiну жэне, ец бастысы, ;огамда ;абылданган моральды;-этикалы; нормаларды KYнделiктi eмiрде ;олдана бшу, eркениеттi эдiстермен eз позициясын ;оргай бiлу жэне орынсыз агрессияны гарсетпеу немесе, керiсiнше, шамадан тыс уялша;ты;;
- мектептегi о;у YPДiсiнiц магынасын TYсiну, бiлiм алудыц не беретшш, мектепте о;у тэртiбiн TYсiну, оц мотивация, о;уга деген ы;ылас;
- eз ;алауы бойынша тапсырмамен жумыс ютей бiлу, eз iс-эрекеттерiн уйымдастыру, жоспарлау жэне олардыц салдары Yшiн жауап беру;
- ерiктi назар, ;иял, танымды; белсендiлiктiц, ;оршаган орта туралы белгш бiр бiлiм мен идеялардыц болуы;
- eз-eзiне деген оц газ^рас;
ВЕСТНИК КАЗНМУ #4-2020-
- жазу ;абшетш дамыту,сeйлеудi дамыту Yшiн де ;ажетт дамыган уса; моториканын болуы;
- себеп-салдарлы; байланыстарды талдай, жжтей, аны;тай бiлу;
- жа;сы дене дайындыгы, ;озгалысты Yйлестiру. Мектепке дешнп даярлы;тын манызды ;агидаты баланын жеке тулга болып багдарлануы болып табылады. Осы ;агидага сэйкес, басты ;ундылы; -баланын eзi, онын эр TYрлi ;ажеттшктерi мен оларды ;анагаттандыру. Баланы ма;сатты TYPДе мектепке дешнп даярлаудын мэнi баланын балалы; шагынын, са;талуында. Онын о;у iс-эрекетi Yшiн рухани, зияткерлiк жэне физикалы; платформа ;урылады.танымды; ;ажеттшктер ;анагаттандырылады жэне осы непзде жан-жа;ты даму ЖYзеге асырылады [11].
Мектепке дейiнгi дайынды;тын ма;саты - болаша; бiрiншi сынып окушыларына бiрдей бiлiм беру MYмкiндiктерiн усыну. Мектепке дейiнгi бiлiм беру уйымдары дамып келе жат;ан бiлiм беру жэне пэндж-кещстжтж ортанын жэне психологиялы;-педагогикалы; жэне медициналы; бiлiмi бар мамандардын ;атысуымен кeрiнетiн арнайы кэсiби багдарланган элеуетке ие. ¥стаз ез мамандыгына байланысты балалардын физиологиялы;, психологиялы; жэне бас;а да ерекшелжтерш, белгiлi бiр жас кезендершде олардын eзiндiк ерекшелiгi мен даму элеуетш бiледi. Ягни, устаз eзiшн iсiн бiлумен, ;огам алдында eскелен урпа;ты тэрбиелеу жэне о;ыту туралы eз пiкiрiн бiлдiруге ;абшетп жэне моральды; ;у;ы;;а ие [9]. Олардын непзп ;ызмет -балаларды тэрбиелеу, дамыту жэне о;ыту. Ал мектеп жасына дейiнгi балалардын ата-аналары мундай денгейге ие бола бермейдi. Демек, егер мектепке дешнп (немесе мектепалды - 5-6 жас) бшм мiндеттi болса, ;исынды. Бул жагдайда бiрiншi сынып;а барган кезде балаларга бiрдей бастап;ы MYмкiндiктерге кепiлдiк берiлуi MYMкiн. Б1ра;, eкiнiшке орай, ;^рп кезде Каза;станда балаларды мектепалды даярлау eзектi мэселелердщ бiрi болып отыр. Элемнщ гаптеген елдерiнде мектепке дейiнгi бiлiм Yздiксiз бiлiм берудщ мiндеттi бастап;ы ;урамдас бeлiгi болып табылады. Мэселен, Францияда ХХ гасырдын, аягынан бастап мектеп туралы зан KYшiне ендi. Онда мектепке дешнп тэрбие мен мектеп арасындагы саба;тасты;ты ;амтамасыз ету шаралары ;арастырылган. БYгiнгi танда аналар мектептершде жэне мектептер жанындагы балаларга арналган сыныптарда мектепалды бiлiмдi 5 жастан 6 жас;а дейiнгi барлы; балалар алады. Мектепке дейiн бiр жыл бурын Финляндиядагы барлы; балалар мектепке дешнп бшм беру ЖYЙесiнiн, мекемелершде тэрбиеленуде. АКШ-та мектепке дайынды; нормасы -мектепке дейiнгi бiлiм беру мекемелерше бару болып табылады. Жапонияда 5-6 жастагы балаларды мектепке толы; дайындауга арналган жылды; мекемелерi бар. Израильде мектепке дайынды; Yшiн балаба;шадагы Yлкен топ;а бару мiндеттi болып табылады [11].
Бшм беру ;ызметш ЖYзеге асырудагы назар таным Yрдiсiне аударылуы керек. Онын тиiмдiлiгi толыгымен баланын танымды; белсендiлiгiне байланысты. Бул ма;сат;а ойдагыдай жету бiлiм мазмунынын ;алай о;ытылатынына жэне игерiлетiнiне байланысты: жеке немесе ужымды;, авторитарлы; немесе гуманистж жагдайларда, психикалы; YPДiстерге немесе баланын жеке
элеуетше CYЙене отырып, репродуктивт немесе белсендi о;ыту эдiстерiн ;олдана отырып. Мектепке дейiнгi дайынды;тын тшмдшгш арттыру Yшiн мектепке дейiнгi жастагы бала белсендi жеке устанымга ие бола алатындай жэне eзiнiн ^-эрекетше, онын iшiнде о;ытудын субъектiсi ретшде толы; кeрсете алатын психологиялы;-педагогикалы; жагдайлар жасау манызды болып табылады. Бас;аша айт;анда, балаларга бiлiм алу YPДiсiнде тiкелей танымды; iс-эрекеттiн нэтижелерiмен алмасуга жэне оларды тал;ылауга MYMкiндiк беру керек [12]. К^рп уа;ытта ен eзектi мэселелердiн бiрi бiрiншi сыныптагы балаларды ЖYЙелi о;ыту мен оку YPДiсiн уйымдастыру факторларынын кешендi эсер ету жагдайларына бейiмдеуi болып табылады. К^рп мектептегi бiлiм беруде он тенденциялар бай;алды:
- бастауыш бшм берудеп педагогикалы; тэсiлдердiн вариативтiлiгi ;алыптасуда;
- педагогтардын шыгармашылы; iзденiс еркшдт пайда болды, оны мемлекеттiк саясат ;олдайды; авторлы; мектептер ;урылуда, шетелдж тэжiрибе пайдаланылуда;
- ата-аналарга педагогикалы; ЖYЙенi тандауга MYMкiндiк берiлдi, ата-ананын eзiн-eзi тануы eсуде;
- баланын даралыгын педагогикалы; ;олдау, бiлiм беруде eзiнiн траекториясын ;уру, денсаулы;ты са;тау жэне ;аушазджт ;амтамасыз ету ;ажеттшп барган сайын мойындалуда.
Дегенмен, балалардын денсаулыгы мен Keнiл-KYЙ эл-ау;атынын кeрсеткiштерi ;анагаттанарлы;сыз (мектептегi нашарлау кен таралган). Бiрiншi сынып;а барган балалар денсаулыгыньщ бастап;ы денгейiнiн тeмендiгi олардын о;у ЖYKтемелерiне бейiмделу Yрдiстерiне терiс эсер етед^ психикалы; шиеленiстiн одан эрi eсуiне, eмiрлiк белсендiлiк денгейiнiн тeмендеуiне жэне созылмалы аурулардын пайда болуына алгышарттар жасайды [18]. Бастауыш мектеп "шеберлж мектебГ емес, баланын бшм берудеп алгаш;ы тэжiрибесi - eз KYштерiн сынау орны, жеке элеуетш ашу кенiстiгi жэне eсу мектебi болуы керек. ¥йымдастырылмаган балалардын габеюше байланысты (мектепке дейiнгi бiлiм беру мекемелерi ар;ылы балаларды мектепке дайындыгынын болмауы) мектепте о;уга жетiлмеген балалардын саны eсуде. Мектепалды даярлы; бул ;убылысты реттеуге MYMкiндiк бередi жэне баланын мектепке бешмделу дэрежесi артады [14]. Жогарыда айтылгандардын бэрiнен
;орытындылайтын болса;, бiз мектеп жасына дешнп балага мектепке дайындалуга ;ол ушын бергiмiз келсе,ен алдымен, бул дайынды;тын мэнi балада бiлiмнiн, дагдылардын (о;у, жазу, санау жэне т.б.) едэуiр мeлшерiн жина;тау ен басты ма;сат емес екендiгiн TYсiнуiмiз ;ажет.Жогаргы мектеп жасына дешнп баланы о;уга емес, мектеп eмiрiне даярлау керек. Сонымен, мектепке дейiнгi дайынды;тын мiндетi - мектеп жасына дешнп баланын эр ^ш толы;;анды eтуiне, саналы, мазмунды eмiр CYPуiне, адам eмiрi мен табигаттын эртYрлi салаларына белсендi енуше жагдай жасау болып табылады. Бала тулга ретiнде на;ты бiлiм, бшк жэне дагдылардын арсеналын ;олдана бiлуi керек. Сонымен ;атар, бYгiнгi танда мемлекеттж заннамалы; денгейде мектепалды жэне бастауыш буындардын саба;тастыгы мен келешегш ;амтамасыз ету eте манызды болып отыр. Бул Yшiн Yздiксiз бшм беру ЖYЙесiнде жана аралы;
бшм беру буынын, яFни, «мектепке дейiнгi бiлiм берудщ» мiндеттi болуын баса айтып кeрсетy керек.
1 Кривых С.В., Урбанская М.В. // Вестник Тобальской государственной социально-педагогической академии им. Д.И.Менделеева. - 2010. - С. 197-203.
2 Базарный В.Ф. Школьный стресс и демографическая катастрофа России. - М.: 2004. - 297 с.
3 Баранов А.А., Кучма Р.В., Сухарева Л.М. Здоровье, обучение и воспитание детей: история и современность. - М.: 2006. - 247 с.
4 Куинджи Н.Н. // Вестник Российской академии медицинских наук. - 2009. - №5. - С.33-36.
5 Кучма В.Р. Гигиена питания детей и подростков. - М.: 2008. - С.269-281.
6 Гуров В.А. Методологические основы мониторинга здоровьесберегающей деятельности в школе // Научно-педагогическое обозрение. - 2014. - №1(3). - С. 76-81.
7 Кувандикова Д.Э. Влияние гигиенических факторов на состояние здоровья подростков, обучающихся в учебных заведениях разного типа: автореферат дис. ... канд. мед. наук. - Ташкент: 2004. - 22 с.
8 Як тдготувати дитину до школи? Короткий поабник для батьюв. URL: http://klasnaocinka.com.ua/en/forum/yak-pidgotuvatiditinu-do-shkoli.html
9 Поштарева Т.В. Роль педагога в образовательном пространстве // Информационно-методические матер. августовской конф. пед. работников г. Ставрополя - Ставрополь: Управление образования администрации г. Ставрополя, 2009. - С. 167-170.
10 Кучма В.Р., Степанова М.И. Стресс у школьников: причины, последствия, профилактика // Медицина труда и промышленная экология. - 2001. - №8. - С. 3237.
11 Гуцаева Н.И. Сущность и особенности предшкольной подготовки. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/suschnost-i-osobennosti-predshkolnoy-podgotovki/viewer
12 Почтарева Т.В. Совершенствование процесса обучения в вузе // Гуманизация инновационного образования в современных условиях: перспективы и достижения. Матер. II Междунар. научно-практ. конф. -Т. 4. - М.: Aradema, 2009. - С. 388-392.
13 Волобуева H.A., Абаскалова Н.П. Адаптация учащихся первых классов к системному обучению при разной подготовке к школе // Здоровьесберегающее образование. - 2009. - №2. - С. 30-33.
14 Волобуева H.A., Абаскалова Н.П. Предшкола как эффективный педагогический фактор адаптации детей к образованию. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/predshkola-kak-effektivnyy-pedagogicheskiy-faktor-adaptatsii-detey-k-obrazovaniyu/viewer
15 Сураева Л.М. Проектирование и реализация системы оздоровительных технологии в
Т1З1М1
допрофессиональном образовании учаш^ся: дис... канд.пед.наук - Тольятти, 2002. - 225 с.
16 Aгеев A.K, Жданова ЛА, Филькина О.М. Возрастные особенности адаптации детей к ДДУ и школе // Вопросы оxраны материнства и детства. - 199б. - Т.31, №7. - С. 40-44.
17 Бабенкова E.A. Система псиxолого-педагогической деятельности в дошкольный образовательный yчрежденияx // Материалы Всероссийской научно-практической конференции с международным участием: Aктyальные вопросы псиxогигиены и оxраны псиxического здоровья детей и подростков. -М., 2007. - С. 36-37.
1B Казин Э.М. Онтогенез. Aдаптация. Здоровье. Образование: учебно-методический комплекс. Кн. 1. Здоровьесберегающие аспекты дошкольного и начального общего образования: учеб.- метод. Пособие. - Кемерово: КРИПКиПРО, 2011. - 500 с.
19 Безрyкиx М.М., Сонькин В.Д. Педагогическая физиология. Aльманаx «Шовые исследования». - М.: 2004. - 74 с.
20 Баранов A.A. Проблемы роста и развития здорового ребенка: теоретические и научно-практические проблемы // Российский педиатрический журнал. -
1999. - №2. - С. 4-б.
21 Безруков К.Ю., Безрукова О.М., Щербак ВА, Щербак ^М. Опыт применения комплекса оздоровительные мероприятий в дошкольный yчрежденияx // Материалы 5-го Конгресса Педиатров России (Москва, 1б-18 февраля 1999г.). - М., 1999. - С. б7-72.
22 Баранова Э. Поговорим о пятилеткаx...: готовы ли они к систематическому обучению? // Дошкольное воспитание. - 200б. - № 6. - С. 65-бВ.
23 Кучма В.Р. Физическое развитие, состояние здоровья и «школьная зрелость» детей 6-летнего возраста (по материалам Шатуры Московской области) // Гигиена и санитария. - 199б. - №3. - С. 2729.
24 Konno M., Baba S., Mikawa H. et al. Study of nasofapharyngeal bacterial flora. Second report. Variations in nasofapharyngeal bacterial flora in children aged б years or younger when administered antimicrobal agents. Part 2. // J. Infect. Chemother. - 200б. - Vol. 12., №5. - P. 305-330.
25 В.Т.Кудрявцев, H.A.Cмирнова Развивающее образование в системе дошкольного воспитания. -Дубна: ИЦ семьи и детства РAО, 1995. - 45 с.
26 Aйзман Р.И., Жарова T.H., Вартапетова Г.М., Петрова Е.Э. Готов ли ребенок к школе?. Диагностика в экспериментаx, заданияx, рисyнкаx и таблицаx. -^восибирск: 200б. - 150 с.
27 Хасанова H.H. Aдаптация и здоровье детей, начавшиx обучение с шести лет, в yсловияx развивающего обучения // Валеология. - Ростов-н/Д.:
2000. - №2. - 57 с.
