CC BY
3MEHNAT MUHOFAZASI MUTAXASSISLARINING KASBIY KOMPETENSIYASINI SHAKLLANTIRISHDA TASHKILIY VA IQTISODIY JIHATLARI
Maxmatqulov Nurilla Imomovich
Qarshi muhandislik - iqtisodiyot instituti, "Mehnat muhofazasi va texnika
xavfsizligi" kafedrasi dotsenti
n. mahmatqulov@mail. ru
Annotatsiya: Ushbu maqolada, mehnat xavfsizligi bo'yicha mutaxassislarning kompetensiya modeli ishlab chiqilgan bo'lib, kasbiy kompetensiyani shakllantirish va doimiy ravishda takomillashtirishdagi tashkiliy va iqtisodiy jihatlari ko'rsatilgan. Shuningdek, ishlab chiqarish bilan bog'liq baxtsiz xodisalar oqibatida ijtimoiy-iqtisodiy yo'qotishlarni baholash amalga oshirilgan.
Kalit so'zlar: kasbiy kompetensiya, kompetensiya modeli, moharat, bilim, ko'nikma, mehnat muhofazasi, mehnat munosabatlari, kasbiy jarohatlar, ijtimoiy-iqtisodiy yo 'qotishlar.
ОРГАНИЗАЦИОННЫЕ И ЭКОНОМИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ
ФОРМИРОВАНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ КОМПЕТЕНЦИИ СПЕЦИАЛИСТОВ ПО ОХРАНЕ ТРУДА
Махматкулов Нурилла Имомович
Каршинский инженерно-экономический институт кафедра «Охрана труда и
техника безопасность» доцент
n.mahmatqulov@mail. ru
Ан^тация: в данной статье разработана модель компетенций специалистов по охране труда с указанием организационно-экономических аспектов формирования и постоянного совершенствования профессиональной компетенции. Также проводилась оценка социально-экономических потерь в результате несчастных случаев, связанных с производством.
Ключевые слова: профессиональная компетентность, модель компетенции, умение, знания, навыки, охрана труда, трудовые отношения, профессиональная травма, социально-экономические потери.
ORGANIZATIONAL AND ECONOMIC ASPECTS OF DEVELOPING
PROFESSIONAL COMPETENCE OF OCCUPATIONAL SAFETY
SPECIALISTS
Makhmatkulov Nurilla Imomovich
Karshi Institute of Engineering and Economics, "Labor protection and technical
safety" department Docent
n. mahmatqulov@mail. ru
Abstract: in this article, a model of competencies of occupational safety specialists has been developed, indicating the organizational and economic aspects of the formation and continuous improvement of professional competence. An assessment of socio-economic losses as a result of accidents related to production was also carried out.
Keywords: professional competence, competence model, skill, knowledge, skills, labor protection, labor relations, occupational injury, socio-economic losses.
KIRISH
Ishlab chiqarishda noqulay sharoitlarni keltirib chiqaradigan ijtimoiy-iqtisodiy yo'qotishlarning sabablaridan biri bu mehnatni muhofaza qilish bo'yicha mutaxassislarning kasbiy kompetensiya (mahorati) pastligidadir. Xalqaro tajribalar shuni ko'rsatadiki, ishlab chiqarishdagi mehnatni muhofaza qilish ishlari qoniqarsiz tashkil etilishi bilan bog'liq korxonaning bevosita yo'qotishlari 10-15% tashkil etsa, bilvosita yо'qotishlari esa 80-85% ni tashkil etar ekan [1,2].
Kasbiy malakaga ega bo'lgan mehnat xavfsizligi bo'yicha mutaxassislar nafaqat tashkilotdagi mehnat xavfsizligini boshqarish tizimining samaradorligiga, balki umuman mehnat xavfsizligi sohasidagi ijtimoiy va mehnat munosabatlariga ham ta'sirni ko'rsatadi. Shuning uchun mehnatni muhofaza qilish bo'yicha mutaxassislarning integratsiyalashgan kompetensiya modelini ishlab chiqish va uni shakllantirishda tashkiliy-iqtisodiy jihatlarini o'rganish mehnatni muhofaza qilish sohasidagi ijtimoiy va mehnat munosabatlarini boshqarishga imkon beradi. Bu korxonalarda tegishli ijtimoiy-iqtisodiy yo'qotishlar kamayishiga olib keladi. Shu nuqtai nazardan ham bu mavzu o'ta dolzabdir [3].
METODOLOGIYA
Tadqiqotning tayyorlashda foydalanilgan normativ-huquqiy hujjatlar va adabiyotlarning va qisqacha tahlili. Kompetensiya - bu o'tgan asrning 60-yillaridan boshlab pedagogika va lingvodidaktika bo'yicha adabiyotlarda insonning hayotiy
tajriba va olingan bilim, ko'nikmalarga asoslangan har qanday faoliyatni amalga oshirish qobiliyatini bildirish uchun keng tarqalgan atamadir [4].
ADABIYOTLAR TAHLILI
Mahalliy va xorijiy olimlarning ko'plab asarlari "kompetensiya" kabi tushuncha mohiyatiga bag'ishlangan. Ular orasida Yueng-Syan Xuang, Tom B. Leamon, Teodor K. Kortni, Asimov Ye.G. va Shchukin A.N. [8], Mashinyan A.A. va Kochergina N.V., Novikov A.M., Ibragimov G.I., Sedelnikov G.E. va boshqalar asarlarini qayd etilgan.
Azimov Ye.G., Shchukin A.N., Mashinyan A.A., Kochergina N.V. kompetensiya shaxsning ma'lum bir faoliyat turini bajarish qobiliyati, olingan bilim va shakllangan ko'nikma va qobiliyatlarga asoslanib, ushbu faoliyatga mos keladigan vazifalar sinfini hal qilish qobiliyati sifatida belgilaydi. Novikov A.M. bu mustaqil ravishda amalga oshirilgan mashq qilish, hayotiy muammolarni hal qilish qobiliyati ekanligini ta'kidlaydi. Ibragimov G.I. kompetensiyani bilim va rivojlangan ko'nikmalar birligi, faoliyat usullari, shaxsga mustaqil harakat qilish, berilgan vazifa, o'z hayoti uchun javobgarlikni o'z zimmasiga olishga imkon beradigan shaxsiy xususiyatlar sifatida tavsiflaydi. Kozlovskaya I.M. ushbu konsepsiyaga eng maqbul yechimlarni tanlash, noto'g'ri qarorlarni oqilona hal qilish, tanqidiy fikrlashga ega bo'lish va bilimlarni doimiy ravishda yangilash qobiliyatini kiritadi.
Mehnatni muhofaza qilish sohasidagi kasbiy kompetensiyasi tushunchasi Myxnyuk M.I. va Abitova Sh.Y., Uzoqov V.N. va Popovich N.G., Ayupov R.G., Serdyuk V.S. va Ushakov I.V. va boshqalarning asarlarida ham tasvirlangan.
Kasbiy xavfsizlik va sog'lom muhitni ta'minlash bo'yicha mutaxassislarning kasbiy kompetensiyasini shakllantirish omillarini va uning darajasini oshirish bo'yicha modellarini shaklantirish va imkoniyatlari belgilangan [5].
Tadqiqot maqsadidan kelib chiqib quyidagilar vazifa qilib belgilangan.
1. Kasbiy kompetensiyasini shakllantirishdagi normativ huquqiy va texnik hamda o'quv adabiyotlarini va ilmiy tadqiqot ishlarni tahli qilish.
2. Mehnat muhofazasi bo'yicha kasbiy kompetensiyasini tashkiliy va iqtisodiy jihatlari o'rganish.
3. Mehnat muhofazasi mutaxassislarining kompetentligi bo'yicha integrallashgan modelini shakllantirish.
4. "Bilim-ko'nikma-qobiliyat-harakatlar" modelini shakllantirish.
Tadqiqot usullari
Tadqiqot asosini, mehnat muhofazasi sohasidagi normativ-huquqiy-texnik hujjatlar mazmuni va mohiyati, xorijiy va mahalliy olimlarning ilmiy asarlari, shuningdek, sanoat obyektlarida sog'lom va xavfsiz mehnat sharoitini baholashda "Korxonada mehnat xavfsizligi iqtisodiyoti asoslari" o'quv moduli asosida olib borildi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki, mehnatni muhofaza tizimida kasbiy kompetensiya darajasi pastligi va ishlab chiqarishda xavfsizlik madaniyati yetarli emasligi ijtimoiy-iqtisodiy yo'qotishlarga ta'sir qiladi. Kasbiy kompetensiya darajasini baholash va uni oshirish maqsadida, interallashgan va "Bilim-ko'nikma-qobiliyat-harakatlar" modellari shakllantirildi.
Kompetensiya - bu o'tgan asrning 60-yillaridan boshlab pedagogika va lingvodidaktika bo'yicha adabiyotlarda insonning hayotiy tajriba va olingan bilim, ko'nikmalarga asoslangan har qanday faoliyatni amalga oshirish qobiliyatini bildirish uchun keng tarqalgan atamadir [6].
Chet ellik olimlarning tushunchasida "kompetensiya" atamasi kasbiy faoliyatning ma'lum ko'nikmalari bilan bog'liq va kasbiy kompetensiya bilan belgilanadi.
Yevropa Kengashi ta'lim bo'yicha mutaxassislar fikriga ko'ra: idrok va individual va ijtimoiy ehtiyojlariga javob berish uchun bir shaxsning qobiliyati, qadriyatlar majmui, bilim va ko'nikmalar vakolatlarini beradi. Bo'lajak mutaxassisning kasbiy kompetensiyasi (kompyuter) bo'yicha olimlar G.Xalaj va V.Xutmayer tuzilgan (uyushgan) bilim va rivojlangan ko'nikmalar to'plamlari va o'quv jarayonida olingan munosabatlar mosligini tushunadilar. Ular muammo kontekstidan qat'iy nazar, professional vazifalarni aniqlash va hal qilishga imkon beradi [7].
Muayyan kompetensiyaning turli xil tushunchalarini tahlil qilib, mualliflar shaxsiy kompetensiya mehnatni muhofaza qilish bo'yicha mutaxassislar lavozimiga nisbatan ajralmas tushuncha bo'lib xizmat qiladi, unga nisbatan uning tarkibiy qismlarini asosiy komponentlar usuli bilan aniqlash mumkin (1-jadval).
1-jadval
Mehnat muhofazasi bo'yicha mutaxassisning kasbiy kompetentlari
va uning tushunchasi1
Kasbiy kompetentlik elementlari Tushunchaning mohiyati Kompetentlikdagi farqli elementlari
Kommunikativ kompetentlik Kompetentlik qobiliyati samarali qoplamani va bag'rikenglikni, shaxsiy amalga oshirishni va umuman kasbiy sohasida birlikni amalga oshirish usullarini anglatadi Tolerantlik
Innovatsion kompetentlik Xodimning uning qobiliyati va niyatini tavsiflovchi xulq-atvor ko'rinishlarining umumiyligi, Kasbiy fikrlash qobiliyati
1Maxmatqulov, G.R. Murtazaeva, I.T. Usmanxodjaeva. Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi. O'quv qo'llanma (1-qism). T.: «Voris-nashriyot», 2024. 397 b.
tashkilotchilik faoliyatini yaxshilashda jamoaviy yoki individual ravishda ishtirok etadi
Boshqaruv kompetentlik Bu bilim, bajarish va ko'nikmasi to'plami, shuningdek shaxsiy fazilatlar, bu odamga kerakli natijalarga erishish uchun qo'yilgan vazifalarni samarali hal qilish imkoniyatini beradi Boshqaruvda shaxsiy qobiliyati
Ijtimoiy kompetentlik Ijtimoiy o'zaro ta'sir sharoitida potensial faoliyat va har xil faoliyat turlariga tayyorlik O'ta faol
Iqtisodiy- matematik kompetentlik Insonning xohish va imkoniyatlarini aks ettiruvchi yaxlit xususiyat hayotning turli sohalarida iqtisodiy va matematik ko'nikmalarni o'z ichiga oladi Iqtisodiy va matematik bilimi
Emotsional kompetentlik Tashqi va ichki emotsional axborotni qayta ishlash asosida yetarli darajada harakat qilishga imkon beradigan sezgi to'plami Emotsional sezgi qobiliyati
Metodik kompetentlik Faol ishlab chiqish va kasbiy faoliyat jarayonida yuzaga keladigan muammolarni hal qilishning tegishli usullarini qo'llash qobiliyati, o'z faoliyatini tahlil qilish va uni takomillashtirishni rejalashtirish qobiliyati Qaror qabul qilishda belgilangan metodlarni ishlab chiqish qobiliyati
Informatsion kompetentlik Yangi IT texnologiyalar yordamida erkin ishlash va har qanday formatdagi prinsipial yangi informatika yaratish qobiliyati prof sohasida o'rnatilgan muammolarni hal qiladi Yangi ma'lumotlarni qabul qilish prinsipi
Maxsus kompetentlik Yuqori kasbiy o'sish uchun kasbiy faoliyatda qo'llaniladigan bilimlar, texnikalar va texnologiyalar bo'yicha o'qitiladi Texnika va texnologiyani bilishi
Valeologik kompetentlik Sog'liqni saqlash sohasida va sog'lom turmush tarzi masalalarida bilim va ko'nikmalarga ega bo'lish Sog'liqni saqlash
Mehnat xavfsizligi sohasida mutaxassislar uchun professional standartlari har bir elementi (maxsus mahorat) uning mehnat vazifalari bilan bog'liq. Ya'ni [8]:
- mehnat muhofazasi boshqarish tizimi ta'minoti;
- mehnat muhofazasi sohasida xodimlarni tayyorlash (o'qitish);
- mehnat sharoitlari va xavfsizligi bo'yicha axborot ta'minoti;
- kasbiy xavflarni kamaytirish choralarini belgilash;
- talablariga rioya etilishini nazorat qilish;
- ish joylarida mehnat sharoitlari holatini monitoring qilish;
- ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasbiy kasalliklarni tekshirish va hisobga olish;
- maqsad va vazifalarni aniqlash, boshqaruv jarayonlari va boshqaruv tizimining samaradorligini baholash;
- mehnat xavfsizligi va resurs ta'minlash masalalari bo'yicha vazifalarini taqsimlash va boshq.
Shunday qilib, Uzoqov V.N. va Popovich N.G. fikriga asoslanib, professional standartlar asosida boshqariladigan, omillarni tahlil qilish usuli bilan mualliflar "bilim-ko'nikma-qobiliyat-harakatlar" modeli orqali kasbiy kompetensiya mehnat muhofazasi tizimida ajralmas qism ekanligini aniqladilar [9].
Mualliflar fikricha, mehnat muhofaza tizimida kasbiy kompetensiya - bu ma'lum bir faoliyat sohasining texnikasi va texnologiyalari, ijtimoiy-kommunikativ, iqtisodiy-matematik, uslubiy va valeologik bilim va ko'nikmalar majmui, bu ijodiy va bosqichma-bosqich fikrlash, o'z faoliyati natijalarini bashorat qilish va ularning oqibatlarini tanqidiy baholash, mas'uliyatni o'z zimmasiga olish qobiliyatini anglatadi va stressga chidamliligiga ega bo'lish, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini professional ravishda qo'llash, boshqaruv tizimini joriy etish, monitoring qilish va takomillashtirish uchun innovatsion boshqaruv texnologiyalaridir. A.Atvenning fikrini hisobga olgan holda, mualliflar, shuningdek, diagrammada mos ravishda qattiq va nuqta chiziq bilan belgilangan asosiy (ta'lim va o'qitish paytida olingan) va asosiy (mahorat o'sishi uchun zarur) elementlarini aniqlaydilar.
Ushbu tadqiqotda modellashtirish bizga mehnat muhofazasi mutaxassislari ajralmas kompetensiya modelini yaratishga imkon berdi.
Omsk Davlat texnika unversitida (Rossiya) 20 yildan ortiq vaqt davomida olib borilgan tadqiqotlar mehnat muhofazasi tizimida kasbiy kompetensiyani tashkil etuvchi omillarni biri. Integral kompetensiya modeli umuman olganda mehnat muhofazasi tizimida kasbiy kompetensiya darajasini belgilaydigan omil ekanligini ko'rsatadi.
Shunday qilib, kasbiy kompetensiya mehnatni muhofaza qilish bo'yicha mutaxassislar lavozimiga nisbatan ajralmas tushuncha sifatida bir vaqtning o'zida olingan qo'shimcha bilimlar va ehtiyojni hisobga olgan holda mutaxassislarning shaxsini shakllantirish, kasbiy ma'lumot olish, ma'lum bir sohada ish tajribasini olish bosqichida doimiy takomillashtirish uchun shakllanadi.
Taqdim etilgan model quyidagi formuladan foydalanib, kasbiy faoliyatning ma'lum bir sohasidagi mutaxassislarning kasbiy kompetensiya mehnatni muhofaza tizimining integral konsepsiyasini matematik tarzda tasvirlashga imkon beradi:
bunda Fji i-chi mehnat muhofazasi mutaxassislarining kasbiy kompetensiyada mehnatni muhofaza tizimini shakllantirish omillari; kji- i-chi mutaxassislarning kasbiy kompetensiya mehnatni muhofaza tizimiga j omil ta'sirining o'ziga xos og'irligi; n-
(1)
ma'lum bir tashkilot uchun i-chi mutaxassisning kasbiy kompetensiyasi mehnatni muhofaza tizimini tashkil etuvchi zarur omillar soni.
Kasbiy kompetensiya mehnatni muhofaza tizimining yuqori darajasini ta'minlash uchun, o'rnatilgan modelga ko'ra, barcha beshta aniqlangan omilga ega bo'lish kerak.
Unda shaxsiy kasbiy kompetensiyasi quyidagicha tavsiflanadi:
IPK=LFx kix+ BOx k2+OR x k3+PK x k4+DK x k5 (2)
bunda, LF, BO, OR, PK, DK - mehnatni muhofaza tizimida kasbiy kompetensiya shakllantirish omillari (shaxsiy omillar, asosiy ta'lim, ish tajribasi, doimiy kasbiy rivojlanish, qo'shimcha vakolatlar); ki...k5-bu ma'lum bir tashkilot uchun mehnatni muhofaza tizimida kasbiy kompetensiyani shakllantirish omillari qiymatini belgilaydigan og'irlik koeffitsiyentlari (ish beruvchi tomonidan tashkilot ehtiyojlariga qarab belgilanadi).
Masalan, mehnat bozorida ko'pincha ish beruvchining shaxsiy rivojlanish darajasiga bo'lgan mehnatni muhofaza tizimida kasbiy kompetensiya talablarini qondirish - ikki omil bilan tavsiflanadi (asosiy bilim va ish tajribasi) («=2, IPK=BOx£1+ORx£2). Ishga qabul qilishda ish beruvchi kasbiy kompetensiya darajasini 3-5 omil bilan baholaydi. Masalan, ish beruvchi uchun 3 ta omil bo'lgan muhimdir n=3.IPK=BOx£1+ORx£2+LFx£3 yoki IPK=BOx£1+ORx£2+DKx£3, yoki
4 omil n=4, IPK=BOx£1+ORx£2+LFx£3+DKxM). Shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, og'irlik omillari shaxsiy daromad soliqning zarur darajasini tashkil etuvchi ish beruvchi uchun ustuvor bo'lgan omillarni aks ettiradi. Masalan, bir qator ish beruvchilar ish tajribasini asosiy omil sifatida belgilaydilar (k1 va 0,5), boshqalari -shaxsiy omillar, kichik tashkilotlarning ish beruvchilari ko'pincha yong'in, ekologik va sanoat xavfsizligi sohasidagi qo'shimcha vakolatlarga katta ahamiyat berishadi [10].
Omsk Davlat texnika unversiteti tomonidan sohasida olib borilgan tadqiqotlar mualliflarga mehnatni muhofaza tizimida kasbiy kompetensiya va uning shakllanishining tashkiliy va iqtisodiy tomonlarini ko'rsatishga imkon beradi.
Mehnatni muhofaza tizimida kasbiy kompetensiya shakllantirishning tashkiliy va iqtisodiy jihatlarini o'rganayotganda, uning tarkibi bevosita rahbar (ish beruvchi) tomonidan belgilanadi.
Olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatmoqdaki, mehnatni muhofaza tizimida kasbiy kompetensiyani shakllantirish omillaridan biri misolida mehnat muhofazasi mutaxassislari tayanch bilim saviyasi yuqoriligi korxonalardagi kasbiy jarohatlar darajasi minimal yo'qotishlariga ta'sirini ko'rsatadi.
Mutaxassislar tomonidan mehnatni muhofaza tizimida kasbiy kompetensiya sohasida mehnat muhofazasi mutaxassisi oliy ma'lumotga ega bo'lgan tashkilot tahlil
5 yil davomida o'rtacha jarohatlar darajasiga ta'sirini ko'rsatishi aniqlandi. Shu bilan
birga, doimiy xavfsizlik bo'yicha mutaxassisga ega bo'lmagan tashkilotlarda kasbiy jarohatlar o'rtacha darajasi oshganligi aniqlandi. Bundan tashqari, agar mutaxassis kunduzgi oliy ta'limda o'qigan va kasbiy qayta tayyorlangan bo'lsa mehnatni muhofaza tizimida kasbiy kompetensiyaga ijobiy ta'siri ortadi. Bu, ayniqsa, ixtisoslashtirilgan ta'lim olishda juda muhimdir [4,5].
Statistik ma'lumotlarga ko'ra, jarohatlarning maksimal darajasi 1000 ishchiga:
- baxtsiz hodisasi qurbonlari soniga 1,2 ga to'g'ri keladi.
- vaqtinchalik nogironlik jabrlanuvchi odam kun soni - 49,3 kun;
- o'rtacha kunlik ish haqi xarajatlari kuniga 1812 ta shartli pul birligini tashkil
etadi.
Maksimal shikastlanish darajasi bo'lgan tashkilotlar minimal yo'qotishlari o'rtacha 107198 shartli ravishda pul miqdorida qabul qilinishi mumkin. Tegishli asosiy ma'lumotga ega bo'lgan mehnat muhofazasi mutaxassisi mavjudligi sababli korxona mablag'larini tejash 2-jadvaldagi qiymatlar bilan ifodalanishi mumkin. Shu bilan birga, iqtisodiy yo'qotishlar va shunga mos ravishda kasbiy jarohatlar tufayli tejash faqat ish haqi asosida ko'rsatiladi va tashkilotdagi bunday yo'qotishlar barcha tarkibiy qismlarini hisobga olmaydi (ishlamay qolish, qayta tayyorlash, yo'qolgan foyda va boshqalar) [6].
2- jadval
Kasbiy mohorat ta'sirida bevosita va bilvosita iqtisodiy yo'qotishlar nisbati38
Mehnat
Mehnat muhofazasi
Mehnat muhofazasi muhofazas O'rta ma'lumotli Oliy ma'lumotli bo'yicha
bo'yicha mutaxassisi i bo'yicha oliy
tayanch ma'lumoti mutaxassis ma'lumotli
y°'q gumani tar texnik gumanita r texnik
Mehnat muhofazasi bor bor bor bor bor y°'q
kasbiy qayta
tayyorlanganligi
Ishlab chiqarish bilan 1071,98 862,06 413,08 582,45 228,08 48,15
bog'liq jarahotlanishlar1,
(shartli pul birligida
(ming))
Korxona tejagan2 0 209,9 658,9 489,5 843,9 1023,8
(shartli pul birligida
(ming))
38 Maxmatqulov. G.R. Murtazaeva, I.T. Usmanxodjaeva. Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi. O'quv qo'llanma (1-qism). T.: «Voris-nashriyot», 2024. - 397 b.
XULOSA
Shunday qilib, tadqiqot natijasida quyidagilarni xulosa qilish mumkin.
Ishlab chiqarishda noqulay sharoitlarni keltirib chiqaradigan ijtimoiy-iqtisodiy yo'qotishlarning sabablaridan biri bu mehnatni muhofaza qilish bo'yicha mutaxassislarning kasbiy kompetensiya va bu mutaxassislarning olgan tayanch ma'lumotiga ham bog'liq ekanligi ushbu tadqiqotda o'z isbotini topdi.
1. "Bilim-ko'nikma-qobiliyat-harakatlar" modeliga muvofiq xavfsizlik bo'yicha mutaxassis uchun kasbiy kompetensiya ajralmas tushunchasi aniqlandi.
2. Mehnat xavfsizligi bo'yicha mutaxassislarning kompetensiya modeli ishlab chiqilgan bo'lib, uning shakllanish omillarini ko'rsatadi.
3. Mehnatni muhofaza qilish bo'yicha mutaxassislarning kasbiy kompetensiyasini shakllantirish va doimiy ravishda takomillashtirishning tashkiliy va iqtisodiy jihatlari keltirilgan.
4. Mehnat xavfsizligi bo'yicha mutaxassislarning kasbiy kompetensiyasini shakllantirish omillaridan biri sifatida asosiy bilim kasbiy jarohatlar darajasi va uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlariga ta'siri aniqlandi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Urazova M.B. Bo'lajak kasbiy ta'lim pedagogini loyihalash faoliyatiga tayyorlash texnologiyasini takomillashtirish. Doktorlik dissertatsiyasi avtoreferati. Toshkent, TDPU, - 2015.
2. a^mob B.A., Сoкoлoв Й.И. Ггобалные и нацшналные пршритеты снижения риска бедствий и катастрoф / МЧС Poc^^ - MocKBa: ФГБУ ВНИИ ГО ^С (ФС), 2016. - 396 с.
3. Maxmatqulov. G.R. Murtazaeva, I.T. Usmanxodjaeva. Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi. O'quv qo'llanma (1-qism). T.: «Voris-nashriyot», 2024. - 397 b.
4. Xolbayev B.M., Raximov O.D., Maxmatqulov N.I. Hayot faoliyati xavfsizligi. Darslik (1-qism). - T.: «Voris-nashriyot», 2020. - 304 b.
5. Maxmatqulov N.I., N.Z. Mamatov. // Mehnat muhofazasi va xavfsizlikni boshqarish tizimini takomillashtirish. Monografiya. 2024, - 120 b.
6. Влияние климатических рис^в и уcтoйчивoе развитие финанcoвoгo сектора Poccийcкoй Федерации / Банк Poccии. - Mocква, 2020. - 34 с.
7. Xodjaev B., Urazova M. Pedagogning loyihalash madaniyati" moduli bo'yicha o'quv uslubiy majmua. Toshkent, TDPU, 2016. - 161 b.
8. D. Ruziyeva, M.Usmonboyeva, Z. Xolikova. Interfaol metodlar: mohiyati va qo'llanilishi. // Metodik qo'llanma: - T: Nizomiy nomidagi TDPU nashriyoti, 2013. -136 bet.
9. Ученые объяснили резкое потепление климата в России // Известий. -2020. - 12.01. - URL: https://iz.ru/963287/2020-01 -12/uchenye-obiasnili-rezkoe-poteplenie-klimata-v-rossii
10. Экология составили рейтинг природных катаклизмов 2019 года // БФМ.РУ. - 2019. - 30.12. - URL: https://www.bfm.ru/news/433195
