CC BY
13Key words: travel, observation, trip, works, prose, classics, documents, miracles, meaning, artistic, historical, ethnographic, local history, distance, cities.
Сведение об авторе:
Самиев Джумахон Сайдмуродович - соискатель кафедры теория и история литературы Таджикского государственного института языков имени Сотима Улугзода. Адрес: 734019, Республика Таджикистан, г.Душанбе, улица Ф. Мухаммадиева 17/6 Элекронная почта: samir. tj@mail. ru
About the author:
Samiev Jumakhon - Postgraduate student of the Department of Tajik Language and Management Information of the Tajik State Institute of Languages named by Sotim Ulugzoda. Address: 734019, Republic of Tajikistan, Dushanbe, F. Mukhammadiev, street 17/6 E-mail: [email protected]
УДК - 82 ББК -84(4/8)
«МАТЛАЪ-УЛ-УЛУМ ФЙ МА^МАЪ-УЛ - ФУНУН» ^АМЧУН САРЧАШМАИ АДАБЙ ВА ^АНБАИ ТАЗКИРАВИИ ОН
Файзиева Ш.М.
Донишкадаи политехникии Донишгоуи техникии Тоцикистон ба номи ак.М.Осими
Дар адабиёти форсу точик сарчашмахои адабии судманде мавчуданд, ки доир ба хаёту осори шуаро, удабо ва хукамои асрхои мухталиф ахбори мухимро медиханд. Ба сифати чунин осори адабй махсусан, тазкирахо хизмат менамоянд. Аммо дар катори ин осор донишномахо низ маълумоти кофй ва муфидро пешкаш менамоянд. Вочидалии Мучмалй дар «Матлаъ-ул-улум» дар боби шашуми асараш, ки оид ба илми таворих аст, тартиби танзими фаслхоро бад-ин тарик мукаррар кардааст: баъд аз ташрехи таърихи салотини Ачаму арабу турку мугул фаслхои 7, 8-умро ба таърихи авлиёи киром, фасли нухумро ба баъзе аз хукамои фалосифа, фасли дахумро дар баёни ахволи уламои олимаком, фасли ёздахумро дар баёни ахволи баъзе аз шуарои номвар нисбат намуда, ки аз фаслхои мухимми ин боб ба шумор мераванд. Албатта, Мучмалй анъанаи гузаштагонро давом дода бошад хам, аммо навоварии у дар таснифи хукамо, уламо ва шуаро ва овардани нуктахои эшон дар донишнома ифода ёфтааст. Дар ибтидои фасли хакимон мафхуми «хаким»-ро муаллиф чунин шарх додааст: «Бидон, ки хаким онро гуянд, ки бар хакоики ашё, он чи ки ба олами улвй ва сифлй аст, иттилоъ ва огохй дошта бошад. Дар «Таърих-ул-хукамо» мастур аст, ки аввали хукамо Лукмон аст, хамасри Довуд алайхиссалом буд ва аз он чаноб таламмуз дошт»[3, с.91]. Баъдан исми файласуфони юнонй- Фишогурис, Антофилус, Аристотолис, Микротис, Батлимус, Ч,олинус, Букрот, Вичонуси Калмо, Букротис, Балинос ва баъдан Чомосп, Гуштосп, Арчосп, Бузурчмехрро муаррифй менамояд. Хулоса, чамъан 22 нафар хакимони машхури оламро тазаккур менамояд. Аз инхо 10 нафар хукамо аз Юнон, 12 нафар аз Ачам ва 1 нафар хаким - Х,аким Бедпои Барахманро аз Х,инд мисол меорад. Аз чумла, Мучмалй дар бораи ин хаким чунин менигорад: «Х,аким Бедпои Барахман афзали хукамои Х,инд буда, китоби «Калила ва Димна» у тасниф намуда» [3, с.91]. Аммо дар хеч чо мо дар бораи ин хаким ва ё ин асарро нигоштани у маълумоте пайдо накардем. Аз хукамои кадими Ачам - Чомосп, Бузурчмехр, Х,аким Умари Хайём, Абунасри Форобй, Абуалй ибни Сино, Шахобиддини мактул, Хоча Насриддини Тусй ва Мирмухаммади Бокирро, ки дар Машхад маъруф буд, ёдрас шудааст. Мучмалй хини муаррифии хакимон аз акволи эшон мисол меоварад ва он нуктахо чолиби диккат буда, маънои хикматомезро доранд, ки аз мухассаноти ин боб махсуб меёбад. Барои мисол, аз он нуктахо: «Душвортарини корхо ин аст, ки кариме пеши лаиме дасти эхтиёч пеш нихад». Аз Чомосп [3, с.91]. «Чахор хазор каломи хикмат фарохам овардам ва чахор аз он баргузидам: ду кобили ёд доштан ва он холик асту мавт, ду кобили фаромуш кардан, яке эхсон аст, ки аз ту ба дигарон расад, дувум бадист, ки аз дигарон ба ту расад». Аз Бедпои Барахман [3, 91]. Еайр аз ин, муаллиф хангоми зикри хукамо ба шачараи эшон таваккуф намуда, масалан, Шахобиддини мактулро хохарзодаи Шахобиддини Сухравардй меномад [3, с.91].
Дар фасли олимони машхур 19 нафарро зикр намуда, аз уламои Х,инд - Махдумулмулк мулло Абдуллох, Мулло Абдулхаким, Мавлоно Абдулазизи араб валади Шайх Абдуррашид ва Нуруллохи Шустариро ракам мезанад, ки аввалй дар замони Акбарподшох, дувумй дар замони салтанати Шохчахон, савумй дар замони Аврангзеб, чорумй дар ахди Чахонгирподшох зистаанд. Боиси тазаккур аст, ки муаллиф таърихи таваллуд ва вафоти аксари уламо ва шуароро кайд менамояд. Мисол, дар баёни Фахриддини Розй чунин меорад: «Фазлу камолаш аз гояти шухрат мустагнй аз ташреху тавсиф аст. Дар санаи понсаду чилу чахор дар балдаи Рай ба вучуд
омада ва мyддaте дар Хоpaзмy Мовароуннахр ба сар бypдa. Aз таснифоташ «Тафсири кабир» ва Faйpa мaъpyфy машхур аст. Дар соли 606 хичрй интикол фармуд» [3, с.93]. Дар рисолаи Нозир Apaбзодa «Фaхpyддини Розй» низ замони тавлид ва вафоташ айнан ба гyфтaи Мучмалй аст. Мyхтaccоти дигари ин фасл дар он аст, ки аз фазоили yлaмо ёдрас мегардад. Х,амоно дар давоми ахбори мазкур мегуяд, ки Фaхpyддини Розй «гох-гох фикри шеър хам мефармуд» ва ин китъаро мисол меорад:
Агар душман насозад бо mу, эй дуcm, Ту мeбoяд, ku бо душман бжозй. Гaрam ранye расад, махрушу махрош, Таваккул кун ба луmфу бeнuёзй, Вагарна чанд рyзe сабр фармо, На у монад, на mу, на Фaxрu Розй. [3, с.93]
Чунин ба мушохида расид, ки зикри баъзе 6узургон дар фасли yлaмо ва хам шyapо омадааст. Ба андешаи мо, муаллиф вобаста ба мухтавои осорашон макоми эшонро муайян намуда, дар фасле муфассал дар дигаре мухтасар маълумот овардааст. Масалан, дар бораи Мавлоно Aбдypaхмони Ч,омй Мучмалй дар фасли уламо муфассалтар маълумот медихад: «Мулло Ч,омй. Исми шарифаш Aбдypaхмон. Acлaш аз Исфахон ва мавлудаш касабаи Ч,ом аст. Тасонифаш дар арабй ва форсй дар илми нахву тасаввуфу apyз ва кофия ва муаммо машхуру маъруфанд ва ба хиздахуми мухаррам дар соли хаштсаду наваду хашти хичрй аз ин дори нопойдор ба дорулкарор интикол фармуд»[3, с.93]. Дар фасли шуаро таваккуфи мучазе аз ин шоир намуда, бо овардани як байт иктифо мекунад ва таъкид мекунад, ки дар фасли пешин «шаммае аз ахволи y оварда будам». Он байт ин аст:
Цон maнu фарсударо бо гaмu щцрон гузoшm,
Тоцаmuмeщoн надошш, xoнa бамeщoн гузошш». [3, с.94]
Мучмалй осори Чрмиро ном нагирифтааст, вале соли вафоташро дакик овардааст ва Уро дар шумори уламо ва удабои маъруфу машхур медонад[3, с.93].
Дар ин фаслхо харчанд мусанниф маълумоти умумй оид ба уламо, шуаро ва хукамо медихдд, лек дар донишномахои дигар, ба мисли «Нафоис-ул-фунун»- и Шамсиддин Мухаммад ибни Махмуди Омулй, ки аксари донишномахо дар пайравии ин донишнома эчод шудаанд, бобе оид ба шоирон ва адибон мавчуд нест. Мучмалй дар фасли шуарои номвар 25 адибро, аз чумла Aбyaбдyллои Рудакй, Aфзaлиддин Мухаммади Кошй, Aбyнacpи Фарохй, Aхлии Шерозй, Aхлии Хуросонй, Осафй, Мирзо Ч,алоли Acиp, Aбдypaхмони Ч,омй, Х,офизи Шерозй, Саъдии Шерозй, Соиби Табрезй, Толиби Омулй, Захири Форёбй, Унсурй, Урфй, Носиралй, Faнии Кашмирй, Faнимaт, Aбyлкоcими Фирдавсй, ФиFOнии Шерозй, Файзии Фаёзй, Мухаммадчони ^удсй, Калим, Вокиф, Х,илолиро зикр намуда, аз ашъори эшон 36 байт аз маснавй, рубой, Faзaл, фард ва Faйpaхо баргузидааст. Х,амчунонки маълум гашт, аз шуарои форсизабони Х,инд 11 нафар зикр гардидаанд. Aммо муаллиф аз шуарои маъруфу макбули дигар, ки дар Х,инд шухрат ёфта буданд, харфе намеорад. Faзaнфap Aлиев дар китоби «Aдaбиёти форсизабони Х,инд» («Персоязычная литература Индии») 3 нафарро аз кабили шуарои бехамто ва махбуби форсизабони Х,инд хисобидааст. Инхо Aмиp Хусрави Дехлавй, Файзй ва Aбдyлкодиpи Бедил мебошанд[1, с.156]. Aммо аз ин сегона муаллиф танхо Файзиро зикр намудааст. Ба мо маълум нест, ки чаро муаллиф аз ин шуарои номвар ёдовар нашудааст. Инчунин Мучмалй аз кадом миллат будани шуароро зикр менамояд, Масалан, асли Файзиро аз миллати араб, Бадриддини Х,илолиро аз турк хондааст. Лекин андешаи F.Aлиев дигар аст, y асли Файзиро бе ягон шакку шубха аз Х,инд мешуморад[1, с.108]. Дар «Энсиклопедияи адабиёт ва санъат» ачдоди Файзй аз ахли араб дониста шудааст [7, с.258] . Дар фасли шоирон аз эчодиёти Aбyaбдyллохи Рудакй ва Aбyнacpи Фарохй байте ё намунае оварда нашудааст. Ё чое Мучмалй аз хислати ночойи шоирон ёдрас мешавад. Масалан, дар бораи Мирзо Ч,алоли Arap, ки дар Х,инд ашъори уро хеле хуб истикбол карда буданд, чунин менигорад: «A^p. Номаш Мирзо Ч,алол аст. Х,амеша ба шурби хамр одат дошт. Дар девонаш саропо нозукхаёлист, балки баъзе ашъор, ки ба холати мастй гуфта, аз кисвати маънй муаррост. Aз уст:
Дар ^ayuyam цурбу буъд аз мардумм дунё галаш,
Ошнощо гaлam, ноошнощо гaлam,
Нуcxau oшуфmau дeвoнu умрu мо мапурс,
Xam zrnam, маънй zrnam, тшо галам, uмлo srnam». [3, с.94]
Х,амчунонки маълум гашт, Мучмалй аз хусну кубхи ашъори Arap ибрози назар намуда, андешаи интикодии хешро баён месозад. Дар баробари ин хислат нуктахои марбут ба шахсияти уро, ки ба мастй ва истифодаи зиёди май марбут аст, зикр намуда, ашъори дар ин хол сурударо бемаънй мехисобад. Ин чо баробари интикод аз фазилатхои шахсии суханвар ба накду баррасии
ашъори вай низ таваччух мекунад, ки ин нукта ба арзиши адабии асар ва макоми он дар накдушшеъри форсй таъкид меварзад.
Дар мавриди дигар Афзалиддин Мухаммади Коширо дар рубоисарой мумтоз медонад. Хаминро бояд тазаккур дод, ки албатта ба назар ахбори муаллиф оид ба шуаро чузъй намояд хам, вале хамаи он боиси шухрат ё тахаввули рузгори эшон гаштааст. Масалан, Мучмалй дар бораи хаводиси рузгори шоирон ахбори мухим дода менигорад, ки 4300 китоби шоир Файзй аз чониби подшох тасарруф мегардад[3, с.96] ё худ дар бораи аз ашъори Унсурй муассир гаштани Султон Махмуд ва се бор дахонашро бо гавхар пур кардани шох иттилоъ медихад. [3, с.95] Чизи дигаре, ки мехохем зикр намоем, овардани маълумоти мучаз ва такрор намудани афкори дигарон дар ин бахш ба мушохида мерасад. Мучмалй Рудакиро муктадии шоирон таъриф намуда, аммо байте аз у наовардааст. Вай хам шоирро кури модарзод гуфтааст.
Аз ин бахсу баррасихо равшан мегардад, ки харчанд дар китоби Мучмалй рочеъ ба суханварон нуктахои на чандон зиёде таъкид шудааст, аммо баррасии вучуди чанбахои тазкиравй дар бахше аз китоб ахаммияти илмиву адабии онро ба унвони сарчашма бозгуйй мекунад, ки ин чойгох ва ахаммиятро метавон дар чанд нукта чамъбандй намуд:
1. Мучмалй дар ин фасли асари хеш рочеъ ба ахволи шуаро маълумоти кутоху мучаз дода, осори мухимтарини эшонро номбар мекунад. Дар баробари ин, таърихи таваллуд ва вафоти эшонро мушаххас овардааст. Аммо шеваи баёни муаллиф якранг ба назар намерасад, гохо ба мушохида мерасад, ки дар шархи холи баъзе шуаро танхо бо зикри як чумла иктифо намудааст. Ба хар ойин аз ин бахши асар маълум мешавад, ки нависандаи асар кушидааст, ки суннатхои бехтарини тазкиранависиро идома дихад ё ба ибораи дигар дар таркиби донишнома анъанаи тазкиранависиро чой дихад, ки дар осори хаммонанди каблии он ин равиш камтар ба назар мерасад. Метавон як нуктаи дигареро низ таъкид намуд, ки дар комусхои давраи нав, хоса комуси адабиёт ва санъати точик чунин равиши анъанаи тазкиранависй дар таркиби донишнома ба мушохида мерасад.
2. Дар мавриди овардани намунахои ашъор низ шевахои гуногунро пеша намудааст. Гохо дар асар чунин ба мушохида мерасад, ки Мучмалй аз эчодиёти шоирон чанд байт ва гохи дигар танхо бо зикри як байт иктифо мекунад. Дар мавориди дигар бошад, агарчи муаллифи аслии байти мавриди назар ё китъаро намеорад, бо зикри ибораи «ло аъламу исмуху» ба таври махсус ишорат мекунад, ки асли муаллифи китобро намедонад. Х,аройина, овардани ашъори мазкур дар баробари риояи суннати хоси тазкиранависй аз чониби муаллифи мазкур барои огохии чомеаи форсизабони Х,инд аз адабиёти форсу точик накши муассир хохад гузошт.
3. Аз мухимтарин равиши кори Мучмалй он аст, ки дар бораи хислатхои шоирон низ иттилоъ додааст ва ин шеваи нигориш ва муносибати вай ба шоирон дар муайян намудани нуктахои бисёри вобаста ба масъалахои шинохти макоми суханварон ва кисматхое аз зиндагиномаи онон амри зарурй ва мухим ба шумор меояд. Ба ибораи дигар, таваччухи муаллиф ба ин чихати фазилатхои фардии шоирон барои маърифати ашъори эшон низ метавонад кумак намояд.
4. Х,арчанд Мучмалй шеваи кутохбаёниро пеш мегирад ва дар бораи на хама суханварони гузашта маълумот медихад, аммо худ ворид намудани ин усули тазкиранависй дар дохили донишнома судманд буда, ахаммияти илмиву адабиро дорост. Хоса, дар он рузгори Мучмалй, ки авзои адабиёти форсизабон дар холи аз миён рафтан дар ин сарзамин буда, забони форсй аллакай макоми расмии хешро аз даст дода буд, таълифи асаре бо чунин шева ва манзури иттилооте чунин дар бораи ахли сухан барои маърифати адабиёти форсй дар он сарзамин амре мухим ва зарурй ба шумор меояд.
АДАБИЁТ
1. Алиев, Газанфар. Персоязычная литература Индии - Москва, 1968. - 242с.
2. Арабзода, Нозир. Фахруддини Розй - Душанбе.: Ирфон, 1993 - 85 с.
3. Вочидалии Мучмалй «Матлаь-ул-улум фй мачмаъ-ул-фунун», Конпур, «Нувал Кишур», 1886, иб.аз 439с.
4. Музаффар Хусайни Сабо «Рузи равшан», Техрон, 1343
5. Омулй, Шамсиддин Мухаммад бинни Махмуд. Нафоис-ун-фунун фй ароис-ун-уюн, бо тасхехи окои Хоч Мирзо Абулхасани Шеъронй.- Техрон, 1381х. к.1, 595с.
6. Энсиклопедияи адабиёт ва санъати точик - Душанбе, 1989 ч. 2, 559
7. Энсиклопедияи адабиёт ва санъати точик - Душанбе, 2004 ч. 3, 516
МАТЛА-УЛЬ-УЛУМ ФИ МАДЖМА'-УЛ-ФУНУН КАК ЛИТЕРАТУРНЫЙ ИСТОЧНИК И ЕГО ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЙ АСПЕКТ
В этой статье на конкретных примерах показан повествовательный аспект «Матла-уль-улум» Воджидали Муджмали и представлен как важный литературный источник.
Муджмали продолжает традиции энциклопедии и обладает особым стилем выражения. Он дал интересные и новые сведения о мудрецах, ученых и поэтах, которых нет в других книгах. Поэтому информация автора книги не лишена значения и является полезным материалом при изучении литературы.
Ключевые слова: важный литературный источник, энциклопедия, комментарий, юриспруденция, ученые, поэты, индийская ископаемая литература.
MATLA-UL-ULUM FI MAJMA'-UL-FUNUN AS A LITERARY SOURCE AND ITS
INTELLECTUAL ASPECT
In this article, the narrative aspect of Matla-Ul-Ulum is shown on concrete examples, and Mudjmali is presented as an important literary source. Mudjmali continues the traditions of the encyclopedia and has a special expression style. He gave interesting and new information about sages, scientists and poets that are not in other books. Therefore, the information of the author of the book is not deprived of the value and is a useful material when learning the literature.
Keywords: an important literary source, encyclopedia, comment, jurisprudence, scientists, poets, Indian fossil literature.
Сведения об авторе:
Файзиева Шафоат — старший преподаватель кафедры государственного языка и обществоведения Политехнического института Таджикского технического университета имени ак. М.С. Осими, г.Худжанд. E- mail: [email protected]. Телефон: (+992) 927939960
About the autor:
Fayzieva Shafoat - is a senior lecturer at the Department of State Language and Social Studies of the Polytechnic Institute of Tajik Technical University named after ak. M.S. Osimi, Khujand. E- mail: [email protected]. Phone: (+992) 927939960
ТАСВИРИ ОТИФИИ ЗОДГО^ ДАР ШЕЪРИ ОЗАРАХШ
Цумъаев Ц. Ц.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Толиб Карими Озарахш шоирест, ки дар сурудани ашъор дар тамчиди диёр хунари шоирии хешро мавриди корбурд карор медихад. Дар як катор ашъори дар мавзуи зикршуда сурудаи шоир баёни интизой (абстракт) бо баёни мушаххас тазвич мешавад. Агар дар бандхои аввали чахорпорахои Озарахш хонанда ба матлаби шоир чандон пай набарад, дар бандхои минбаъда сарохатан ба хадафи шоир пай хохад бурд. Ифтихори ватандорй, ки аз тасвири зодгох сарчашма мегирад, аз мавзуотест, ки онро кариб хамаи шоирон пайгирй кардаанд ва ин мавзуъро бисёре аз онхо бидуни баёни интизой ифода намудаанд. Аммо Озарахш то чое аз чунин шеваи баён худдорй кардааст. Барои таквияти ин андешаи худ шеъри «Ман аз сулолаи дарёям»-ро мавриди баррасй карор медихем. Банди аввали ин шеър аз чор мисраъ таркиб ёфта, баёни интизоист ва андешаи шоир ба тарики мармуз ифода ёфтааст:
Ман аз диёри чарогонам, Ки дар щотаи зулматуо Ба рощ субу назар дорад; Ба рощ субуи саодатуо.
[4, с. 12]
Дар бандхои дуюму сеюм, ки яке аз шаш мисраъ ва дигаре аз панч мисраъ таркиб ёфтаанд, матлаби ичтимоии шоир равшан мешавад ва хонанда бе мушкилй дарк мекунад, ки он «диёри чарогон»-и тасвиркардаи шоир Точикистон аст, ки чашм «ба рохи субхи саодатхо» дорад. Зулматхое, ки ин диёри чарогонро ихота кардаанд, соярушанхо ва тирагихои таъриханд. Он чарогон фарзандони бузурги миллат, амсоли Камоли Хучандй ва Абуалй ибни Синоянд, ки замири башариятро бо илму фарханг ва шеъру сухани худ равшан кардаанд: Ман аз билоди бузургонам, Ки дарди ишц чу варзиданд, Ба мулки хеш нагунциданд Ва чун Камолу Абу Сино Зи шщри ёр цудо гаштанд, Гирифта домани гурбатщ Ман аз замини азизонам, Ки цумла фозилону фарзонаш Мисоли оби дари хона Fариби кишвари худ уастанд,...
[4, c.12-13]
Шоир дар банди сеюми шеъри фавкуззикр маколи мардумии «Оби дари хона тира»-ро бо такозои вазни шеър ба таври фишурда ёдовар шудааст. Дар бандхои панчуму шашум, ки чун байтхои дар боло зикршуда яке аз шаш мисраъ ва дигаре аз панч мисраъ иборатанд, шоир аз баёни мушаххас даст кашида, боз ба баёни интизой ручуъ кардааст:
Ман аз сулолаи дарёям, Ки дар лабони хамуши у
