CC BY
1AVTOMOBIL VA QISHLOQXO'JALIKMASHINALARI
UDK 656.131
MAXSUS TRANSPORT VOSITALARINING TORMOZ KOLODKALARINI YEYILISHI TUFAYLI ATROF-MUHITGA TARQALADIGAN ZARARLI
ZARRACHALARNI TAHLILI
Abdunazarov Jamshid Nurmuxammatovich Jizzax politexnika institute, t.f.d, dotsent, ORCID: 0000-0002-7721-4766, email:jamshid1986_86@list.ru
Karimova Kamola G'ulomovna
Jizzax politexnika institute, PhD, ORCID: 0000-0001-5035-0525, email: kamola.karimova1987@gmail.com
Berdiyorova Iroda Shavkatovna Jizzax politexnika instituti, "Transport vositalari muhandisligi" kafedrasi assistenti
Annotasiya. Ushbu maqolada ixtisoslashgan transport vositalari tormozlanish jarayonida tormoz ustquymalari yeyilishi natijasida atrof-muhitga chiqadigan zarralar tarkibi tahlili keltirilgan. Ixtisoslashgan transport vositalari tormoz ustquymalarining resurs davri g'ildirakning yo'l bilan ilashish koeffitsiyentiga bog'liq holatda o'zgarishini hisobga olgan holda ularning atmosferaga chiqaradigan zarralar miqdori nazariy jihatdan tahlil qilingan. Ixtisoslashgan transport vositalari tormozlanish jarayonida tormoz ustquymalari yeyilishidan hosil bo'ladigan zarralar tarkibida metallarning kontsentratsiyasini tarqalishi tahlili keng yoritilgan. Shaharlarda zarracha moddalarning muhim hissasi yo'l harakati bilan bog'liq manbalar hisoblanadi. Ixtisoslashgan transport vositalari tormozlanish jarayonida olingan namunalar tarkibida temir, mis, rux, xrom, qalay va surma kabi metall elementlar yuqori miqdorda mavjud ekanligi aniqlangan. Hozirgi kunda avtomobillar tormozlanish jarayonida hosil bo'ladigan zarralarning ekologiyaga ta'sirini salbiy ta'siri to'g'risida ma'lumotlar keltirilgan.
Аннотация. В данной статье рассматривается состав частиц, выбрасываемых в окружающую среду в результате деградации тормозных накладок при торможении специализированных автомобилей. Теоретически изучено количество частиц, выбрасываемых в окружающую среду, с учетом того, что ресурс тормозных колодок на специализированных автомобилях варьируется в зависимости от коэффициента контакта колес с дорогой. Подробно изучено распределение концентраций металлов в частицах, образующихся в результате коррозии тормозных колодок при торможении специализированных автомобилей. Источники, связанные с дорожным движением, вносят значительный вклад в образование твердых частиц в городах. Было обнаружено, что образцы, собранные во время торможения специализированных транспортных средств, содержат высокие уровни таких металлических элементов, как железо, медь, цинк, хром, олово и сурьма. В настоящее время имеется информация о негативном влиянии частиц, образующихся при торможении автомобилей, на окружающую среду.
Annotation. This article examines the composition of particles emitted into the environment as a result of brake lining degradation during the braking of specialized cars. The amount of particles emitted into the environment has been theoretically studied, taking into account that the resource duration of brake pads on specialized vehicles varies based on the coefficient of wheel contact with the road. The distribution of metal concentrations in particles created by the corrosion of brake linings during the braking of specialized vehicles is extensively studied. Traffic-related sources contribute significantly to particulate matter in cities. It was discovered that the samples collected during the braking of specialized vehicles contain high
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
levels of metal elements such as iron, copper, zinc, chromium, tin and antimony. Currently, there is information about the negative impact of the particles formed during braking of cars on the environment.
Kalit so'zlar: tormozlanish, avtomobil g'ildiraklari, yeyilish jadalligi, ilashish koeffitsiyenti, yo'l changi, zarralar tarqalishi.
Ключевые слова: торможение, колеса автомобилей, интенсивность изнашивания, коэффициент сцепления, дорожная пыль, дисперсность частиц.
Keywords: braking, car wheels, wear rate, adhesion coefficient, road dust, particle dispersion.
Kirish
Ixtisoslashgan transport vositalari harakatlanishi natijasida hosil bo'ladigan zarralar asosan, chiqindi gazdan hosil bo'ladi degan umumiy fikr mavjud. Atrof-muhutdagi qattiq zararli zarralarning avtomobil bilan bog'liq eng muhim manbalardan biri, tormoz ustquymalari yeyilishidan hosil bo'ladigan zarralar hisoblanadi. Tormoz ustquymalari yeyilishi natijadida atrof-muhitga chiqadigan miqdori bo'yicha aniq hisob-kitoblarni olish murakkabroq. Chunki tormoz ustquymalari yeyilishidan hosil bo'ladigan zarralar miqdori aniqlash namuna olish joyidan tashqari boshqa turli parametrlarga bog'liq. Bunga eng muhim sabab, standartlashtirilgan namuna olish tartibi va o'lchash texnikasining yo'qligi hisoblanadi. Bu, ko'pincha, tadqiqotchilar tomonidan turli xil eksperimental yondashuvlar asosida tekshiriladi. Shuning uchun taqqoslanmaydigan natijalar va xulosalarga olib keladi.
Ixtisoslashgan transport vositalari tormoz ustquymalarining yeyilishi natijasida hosil bo'lgan zarralarining kimyoviy tarkibi va zararlilik darajasi ko'p jihatdan avtomobilni boshqarishga, xususan, tormozlanish samaradorligi va g'ildirakning yo'l biln ilashish koeffitsiyentiga bog'liq. Ixtisoslashgan transport vositalari tezligi, holati va texnik xizmat ko'rsatish davriyligi ham muhim ko'rsatkichlardan biri hisoblanadi. Tormozlanish hodisasi sodir bo'ladigan sharoitlar (harorat va atrof-muhitdagi kimyoviy moddalar) hosil bo'lgan zarralarning xususiyatlariga katta ta'sir ko'rsatadi.
Material va metodlar
Ixtisoslashgan transport vositalari tormoz ustquymalari yeyilishi natijasida hosil bo'lgan zarralarini miqdorini o'lchash va tavsiflashdagi qiyinchiliklarga qaramay, bu borada olib borilayotgan tadqiqotlar tobora ko'payib bormoqda. Adabiyotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, tormoz ustquymalarining yeyilishi natijasida hosil bo'ladigan zarralar miqdori, fizik -kimyoviy xususiyatlari, zararlilik darajasi va inson salomatligiga salbiy ta'sirlari bo'yicha salmoqli ilmiy ishlar amalga oshirilmoqda. Shuningdek, ushbu olib boriladigan tadqiqot yuqorida aytib o'tilgan muammolar bo'yicha asosiy kamchiliklarni aniqlash, g'ildirakning yo'l bilan ilashish koeffitsiyentini hisobga olgan holda zarralar miqdorini aniqlashdan iborat.
Zamonaviy avtomobillardada ikki turdagi tormoz mexanizmi keng qo'llaniladi:
- Diskli tormoz mexanizmida - disk aylanadi va kaliper ichiga ikkita qo'zg'almas kolodka o'rnatiladi. Ishchi silindrlar kaliperga o'rnatiladi, tormozlash paytida ular tormoz kolodkalarini diskka siqiladi.
- Barabanli tormoz mexanizmida - yengil avtomobilning orqa g'ildiraklariga o'rnatiladi. Ish paytida shinalar va baraban orasidagi bo'shliq ortadi va uni yo'q qilish uchun mexanik regulyatorlar qo'llaniladi. Diskli tormoz mexanizmining grafik tasviri 1-rasmda keltirilgan.
Zamonaviy avtomobillarda odatda old diskli va orqa barabanli tormoz mexanizmi bilan jihozlangan. Hisob-kitoblarga ko'ra, oldingi tormoz mexanizmi umumiy tormozlash quvvatining
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
A VTOMOBIL VA QISHLOQ XOJALIKMASHINALARI
taxminan 70 foizini ta'minlashi kerak va shuning uchun orqa tormozlarga qaraganda tez-tez almashtirilishi kerak. Avtomobil tormoz mexanizmi asosan, disk, kalodkalar va tormoz ustquymasidan tashkil topgan ishqalanish juftlaridan iborat.
1-rasm. Diskli tormoz mexanizmining grafik tasviri [1]
Ixtisoslashgan transport vositalari tormoz mexanizmida ishlatiladigan disklar odatda kulrang quyma cho'yandan tayyorlanadi, ammo ba'zi hollarda ular mustahkamlangan uglerod, keramik kompozitlar va alyuminiy kabi kimyoviy elementlardan tayyorlanadi.
Tormoz diski, odatda, asosan bog'lovchilar, tolalar, metallar, ishqalanishga qarshi qo'shimchalari va moylash materiallari o'z ichiga oladi: [2, 3]. Bog'lovchilar tormoz diskining tarkibiy qismlarini bir-biriga bog'lab turadi va mexanik harakat ostida qoplamaning strukturaviy yaxlitligini ta'minlaydi. Bog'lovchilar qoplama materialining 20-40 foizini tashkil qiladi va o'zgartirilgan fenol-formaldegid qatronlaridan tayyorlanadi. Mustahkamlovchi tolalar metallarning mexanik mustahkamligi va tuzilishini ta'minlaydi. Mustahkamlovchi tolalar odatda qoplama materialining massasi bo'yicha 6-35 foizini tashkil qiladi. Mustahkamlovchi tolalar metall, mineral, keramika yoki organik deb tasniflanishi mumkin. Mustahkamlovchi tolalar asosan mis, po'lat, kaliy titanat, shisha, organik materiallaridan iborat. Asos moddalari issiqlik va shovqin yutuvchanlik xususiyatlarini yaxshilash, shuningdek ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish uchun ishlatiladi. Asos moddalari odatda noorganik birikmalar (bariy va sulfat, magniy va xrom oksidlari), silikatlar, maydalangan shlaklar, tosh va metall kukunlardan tashkil topgan. Qoplama materialining massa bo'yicha 15-70 foiz oralig'ida tashkil qiladi. Moylar mexnizmning ishqalanish va yeyilish xususiyatlariga ta'sir qiladi. Yog'lar noorganik yoki organik bo'lishi mumkin. Odatda grafitli plastik surkov moylari ishlatiladi. Moylar kaustiklar ishqalanishni kuchaytirish, kontakt yuzalar orasidagi tozalikni saqlash va o'tkazuvchi plyonkalarning to'planishini cheklash uchun ishlatiladi [3].
Ixtisoslashgan transport vositalarida odatda uch xil tormoz ustquyma turlari mavjud: asbest bo'lmagan organik (NAO), yarim metall va kam metalli. NAO tipidagi kolodkalar nisbatan yumshoq va boshqa turdagi kolodkalarga nisbatan past tormoz shovqinini namoyon qiladi, lekin ular yuqori haroratda tormozlash qobiliyatini yo'qotadi va boshqa turlarga qaraganda ko'proq chang hosil qiladi [4].
Ko'p yillar davomida tormoz kolodkalari asbest tolalaridan ishlab chiqarilgan, ammo ular inson salomatligi uchun jiddiy zararli ta'sir ko'rsatganligi tufayli hozirgi kunda asbestsiz kolodkalar ishlab chiqarish yo'lga qo'yilgan. Kam metalli kolodka oz miqdorda metallar (massa bo'yicha 10-30%) bilan aralashtirilgan organik moddalardan iborat. Ular yuqori haroratlarda
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
ishqalanish va yaxshi tormozlash qobiliyatini namoyish etadilar. Yarimmetall tormoz kolodkasi yuqori metall tarkibiga ega (massa bo'yicha 65% gacha), bu ularni yanada bardoshli va mukammal issiqlik o'tkazuvchanligini ta'minlaydi. Boshqa tomondan, ular disklar tezroq eskirishga moyil bo'lib, yuqori shovqin xususiyatlarini namoyish etadilar. Yuqori ishlash talablari yoki ekstremal tormozlash sharoitlari uchun (sport avtomobillari, tez yordam mashinalari, politsiya mashinalari) po'lat va mis tolalarni o'z ichiga olgan metall qoplamalar qo'llaniladi [2, 4]. Tormoz kolodkalari materialining kimyoviy tarkibi 1-jadvalda keltirilgan.
1-jadval
_Tormoz kolodkalari materialining kimyoviy tarkibi [5]_
Xomashyo nomi Zichlik (kg/sm3) % hajm
Bog'lovchi kremniy karbid 3,21 15
To'ldiruvchi bariy (BaSO4) 4,5 12
Sintetik grafit 2.32 8
Aluminiy (Al203) 3,95 11
Rux 7,14 9
Koks 1,506 8
Mis 5,7 19
Temir 7,874 18
Disk va kolodka orasidagi ishqalanish orqali turli o'lchamdagi zarralarni hosil qiladi. Tormozlash hodisasi vaqtida diskka qarshi siljiydigan va avtomobilning kinetik energiyasini issiqlik energiyasiga aylantiradigan kolodkaga mexanik ta'sir qiladi. Avtomobil tormozlari mexanik ishqalanishdan tashqari yuqori issiqlik hosil bo'lishiga sabab bo'ladi. Tadqiqot natijalari
Disk va kolodka orasidagi ustquyma ishqalanishi orqali asosan mikron o'lchamdagi zarralarni hosil qiladi. 2-rasmda laboratoriya sharoitida o'tkazilgan tormoz mexanizmi sinovlari natijasida hosil bo'lgan qattiq zarralarning turli o'lchamdagi tasviri keltirilgan.
2-rasm.Tormoz ustquymalarini yeyilgan zarralarini SEM tasvirlari [1]
Ba'zi diskli tormoz tizimlari mustahkam tormozlanishni ta'minlash uchun kolodkaning disk bilan past bosimli aloqada bo'lishini talab qiladi. Bu atrof-muhitdagi zarralarning ortiqcha chiqishiga olib keladi. Tormoz kalodkalari quyma temir disk o'rtasidagi murakkab aloqa holatining batafsil tushuntirish modeli tadqiqotchilar tomonidan ishlab chiqilgan [6, 7]. Ushbu modelda tormoz diskining makroskopik ishqalanish va qattiq zarralarining harakati kolodka va disk orasidagi chegara qatlamidagi mikroskopik aloqa holati (kontakt platolarining o'sishi va yo'q qilinishi) bilan izohlanishi mumkin [3]. Tormoz diski kolodka yuzasida chapdan o'ngga siljiydi. Kolodka va disk orasidagi bo'shliqdagi yeyilgan zarralari oqimi ko'rsatilgan [8]. 3-rasmda modelning soddalashtirilgan vizual tasviri keltirilgan.
Ixtisoslashgan transport vositalari tormozlash jarayonida hosil bo'lgan barcha zarralari
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
atmosfera tarkibiga aylanmaydi. Hosil bo'ladigan zarralarining taxminan 50 foizni 20 mkmdan kichik bo'lgan zarralar tashkil etadi. Shahar muhitida olib borilgan tadqiqotlar tormoz ustquymalari yeyilishidan hosil bo'lgan zarralar tarkibi torm oz ustquymalari ishlab chiqarilgan materialiga bog'liqligi aniqlangan [2, 9, 10]. Tormozlanish hodisalari kamroq bo'ladigan avtomobil yo'llarida zarralar miqdori sezilarli darajada past ya'ni 3 foizini tashkil etadi [11]. Bundan tashqari olib borilgan tadqiqotlar avtomobil yo'llardagi chang zarralari tarkibida tormoz ustquymalarining yeyilishidan hosil bo'lgan zarralar miqdori 11-21 foizni tashkil etganligini aniqlandi [8, 10].
Yuza
Yeyilgan qismlami siqish Ikkilamcki qatlam Birlamchi qatlam
3-rasm. Ustquyma va disk o'rtasidagi aloqa holatining tasviri [1]
Ixtisoslashgan transport vositalari tormoz ustquymalari yeyilishidan hosil bo'lgan zarralarining eng yuqori kontsentratsiyasi, asosan, chorrahalar, svetoforlar, piyodalar o'tish joylari va yo'l burchaklari yaqinida kuzatiladi [2].
Ixtisoslashgan transport vositalari tormoz ustquymalari yeyilishi natijasida hosil bo'lgan zarralari asosan mexanik jarayon natijasida chiqariladi va qattiq o'lchamli holatda namoyon bo'ladi. Bu borada olib borilgan ko'plab tadqiqotlar mavjud, ular mayda va o'ta mayda o'lchamda ham zarralar kontsentratsiyasi mavjudligini ko'rsatdi [6, 7]. Tormoz ustquymalarining yeyilishi natijasida hosil bo'lgan zarralarining SEM tasvirlari shuni ko'rsatdiki, tormozlanish jarayonida hosil bo'lgan zarralar o'lchami juda kichik ekanligini ko'rsatdi. [6].
P.G.Sanders tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda tormoz ustquymalari yeyilishi natijasida hosil bo'lgan zarralarini o'lchami 1,0 va 6,0 mikron oralig'ida o'zgarib borishi isbotlangan. Shahar magistral yo'llari sharoitida metall, yarim metall va asbest bo'lmagan organik tormoz (NAO) kalodkalarini sinovdan o'tkazdi va zarralarning o'lchami 5-6 mikron ekanligi aniqlandi. Tadqiqot ochiq namuna olish tizimida orqali aniqlangan [12]. Tormoz ustquymalarini yeyilishi natijasida hosil bo'lgan zarralarining o'lchamlarini taqsimlash katta ahamiyatga ega. Chunki hosil bo'lgan zarralarning katta qismi kichik o'lchamlar hisoblanadi.
M.Riediker tomonidan 2008-yilda atrof-muhit sharoitida oltita turli yo'lovchi avtomobillarning oldingi tormoz ustquymalarini sinovdan o'tkazilganda (orqa tormozlarga nisbatan) hosil bo'lgan zarralar kichik o'lchamlarga o'zgarishiga hamda avtomobilni to'liq to'xtashi oddiy sekinlashuvga nisbatan yuqori zarralar hosil bo'lishi aniqlandi [11].
Tadqiqot natijalari tahlili
Tormoz ustquymalari yeyilishi natijasida hosil bo'lgan zarralarining kimyoviy tarkibi ularni to'liq tavsiflash va inson salomatligiga salbiy ta'sirini baholashda hisobga olinishi kerak. Tormoz ustquymalarining yeyilishi natijasida hosil bo'lgan zarralar tarkibida og'ir metallar inson salomatligi salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Zamonaviy tormoz mexanizmlari detallari juda ko'p turli xil va ba'zan noma'lum tarkibiy qismlardan iborat kompozitsiyalardir. Tormoz mexanizmlari detallari yeyilishi natijasida hosil bo'lgan zarralarning kimyoviy tarkibi asl qoplama materialining kimyoviy tarkibidan sezilarli darajada farq qiladi. Tormozlash jarayoni tormoz mexanizm detallari yeyilishi natijasida hosil
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
bo'lgan zarralarining kimyoviy tarkibiga qanday ta'sir qilishini to'liq ko'rib chiqish uchun detallariga ishlatiladigan materiallar va yeyilish natijasida hosil bo'lgan zarralar tarkibini ko'rib chiqish lozim. Tormoz ustquymalari ishlab chiqarishda foydalaniladigan materiallarning kimyoviy tarkibida asosan Fe, Cu, Zn va Pb kabi metallardan foydalaniladi. Tormoz mexanizmi detallarida tarkibida Fe (temir) ulushi 60 foizgacha yetishi mumkin, bu qoplama turiga qarab o'zgaradi [9]. Tormoz ustquymalari tarkibida K va Ti, Pb miqdori og'irligiga nisbatan 12 foiz ni tashkil qiladi. Zamonaviy qoplamalarda Ba, Mg, Mn, Ni, Sn, Cd, Cr, Ti, K va Sb kabi boshqa metallar ham og'irligiga nisbatan 0,1 foizgacha bo'lgan miqdorini tashkil etadi [13]. ]. 2-jadvalda tormozlanish jarayonida hosil bo'ladigan zarralarni elementla r tarkibi keltirilgan.
2-jadval
Tormozlanish jarayonida hosil bo'lgan metall zarralar [10]_
Metall nomi Tormozlanish natijasida hosil bo'lgan zarralar (mg/kg) Metall nomi Tormozlanish natijasida hosil bo'lgan zarralar (mg/kg)
Al 330-20 000 Mg (1700) - 83 000
Mn 620-5640 Mn 620-5640
Ba (5800) - 140 000 Mo 5,0-740
Ca 500-8600 Ni 80-730
Co 12-42.4 Pb 4,0-1290
Cr 135-12 000 Sb 4,0-19 000
Cu 70-210 000 Sn 230-2600
Fe 1300-637 000 Ti 100-110 000
K 190-39 000 Zn 120-27 300
Hozirgi kunda tormoz ustquymalari yeyilishi natijasida hosil bo'lgan zarralar tarkibida Sb yuqori ko'rsatkichga ega. Ushbu element tormoz qoplamalari ishlab chiqarishda 1-5 foiz miqdorida Sb (Sb2,S3 ) stibnit shaklida qo'llaniladi Sb tebranishlarni kamaytirish va ishqalanish barqarorligini yaxshilash uchun moylash vositasi sifatida ishlatiladi. Turli geografik hududlardan (Yevropa va Yaponiya) o'tkazilgan sinovlar natijasida tormoz ustquymalari tarkibida Sb, S ni o'z ichiga olgan namunalarini aniqlangan. Stibnit tormozlash jarayonida Sb2O3 ga aylanadi. Bu kanserogen moddalar sifatida tasniflanadi [14].
Tormoz kolodkalari tarkibida eng ko'p turdagi fenolik birikmalar mavjud. Shuningdek, yo'l qoplamasida tormozlanish natijasida hosil bo'lgan zarralar tarkibida karbonil birikmalari, organik kislotalar va aromatik karboksilik kislotalar mavjud.
Asosiy qoplama materialining kimyoviy xossalari ko'pincha tormozlash jarayonida hosil bo'lgan yuqori harorat va bosim tufayli o'zgaradi [11]. Ba'zi og'ir metallarning (Fe, Cu, Zn, Sn, Sb) o'ziga xos namunasi bilan tavsiflanadi, ular qoplama materialiga o'xshashdir. Ushbu elementlar tormozlanish jarayonida hosil bo'lgan zarralar tarkibida mavjud. Tormozlanish natijasida hosil bo'lgan zarralar tarkibini o'rganish natijasida juda kichik zarralar, asosan, Fe, Cu, Ti, Al iborat ekanligini aniqlangan. Zarralar asosan Fe oksidlari shaklida paydo bo'ladi. Bu tormoz ustquymalari yeyilishi natijasida atrof-muhitga chiqadigan zarralar ekanligini anglatadi [11].
Zarralar tarkibidagi grafit abraziv qattiq zarralar natijasida hosil bo'ladi. Xud di shunday "oddiy sekinlashuv" va "to'liq to'xtash" tormozlash shakllarida Fe, Cu ning yuqori konsentratsiyada hosil bo'ladi. Fe, Cu va Mn bir-biri bilan sezilarli darajada bog'liq bo'lib,
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
ularning umumiy tormoz ustquymalari yeyilishi natijasida hosil bo'lgan zarralardan paydo bo'ladi. Tormoz ustquymalari yeyilishi natijasida hosil bo'lgan zarralarning 72 foizini Fe, Cu, Ti, S va Zr elementlar tashkil etadi [51
Tormoz ustquymalari yeyilishi natijasida hosil bo'lgan zarralar tarkibida aniqlangan organik birikmalar orasida polialkilen glikol efirlari (56,9%) va n-alkanik kislotalar (34,3%) eng ko'p turlar bo'lgan n-alkanlar, polisestik aromatik uglivodorodlar (PAU) aniqlangan [8].
Tormoz ustquymalari yeyilishi natijasida atrof-muhitga chiqadigan zarralar miqdorini tartibga soluvchi idoralar tomonidan alohida transport vositasi yoki avtomobil parki tomonidan ma'lum bir ifloslantiruvchi vosita sifatida o'rganish maqsadga muvofiqdir. Avtomobil harakatlanishi natijasida hosil bo'ladigan ifloslantiruvchi zarralar miqdori, iste'mol qilinadigan energiya yoki yoqilg'i miqdorini bashorat qiluvchi funktsional munosabatlar hisoblanadi. Tormoz ustquymalari yeyilishi natijasida hosil bo'lgan zarralar miqdori odatda avtomobil toifalari uchun olinadi. Bular bir nechta ko'rsatkichlarga bog'liq bo'lib, ulardan eng muhimi avtomobil xususiyatlari va chiqindilarni nazorat qilish texnologiyalari, ishlatiladigan yoqilg'ining turi, sifati, atrof-muhit va ish sharoitlariga bog'liq [8]. Tormoz ustquymalari yeyilishi natijasida hosil bo'lgan zarralar miqdorini o'lchash, shu jumladan, real sinov sharoitlari yoki laboratoriya tajribalari yoki matematik modellashtirish orqali aniqlandi.
K.Gietl, R.Lourens, A.J.Torpe va R.M. Xarrison tomonidan 2010 yilda NAO tormoz kalodkalari bilan o'tkazilgan tadqiqotda tormoz ustquymalarining yeyilish jadalligi 0,039-0,058 g/km oralig'ida ekanligini aniqlandilar.. Umuman olganda, to'g'ridan-to'g'ri o'lchovlardan yengil yuk avtomobillari harakatlanishi natijasida tormoz ustquymalari yeyilishidan hosil zarralar 0,03-0,08 g/km dan 0,21-0,55 g/km oralig'ida hosil bo'lishi aniqlandi [14].
Shahar magistral yo'llarida joylashgan chorrahalar atrofida tormoz ustquymalari yeyilishi natijasida hosil bo'lgan zarralar tarkibida og'ir metallar ko'p miqdorda mavjud. Avtomobil yo'llari va tunnellarda esa tormoz ustquymalari yeyilishi natijasida hosil bo'lgan zarralar kam miqdorda uchraydi. Shuningdek, tunnellarda o'tkazilgan tadqiqotlarida yengil yuk avtomobillar uchun tormozlanish jarayonida hosil bo'lgan zarralar miqdori 0,01 g/km ni tashkil etishi aniqlandi. Atmosfera chiqindilarining milliy inventarizatsiyasi markazi (NAEI) Buyuk Britaniya avtomobil parkidagi har bir avtomobil turi uchun salt ishlash rejimi, ishga tushirish natijasida hosil bo'lgan zarralarni birlashtirib, umumiy zararli zarralar miqdorini taqdim etdi. Ular yo'lovchi avtomobillari tormoz ustquymalari yeyilish jadalligi 0,7 g/km ekanligini aniqladilar. Tormozlanish natijasida hosil bo'lgan zarralarining 40 foizi atmosfera tarkibiga aylanishi isbotlandi [15].
B.D.Garg tomonidan 2000-yilda o'tkazilgan tadqiqotlarda tormozlanish natijasida hosil bo'lgan zarralar tarkibida S, Ti, Fe, Cu va Zr metal elementlar mavjud ekanligi va tormoz ustquymalarining yeyilish jadalligi 0,014-0,037 g/km oralig'ida ekanligini aniqladi [9]. B.D.Bukovieski tomonidan 2009 yilda o'tkazilgan tadqiqotlarda mahalliy, magistral yo'llarida ham tormoz kolodkalari yeyilishi natijasida hosil bo'lgan zarralar tarkibida Fe, Cu, Zn, Mo, Zr, Sn, Sb va Ba ning elementlari bilan zararlanganligi aniqlandi [16, 17, 18].
Xulosalar
Butun dunyoda avtomobil transportida transport xarajatlarini kamaytirish, ekologiyaga ta'sirini kamaytirish va shinalardan samarali foydalanish bo'yicha tadqiqotlar faol olib borilmoqda. Avtomobillar harakatlanishi natijasida tormoz ustquymalari va shinalar yeyilishidan chiqadigan zararli zarralarning miqdorini aniqlashda respublika va xorijiy tadqiqotlar natijalari keltirilgan.
Xulosa qilib aytganda, tormoz ustquymalari yeyilishi natijasida hosil bo'ladigan zarralar tarkibida Fe, Cu, Sb nisbatan yuqori ekanlligi, yengil avtomobillar tormoz ustquymalari yeyilish
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI jadalligi 0,011-0,51 g/km ekanligini ko'rsatadi.
ADABIYOTLAR
1. Wahlstrom, J. (2009). Towards a simulation methodology for prediction of airborne wear particles from disc brakes: Licentiate thesis. Department of Machine Design Royal Institute of Technology, Stockholm, ISBN 978-91-7415-391-0
2. Kukutschovâ, J., Moravec, P., Tomâsek, V., Matejka, V., Smolik, j., Schwarz, J., Seidlerovâ, J., Safârovâ, K. and Filip, P. (2011). On airborne nano/micro-sized wear particles released from low-metallic automotive brakes. Environmental Pollution 159:998-1006
3. Eriksson, M., Lord, J. and Jacobson, S. (2001). Wear and contact conditions of brake pads: dynamical in situ studies of pad on glass. Wear 249:272-278
4. Thorpe, A. and Harrison, R.M. (2008). Sources and properties of non-exhaust particulate matter from road traffic: A review. Science of the Total Environment 400:270-282
5. Boulter, P.G., Thorpe, A., Harrison, R. and Allen, A. (2006) Road vehicle non-exhaust particulate matter: final report on emission modelling - Published project report PPR110, TRL limited, Wokingham
6. Ostermeyer, G.P. (2001) Friction and wear of brake systems. Forschung im Ingenieurwesen 66:267-272
7. Osterle, W., Griepentrog, M., Gross, T. and Urban, I. (2001). Chemical and microstructural changes induced by friction and wear of brakes. Wear 251: 1469-1476
8. Soderberg, A., Sellgren, U. and Andersson, S. (2008). Using finite element analysis to predict the brake pressure needed for effective rotor cleaning in disc brakes. Document 2008-012565. 26th SAE Brake Colloquium and Exhibition, October 2008, San Antonio, TX
9. Garg, B.D., Cadle, S.H., Mulawa, P A. and Groblicki, P.J. (2000). Brake wear particulate matter emissions. Environmental Science and Technology 34:4463-4469
10. Barlow, T.J., Boulter, P.G., McCrae, I.S., Sivell, P., Harrison, R.M., Carruthers, D. and Stocker, J. (2007). Non-exhaust particulate matter emissions from road traffic: Summary report. TRL report for DEFRA. Scottish Executive. Welsh Assembly Government. DoENI
11. Abu-Allaban, M., Gillies, J.A., Gertler, A.W., Clayton, R. and Proffitt, D. (2003). Tailpipe, resuspended road dust, and brake-wear emission factors from on-road vehicles. Atmospheric Environment 37:5283-5293
12. Sanders, P.G., Xu, N., Dalka, T.M. and Maricq, MM. (2003). Airborne brake wear debris: size distributions, composition, and a comparison of dynamometer and vehicle tests. Environmental Science and Technology 37:4060-4069
13. Riediker, M., Gasser, M., Perrenoud, A., Gehr, P. and Rothen-Rutishauser, B. (2008). A system to test the toxicity of brake wear particles. 12th International ETH-Conference on Combustion Generated Nanoparticles, 23-25 June 2008, Zurich, Switzerland
14. Gietl, J.K., Lawrence, R., Thorpe, A.J. and Harrison, R.M. (2010). Identification of brake wear particles and derivation of a quantitative tracer for brake dust at a major road. Atmospheric Environment 44:141-146
15. NAEI (2012). Road transport emission factors from 2010 NAEI. http://naei.defra.gov.uk/datawarehouse/3_9_323_136259_roadtransportefs_naei10_v2.xls
16. Bukowiecki, N., Gehrig, R., Lienemann, P., Hill, M., Figi, R., Buchmann, B., Furger, M., Richard, A., Mohr, C., Weimer, S., Prévôt, A. and Baltensperger, U. (2009a). PM10 emission factors of abrasion particles from road traffic (APART). Swiss Association of Road and Transportation Experts (VSS)
17. Ismayilov K., Alimova Z., Asqarov I., Karimova K. "The Research On Road Dust
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
And Particles Caused By Traffic (on the example Jizzakh city)" Problems in the textile and light industry in the context of integration of science and industry and ways to solve them": (PTLICISIWS-2022)
18. Shermuxamedov A.A., Karimova K.G'. "Avtomobillar tormoz mexanizmlari detallari yeyilishi natijasida hosil bo'ladigan zarrachalarning inson salomatligiga ta'siri'V/HaMaHraH мухдндислик-курилиш институтининг «Механика ва технология илмий журнали» («Научный журнал механика и технология»,«Scientific Journal of Mechanics and Technology»). 2023 y. (05.00.00;№2)
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
