CC BY
1УДК 372.853.54.02
Нургалиева И. У.
Абай атындагы Казак; ^лттык педагогикалык университет
(Алматы, Казакстан)
Кожабекова Н.Н.
Абай атындагы Казак ^лттык педагогикалык университетi
(Алматы, Казакстан)
БЕЙОРГАНИКАЛЬЩ ХИМИЯНЫ ОЦЫТУДА ВИЗУАЛДЫ ОЦЫТУ К¥РАЛДАРЫНЫЦ МАЦЫЗЫ
Аннотация: Бул мацалада бейорганикалыц химияны оцыту процестде визуалды оцыту цуралдарын цолданудыц мацызы царастырылады. Визуалды цуралдардыц 1ш1нде т1рек сызбалар, химиялыц модельдер, интерактивтг диаграммалар мен электрондыц платформалар оцушылардыц химиялыц зацдылыцтарды mYcl^irn жэне ацпаратты ЖYйелеуiне цалай ыцпал ететн талцыланады. Сонымен цатар, визуалды эд^тердщ оцушылардыц танымдыц белсендтгт арттырып, химиялыц бшмтц турацты мецгерiлуiне ыцпал ететн кврсеmiледi. Мацалада практикалыц мысалдар мен мугалiмдерге арналган усыныстар бершген. Визуалды оцыту цуралдарын mиiмдi пайдалану арцылы бейорганикалыц химияны оцыту процест жацаша уйымдастырудыц мYмкiндiкmерi сипатталады.
Ключевые слова: бейорганикалыц химия, визуалды оцыту цуралдары, miрек сызбалар, химиялыц модельдер, инmеракmивmi диаграммалар, оцыту эд^темеЫ, танымдыц белсендшк, бшм беру технологиялары, химиялыц зацдылыцтар, оцу процест жацгырту.
Heri3ri ережелер. Визуалды к^ралдар - бшм беру процесшде акпаратты кернею тYPде ^сыну аркылы окушылардыц кабылдау децгешн арттыруга багытталган мацызды эдю. Бейорганикалык химия сиякты кYPделi пэндерде визуалды материалдар ^тымдарды накты эрi тYсiнiктi тYPде керсетуге мYмкiндiк бередг Тiрек сызбалар, диаграммалар, молекулалык модельдер жэне
2122
интерактивт к¥ралдар окушылардыц химиялык к¥рылымдар мен процестердi Kepin, TYCiHyiH жецiлдетедi. Б^л эдю окушылардыц материалды тез мецгеруше, есте сактау кабшетш жаксартуга, пэнге деген кызыгушылыгын арттыруга, химияны зерттеуге деген ынтасын кYшейтедi.
Kipicne. K^ipn заманда бiлiм беру жYЙесiнiц дамуы окытудыц жаца эдiстеpi мен технологияларын енгiзyдi талап етедi. Соныц iшiнде бейорганикалык химияны окыту YДеpiсiнде визуалды к^ралдарды пайдалану ерекше мацызга ие. Визуалды окыту к^ралдары студенттерге оку материалын тYсiнiктi эpi кызыкты тYPде жетюзуге, олардыц танымдык белсендiлiгiн арттыруга жэне кYPделi химиялык ¥гымдарды мецгеpyдi жещлдетуге кeмектеседi.
Бейорганикалык химия—жаратылыстану гылымдарыныц ipгелi салаларыныц бipi болып табылады. Б^л пэннiц еpекшелiгi—оны окытуда заттардыц к¥рылымы, касиеттеpi мен реакциялары туралы акпаратты жYЙелi тYPде тYсiндipy кажеттшгг Дегенмен, бейорганикалык химияда кездесетш абстрактылы ^тымдар мен пpоцестеpдi окушылардыц толык тYсiнyi кейде киындык тудыруы мYмкiн. Осыган байланысты визуалды окыту к¥ралдарын тиiмдi пайдалану бшм беру сапасын арттырудыц мацызды к^ралы болып саналады.
Макаланыц максаты — бейорганикалык химияны окытуда визуалды окыту к^ралдарыныц peлiн зерттеу, олардыц тшмдшгш аныктау жэне оку процесш жетiлдipyге арналган эдiстемелiк ^сыныстар жасау. Б^л зерттеу барысында СYлейменова Н.М. [1], Элiмжанов ТД. [2], Н^рсейтова Б.Т. жэне Байбатыров К.Э. [3], Ж^мабекова Р.А. [4], сондай-ак Савельева В.П. жэне Иванова Л.И. [5] ецбектеpi непзге алынды.
Зеpттеyдiц езектшп визуалды к^р&ВДардыц бiлiм беру процесшдеп артыкшылыктарын ашуда жэне оларды бейорганикалык химия сабагында колдану эдiстеpiн талдауда кepiнедi. Сонымен катар, б^л багытта окушылардыц пэнге кызыгушылыгын арттыру мен оларды гылымга баулу жолдары
2123
карастырылады. Аталган максаттарга кол жетюзу Yшiн заманауи технологиялар мен мультимедиялык к¥ралдарды пайдаланудыц мацызы ерекше атап eтiледi.
Материалдар мен эдктер. Цифрлык к¥р&лдар: Химиялык модельдер жасауFа арналFан баFдарламалар (мысалы, 3Б модельдеу косымшалары):
Цифрлык к^ралдардыц бiрi химиялык модельдердi жасауга арналган багдарламалар болып табылады. Б^л багдарламалар окушыларга молекулалардыц к¥рылымын, химиялык реакцияларды жэне атомдар арасындагы байланысты форматта керуге мYмкiндiк бередi. Химиялык модельдер молекулалардыц кещстштеп орналасуын, олардыц езара эрекеттесуш накты керсетуге кeмектеседi. Химиялык молекулаларды 3Э форматта керсету окушылардыц химиядагы абстрактылы ^гымдарды накты тYсiнуiне ыкпал етедi. Мысалы, ChemDraw немесе Avogadro сиякты багдарламалар кeмегiмен молекулалардыц к^рылымы мен реакцияларын графикалык тYPде модельдеуге болады. Б^л багдарламалар химиялык элементтер мен косылыстардыц к^рылысын визуалды тYPде керуге, оларды тYсiнуге жэне химиялык реакцияларды зерттеуге мумкшдш бередг
PhET — химия мен баска гылымдар бойынша тYрлi тэжiрибелер мен модельдер ^сынатын онлайн платформасы. Б^л к¥ралдар химиялык процестердi виртуалды тYPде зерттеуге мYмкiндiк бередi. Мысалы, химиялык реакциялардыц тецдеулерiн к^ру, атомдардыц езара эрекеттесуш керу, молекулалардыц козгалысын модельдеу сиякты интерактивт мYмкiндiктер окушылардыц кызыгушылыгын арттырады жэне теорияны практикамен байланыстырады [6] .
Окулыктар мен косымша материалдар: Бейорганикалык химия пэнiн окытуда непзп материал ретiнде мектеп окулыктары колданылады. Б^л окулыктар химияныц непзп тYсiнiктерi мен зацдылыктарын тYсiндiредi жэне эртYрлi химиялык реакциялар мен элементтердщ касиеттерi туралы акпарат бередi. Окулыктар такырыптарга сэйкес ^йымдастырылган жэне эр сабактыц максаты мен мiндеттерiн накты белгшейдг
Окулыктардагы теориялык материалдар химияныц басты ^тымдары мен к^былыстарын тYсiндiруге багытталган. Оларда химиялык реакциялар,
2124
элементтердщ атомдык курылысы, химиялык байланыстар, кышкылдар мен непздер, туздар жэне баска бейорганикалыц косылыстар туралы мэлiметтер берiледi.
Окушылардыц бшмш кецейту Yшiн косымша эдебиеттер мен практикалык тапсырмалар колданылады. Бул материалдар окушыларга накты химиялык процестердi тусшуге кeмектеседi, сондай-ак химияныц кYрделi аспектшерш накты мысалдар аркылы тYсiндiредi. Мысалы, реакциялардыц тецдеулерi, химиялык касиеттер мен реакция механизмдерi туралы косымша материалдар усынылады.
Химия такырыптарына арналган трек сызбалар мен диаграммалар: ^рек сызбалар мен диаграммалар - бул бейорганикалык химияныц кYPделi угымдарын визуалды тYPде тYсiндiрудiц мацызды куралдары. Олар окушыларга химиялык реакцияларды, элементтер мен косылыстардыц арасындагы байланысты жецiл мецгеруге мYмкiндiк бередi. Тiрек сызбалар химиялык реакциялардыц немесе процестердщ логикалык курылымын керсетедг Олар химиялык элементтердiц касиегтерiн, периодтык жYЙедегi орындарын, химиялык байланыстарды жэне молекулалардыц курылымын тYсiндiруге кeмектеседi. Мысалы, кышкыл-непз реакцияларын немесе тотыктану-тотыксыздану реакцияларын сызба тYрiнде керсету окушылардыц угымын калыптастыруга ыкпал етедi.
Диаграммалар тYрлi химиялык процестердi керсету Yшiн колданылады. Олар химиялык элеменгтердiц касиеттерш салыстырып, олардыц эрекегтесулерiн жэне реакцияларын тYсiндiру Yшiн ете тиiмдi куралдар болып табылады. Мысалы, элементтердiц атомдык радиусын немесе иондану энергиясын керсететш диаграммалар оку процесiн жецiлдетедi [7] .
Интерактивт такта, компьютер, жэне электронды сабак материалдары:
Kазiргi заманда интерактивт такта мен компьютерлер бшм беру YДерiсiнде мацызды куралдар ретшде пайдаланылады. Бул технологиялар окушылардыц сабакка белсендi катысуына, материалды терец тYсiнуiне жэне оку процесiн
2125
кызыкты етш етюзуге мYмкiндiк беред1. Интерактивтi такта химия сабагында тYрлi химиялык реакцияларды, диаграммаларды, сызбаларды керсету Yшiн колданылады. Окушылар тактага тiкелей жазып, химиялык есептер мен тапсырмаларды шешу аркылы ез бшмш керсетуге мYмкiндiк алады. Тактада химиялык формулаларды, графиктердi жэне баска акпаратты езгерту, косымша тYсiнiктемелер беру ете ыцгайлы. Компьютер мен интернет желiсiн пайдалану аркылы окушылар Yшiн электронды окулыктар, бейнемазмун, интерактивтi тапсырмалар мен тесттер дайындалады. Бул куралдар окушылардыц ез бетiмен окуын дамытып, оларды сабак барысында алган бшмдерш ныгайтуга кeмектеседi. Окыту платформалары аркылы окушылар химия пэншщ тYрлi аспектiлерi туралы бейнемазмунды кeрiп, тест тапсырмаларын орындап, бiлiмiн тексере алады [8] .
Нэтижелер. Визуалды куралдарды колданудыц тиiмдiлiгiн аныктау Yшiн окушылардан алынган сауалнама нэтижелерi 1- кестеде, ал мугал1мдерден алынган сауалнама нэтижелерi 2- кестеде керсетшдг
Кесте 1. Визуалды куралдарды колданудыц тшмдшгш
аныктау окушылардыц пшрг
Сурактар Иэ (%) Жок (%) Ескерту
Визуалды к¥ралдар химияны тYсiнуде кемектесп ме? 85% 15% Окушылардыц кепшшш визуалды куралдарды пайдалы деп есептейдь
^рек сызбалар мен диаграммалар тYсiнуге к;аншалык;ты кeмектестi? 80% 20% Окушылардыц 80%-ы тiрек сызбаларын тиiмдi деп санайды.
Визуалды куралдар химияга кызыгушылыкты арттырды ма? 78% 22% Кептеген окушылар бул куралдардыц пэнге деген кызыгушылыкты арттырганын айткан.
Визуалды куралдар киын такырыптарды жещлдетуге кемектесп ме? 82% 18% Кептеген окушылар бул куралдардыц киын такырыптарды тYсiнуде пайдалы болганын мойындайды.
2126
Кесте 2. Визуалды куралдарды колданудыц тшмдшгш аныктау му^мдердщ пiкiрi.
Сурактар Иэ (%) Жок (%) Ескерту
Визуалды куралдарды сабакта колдандым ба? 92% 8% Мугашмдердщ кепшшп визуалды куралдарды жш колданады.
Визуалды куралдар сабактыц нэтижелшгш арттырды ма? 88% 12% Мугашмдердщ басым кепшшп бул куралдардыц ти1мд1 болганын айтты.
Окушылар визуалды куралдарды калай кабылдайды? 85% 15% Окушылар бул эдют жаксы кабылдайды деп есептейдь
Визуалды куралдарды колдану киындыктар тудырды ма? 30% 70% Мугашмдердщ кепшшп киындыктар болмаганын айтады, б1рак техникалык мэселелер орын алуы мYмкiн.
Окушылардыц жэне мугаимдердщ пшрлерше CYЙенсек, визуалды куралдарды колдану химияны окытуда ете тиiмдi болып табылады. Окушылардыц 85%-ы визуалды куралдардыц кемепмен химияны жаксы тYсiнгенiн жэне пэнге деген къзыгушылыктыц артканын айткан. Сонымен катар, муFалiмдер визуалды куралдарды сабакты кызыкты эрi тиiмдi етiп етюзу Yшiн жиi колданады. Окушылардыц сабактагы белсендiлiгi мен тYсiну децгейi айтарлыктай жогарылаган, бул эдiстiц сабакта колданылуын кецейту кажеттiлiгiн кeрсетедi.
Талкылаулар. Визуалды куралдарды колданудыц тиiмдiлiгi мен м^тал1мдер мен окушылар арасындагы тэжiрибелердi талкылай отырып, бiрнеше мацызды тужырым жасауга болады:
1. Окушылардыц тYсiну децгешнщ артуы: Окушылардыц кeпшiлiгi (85%) визуалды куралдардыц химияны тYсiнуде мацызды рел аткаратынын жэне олардыц кeмегiмен сабакты жаксы мецгергендерш атап eттi. ^рек сызбалары, диаграммалар жэне молекулалык модельдер химиялык угымдарды, реакцияларды жэне атомдардыц езара эрекеттесуiн накты керсетуге кемектесед^ Бул окушылардыц химияныц кYPделi аспектшерш тYсiнуiн жецiлдетедi.
2127
Окушылардыц сабакка деген кызыгушылыгы артканы да мацызды, ейткеш пэнге деген ынта мен кызыгушыльщтыц артуы оку процесiнiц сапасын жаксартады.
2. МyFалiмдердiц тэжiрибесi мен куралдарды колдану: МyFалiмдердiц 92%-ы визуалды куралдарды сабакты жYргiзуде колданатынын айтты. МyFалiмдердiц кепшiлiгi визуалды куралдардыц химияныц тусштн жецiлдетуге кемектесетiнiн жэне сабакты кызыкты эрi тиiмдi еткiзгендерiн атап етл. Визуалды куралдарды колдану сабакты етюзу барысында киындыктар туFызбаFанын, бiрак кейде техникалык мэселелер туындауы мYмкiн екенш мyFалiмдер де мойындады. Бул куралдардыц дурыс пайдаланылуы Yшiн техникалык куралдардыц жумыс iстеуi ете мацызды.
3. Киын такырыптарды жецiлдету: Окушылардыц 82%-ы визуалды куралдардыц киын такырыптарды жещлдетуге кемектескенш айтты. Мысалы, химиялык реакциялардыц тецдеулерi мен атомдардыц электрондык курылымдарын тYсiну Yшiн тiрек сызбалары мен диаграммаларды колдану ете тиiмдi болды. Бул тужырым окушылардыц абстрактылы yFымдарды накты бейнелеу аркылы тYсiнетiнiн керсетед^
4. Киын такырыптарды жецiлдету: Окушылардыц 82%-ы визуалды куралдардыц киын такырыптарды жещлдетуге кемектескенш айтты. Мысалы, химиялык реакциялардыц тецдеулерi мен атомдардыц электрондык курылымдарын тусшу Yшiн трек сызбалары мен диаграммаларды колдану ете тиiмдi болды. Бул тужырым окушылардыц абстрактылы yFымдарды накты бейнелеу аркылы тYсiнетiнiн керсетед^
К^орытынды. Визуалды куралдардыц химияны окытуда тиiмдiлiгi айкын керiнедi. Окушылар Yшiн абстрактылы yFымдарды накты бейнелеу, химиялык процестер мен элементтердщ курылымдарын тYсiну процесiн жецiлдетедi. МyFалiмдер де осы куралдардыц кемепмен сабакты кызыкты эрi динамикалы етiп еткiзедi. Дегенмен, техникалык мэселелердi шешу жэне ресурстарды дурыс пайдалану оку сапасын арттыруFа эсер етедi. Бул эдiс окушылардыц пэнге деген кызытушылытын арттырып, олардыц сабакка деген белсендiлiгiн кYшейтедi. Визуалды куралдарды колдану тек химия пэшмен шектелмей, баска да
2128
жаратылыстану гылымдарын окытуда кещнен колданылуы мYмкiн. Оку материалдарын кeрнекi тYPде усыну окушылардыц абстрактш ойлау кабiлетiн дамытып, алган бшмш тэжiрибеде колдануга мYмкiндiк бередi.
Бул зерттеуде бейорганикалык химияны окытудагы визуалды эдiстердiц артыкшылыктары мен тиiмдiлiгi жан-жакты талкыланды. Алынган нэтижелер визуалды куралдарды колдану бiлiм беру процесiнiц ажырамас бeлiгi екенiн дэлелдейдi. Болашакта бшм беру саласында заманауи технологиялар мен эдiстердi енгiзе отырып, окытудыц тшмдшгш арттыруга багытталган жаца зерттеулер журпзу мацызды.
Корытындылай келе, визуалды окыту куралдары - бейорганикалык химияны тиiмдi жэне нэтижелi окыту Yшiн кажетт эдiстердiц бiрi. Оны колдану окушылардыц бшм сапасын арттырып, болашакта гылыми салада жогары нэтижелерге жетуiне жол ашады.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
1. СYлейменова, Н. М. Бейорганикалык химия: оку куралы. Алматы: Мектеп, 2010. 320 б.
2. Эл1мжанов, Т. К. Химияны окытудыц эдюнамасы. Казак университет!, 2015. - 208 б.
3. Нурсейтова, Б. Т., Байбатыров, К. Э. Химия пэнш окытуда визуалды куралдарды колдану. - Астана: ¥лттык к1тапхана, 2018. - 160 б.
4. Жумабекова, Р. А. Химиядагы реакциялар мен процестер: бейорганикалык химия непздер1. - Алматы: Дарын, 2014. - 256 б.
5. Савельева, В. П., Иванова, Л. И. Визуалды куралдарды колдану аркылы химияны окыту эдютер1. - Мэскеу: Химия, 2016. - 198 б.
6. Карпов, А. И. Цифрлык куралдар мен 3Б модельдеу химияны окытуда. - Санкт-Петербург: Наука, 2020. - 230 б.
7. Уразова, Г. Н., СYЙiншалиева, Д. М. Окушылардыц химияга деген кызыгушылыгын арттыру Yшiн визуалды куралдарды колдану. - Алматы: Казак университет^ 2017. - 190 б.
8. Смирнов, И. А. Интерактивт1 такта мен электронды куралдарды колдану. - Мэскеу: Оку, 2019. - 210 б.
2129
