CC BY
2BUXGALTERIYA XIZMATLARINI KO'RSATISHNING IQTISODIY
MOHIYATI
Po'latov X.O'.
SamISI, "Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobi va audit" kafedrasi katta o'qituvchisi
Qarshiyev Elbek SamISI talabasi
Annotatsiya. Ushbu maqolada bugungi kunda mamlakatimizda xizmat ko'rsatish tizimini takomillashtirish, xizmat ko'rsatish jarayonlarini optimallashtirish, buxgalteriya xizmatini ko'rsatishning iqtisodiy mohiyati va mazmuni mualliflar tomonidan yoritib berilgan.
Kalit so'zlar: xizmatlar, mamlakat iqtisodiyoti, buxlgateriya xizmatlari, iqtisodiy mohiyat.
Abstract. In this article, the authors highlight the economic essence and content of improving the service system in our country today, optimizing service processes, and providing accounting services.
Keywords: services, national economy, accounting services, economic essence.
Iqtisodiyotimizning barcha jabhalarida bo'lgani kabi, buxgalteriya hisobi borasida ham ulkan o'zgarishlar sodir bo'ldi. Keyingi yillar mobaynida xalqaro standartlarga to'la-to'kis javob beruvchi buxgalteriya hisobi tizimini yaratish borasida ko'pgina islohotlar olib borilmoqda. Buxgalteriya hisobidan foydalanuvchilar doirasi ancha kengayib borayotganligi, integratsiya jarayonlari chuqurlashayotganligi, qo'shma korxonalar Ba$o etilayotganligi, jahon moliya bozoriga chiqilayotganligi sarmoyalar, ishchi kuchi va valyutaning ayrim mamlakatlar o'rtasida erkin harakatlanishi zarurligi buxgalteriya hisobi tizimini jahon standartlariga ko'chirishni yanada qattiqroq talab qilmoqda.
Mulkchilik va tarmoq shaklidan qat'iy nazar, barcha xo'jalik subyektlarida buxgalteriya hisobi yuritiladi. U xo'jalik subyektidagi mablag'laming tuzilishi, joylanishi, qaysi manbalardan tashkil topganligi hamda xo'jalik jarayoni va muomalalari ta'siri ostida bo'layotgan o 'zgarishlaming borishi ustidan uzluksiz nazorat olib boradi.
Har qanday kompaniyaning iqtisodiy faoliyati resurslarni sarflash bilan uzviy bog'liqdir. Zamonaviy davrda asosiy vazifalardan biri bu: xarajatlardan oqilona foydalanish, rejalashtirilgan foyda hajmiga erishish uchun ularning miqdori va darajasini optimallashtirish. Ushbu muammolarni hal qilish tashkilotni markazlashmagan boshqaruvga, shuningdek, umumiy moliyaviy boshqaruv vakolatlari va majburiyatlarining bir qismini boshqaruvning quyi darajalariga topshirishga olib keladi. Ma'lum bir tijorat natijasiga erishish uchun amalga oshiriladigan resurslarning sarflanishi odatda xarajatlar deb ataladi.
Resurs xarajatlarini baholash usullari nuqtai nazaridan xarajatlarning ikki guruhi ajratiladi:
1) Buxgalteriya xarajatlari;
2) Iqtisodiy xarajatlar (ular o'z navbatida transformatsiya xarajatlari yoki ishlab chiqarish xarajatlari va tranzaksiya xarajatlari yoki xo'jalik yurituvchi sub'ektlar o'rtasidagi o'zaro aloqa xarajatlariga bo'linadi)
Ushbu maqolada buxgalteriya xarajatlari batafsil ko'rib chiqiladi. Buning sababi adabiyotlarda buxgalteriya xarajatlari masalasi bo'yicha tahliliy ma'lumotlarning juda kamligidir. Xarajatlar bo'yicha buxgalteriya hisobini texnik amalga oshirish nuqtai nazaridan buxgalteriya xarajatlarining iqtisodiy ma'nosi va tushunchasi yo'qoladi, buning natijasida xarajatlarning iqtisodiy tushunchasi, shuningdek, ularning mohiyati nuqtai nazaridan yo'qoladi. buxgalteriya hisobi.
Buxgalteriya hisobi schyotlarida korxona xo'jalik faoliyatining hujjatlar bilan tasdiqlangan shunday hodisalari aks ettiriladi, ya'ni ular smeta smetasini olishga imkon beradi. Xarajatlar miqdori va buxgalteriya hisobida foydalanilgan resurslarning qiymati korxona tomonidan ushbu resurslar va xarajatlar sotib olingan narxda ifodalanadi. Bu xarajatlarni baholashning buxgalteriya usuli bo'lib, u muhim kamchilikni o'z ichiga oladi - pul ifodasiga ega bo'lmagan xarajatlar buxgalteriya xarajatlariga kiritilmaydi, ammo iqtisodiy modellarda hisobga olinishi mumkin.
Buxgalteriya xarajatlarini shakllantirish jarayoni birinchi navbatda ishlab chiqarish ehtiyojlari, ya'ni xom ashyo sarfi, mashina va jihozlarning eskirishi, yollanma mehnatdan foydalanish va boshqalar bilan belgilanadi. Ikkinchi belgilovchi omil - xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning o'zaro ta'siri, ya'ni pul, mehnat va moddiy resurslarni sarflash, shartnomalar tuzish, olingan mulkiy huquqlarni himoya qilish va boshqalar.
Buxgalteriya xarajatlarining asosiy moddalarini quyidagicha:
1) moddiy xarajatlar. Bular: materiallar, xom ashyo, yoqilg'i, energiya, sotib olingan butlovchi qismlar va yarim tayyor mahsulotlar uchun to'lovlar.
2) yollanma mehnatdan foydalanish xarajatlari: yollanma ishchilarning ish haqi, kechiktirilgan ish haqi uchun kompensatsiya, mehnat daftarchalarini sotib olish xarajatlari, chet el fuqarosining mehnatiga haq to'lash, ish vaqtidan tashqari ish uchun haq to'lash, to'liq bo'lmagan ish vaqti uchun qo'shimcha haq; fuqarolik shartnomalari bo'yicha to'lovlar, xodimni boshqa ishga vaqtincha o'tkazish paytida mehnatga haq to'lash, og'ir ishlarda va zararli yoki xavfli mehnat sharoitida ishlaydigan xodimlarga to'lovlar, foizli ustamalar va mintaqaviy koeffitsientlar va mehnat shartnomalarida nazarda tutilgan boshqa shunga o'xshash to'lovlar.
3) Ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar: Pensiya jamg'armasiga majburiy pensiya sug'urtasi bo'yicha sug'urta badallari, yilda
4) Amortizatsiya: asosiy kapitalning eskirishini aks ettiruvchi qonun hujjatlarida belgilangan me'yorlar bo'yicha ajratmalar.
5) Marketing, reklama, huquqiy yordam va boshqalar uchun xarajatlar.
6) Boshqa xarajatlar: kassa va bank xizmatlari uchun bankka komissiya to'lovlari; kreditlar bo'yicha foizlar, ijara to'lovlari, boshqa kompaniyalar tomonidan
ko'rsatilgan ishlar va xizmatlar uchun to'lovlar, qonun hujjatlarida ishlab chiqarish xarajatlariga kiritilgan soliqlar va yig'imlar.
Soddalashtirilgan buxgalteriya tizimiga o'tishda kelajakdagi xarajatlarning qolgan qiymati to'liq xarajatlarga kiritiladi va daromadlar va xarajatlar kitobida aks ettiriladi. Soliq to'lovchilar soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimidan foydalanganda buxgalteriya hisobini yuritish majburiyatidan ozod qilinganligi sababli, ularda buxgalteriya hisobi va soliq hisobidagi xarajatlarni kelgusi va joriy xarajatlarga ajratish uchun asos yo'q. Shuning uchun 97-schyotdagi barcha debet qoldig'i hozirgi zamonda xarajatlar sifatida tan olinadi.
Buxgalteriya hisobi metodologiyasi standartlashtirilgan bo'lib, u korxonadagi ishlarning holatini ob'ektiv baholash, shuningdek, turli kompaniyalardagi ishlarni taqqoslash uchun zarurdir. Mamlakatimizda buxgalteriya hisobi standarti hozirgi vaqtda barcha tijorat tuzilmalari uchun majburiy bo'lib, soliq, bank va boshqa tashkilotlar tomonidan nazorat qilinadi. Mamlakatimizda bozor islohotlari yo'liga o'tilishi munosabati bilan mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarishda foydalaniladigan mablag'lar xarajatlarini hisobga olishning belgilangan yo'nalishi bo'yicha jahon standartlari o'zlashtirilmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Вахрушина М.А. Бухгалтерский управленческий учет. - М.: ИКФ Омега-Л, 2002. - 528 с.
2. Микроэкономика: практический подход (ManagerialEconomics) : учебник / коллектив авторов; под ред. А.Г. Грязновой и А.Ю. Юданова. - 7-е изд., перераб. - М.: КНОРУС, 2014. - 688 с.
3. Kurt R. Reding; Paul J. Sobel; Urton L. Anderson; Michael J. Head; Sridhar Ramamoorti; Mark Salamasick; Cris Riddle. Internal Auditing: Assurance & Advisory Services, The IIA Research Foundation 2013 345 pages.
4. Апчерч А. Управленческий учет: принципы и практика / Под ред. Я.В. Соколова, И.А. Смирнова. - М.: Финансы и статистика, 2002. - 952 с.
MAMLAKATIMIZDA BUXGALTERIYA HISOBINI YURITISHNI XALQARO STANDARTLARGA MOSLASHTIRISH
Po'latov X.U.
SamISI, "Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobi va audit" kafedrasi katta o'qituvchisi
O'ktamova Mavluda SamISI talabasi
Annotatsiya. Maqolada mamlakatimizda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosat, moliyaviy tizimlarning xususiyatlari, ularning imkoniyatlari, mamlakatimizda buxgalteriya hisobini yuritishni xalqaro standartlarga moslashtirish masalalari ko'rib chiqilgan hamda mualliflar tomonidan yoritib berilgan.
Kalit so'zlar: xizmatlar, buxgalteriya hisobi, xalqaro standartlar, hisobni yuritish.
Abstract. The article considers and is illustrated by the authors the socioeconomic policy pursued in our country, the characteristics of financial systems, their capabilities, and the issues of adapting accounting in our country to international standards.
Keywords: services, accounting, international standards, accounting.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga murojaatnomasida "Iqtisodiyot - bu hisob-kitob degani. Har bir ishimizda puxta hisob-kitob birinchi o'rinda turishi lozim. Aks holda, hamma ishimiz eski hammom, eski tos bo'lib qolaveradi" - deb ta'kidlaganlari ham buxgalteriya hisob-kitob ishlarini zamonaviy darajaga ko'tarishni ko'zda tutadi.
Shu munosabat bilan mamlakatimizda buxgalteriya hisobini xalqaro standartlar darajasiga olib chiqish uchun bir qancha me'yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Jumladan, mamlakatimizda MHXSlariga o'tishni ta'minlash maqsadida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 24 apreldagi PF-4720-son "Aktsiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora-tadbirlari to'g'risida"gi farmoni, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 3 martdagi PQ-4265-son "Kimyo sanoatini yanada isloh qilish va uning investitsiyaviy jozibadorligini oshirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi qarori va 2019 yil 17 yanvardagi PQ-4124-son "Kon-metallurgiya tarmog'i korxonalari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi qarorlari bilan yillik moliyaviy hisobotning MHXSlariga muvofiq e'lon qilinishi va uni Auditning xalqaro standartlari (AXS) asosida tashqi auditdan o'tkazilishi bo'yicha vazifalar yuklatildi.
Buxgalteriya siyosati faqat buxgalteriya qoidalari bilan cheklanmaydi. Bu strategik qarorlar qabul qilish, soliqni tarozisini rejalashtirish va manfaatdor tomonlarning ishonchiga ta'sir ko'rsatadigan vositadir. To'g'ri ishlab chiqilgan hisob siyosati shaffoflikni oshiradi, moliyaviy hisobotlarni yaxshilaydi va korxonaga bo'ladigan xatarlarni samarali boshqarishda yordam beradi. Ushbu maqolada biz hisob
siyosatining asosiy jihatlarini, shu jumladan to'g'ri strategiyani tanlash, moliyaviy hisobot tuzilishi, soliq qonunchiligi bilan bog'liqlik va uning turli xil biznes turlariga ta'sirini ko'rib chiqamiz. Shuningdek, hisob siyosatining o'zgarishiga qanday omillar ta'sir qilishi mumkinligini va uning kompaniyaga ta'sirini muhokama qilamiz.
Hisob siyosati - bu moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va taqdim etish uchun kompaniya tomonidan qabul qilingan o'ziga xos printsiplar, asoslar, konventsiyalar, qoidalar va amaliyotlar. MHXS 8 Buxgalteriya hisobi siyosati, buxgalteriya hisobidagi o'zgarishlar va xatolar MHXSga muvofiq hisob siyosati tamoyillarini o'z ichiga oladi. Hisob siyosati buxgalteriya balansi va daromadlar to'g'risidagi hisobotlarni o'z ichiga olgan hujjatlarni yaratish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Hisob siyosatining rolini baholash biroz qiyin. Bu strategik qarorlarni qabul qilish, soliqni rejalashtirish va kompaniyaning moliyaviy barqarorligini baholashga ta'sir qiladi. To'g'ri ishlab chiqilgan hisob siyosati manfaatdor tomonlarning shaffofligi va ishonchini oshiradi. Tashkilotlar o'zlarining faoliyat turlari va maqsadlariga eng mos keladigan Hisob siyosatini tanlashlari kerak. Ushbu tanlov aktivlar va majburiyatlarni baholashning qaysi usullaridan foydalanish, amortizatsiya stavkalari qanday qo'llanilishi, daromadlar va xarajatlarni qanday aks ettirish va boshqa ko'plab jihatlar bo'yicha qarorlarni o'z ichiga oladi. Hisob siyosatini to'g'ri tanlash kompaniyalarga o'z mablag'larini to'g'ri ko'rinishda taqdim etishga yordam beradi.
Shuni ta'kidlash kerakki, MHXS 8 buxgalteriya siyosati baholashga global yondashuvni, buxgalteriya hisobining mumkin bo'lgan usullarini tanlashni, masalan, asosiy vositalarni tarixiy qiymat bo'yicha yoki qayta baholangan qiymat bo'yicha hisobga olish modelini tanlashni belgilaydi. FIFO yoki tovar-moddiy zaxiralar tannarxini hisobga olishning o'rtacha vaznli usulini tanlash. Hisob siyosati soliq qonunchiligi bilan ham bevosita bog'liqdir. Turli mamlakatlar va yurisdiktsiyalar buxgalteriya hisobi va soliq bo'yicha turli talablarga ega bo'lishi mumkin. Soliq majburiyatlarini optimallashtirish va qonunga rioya qilish uchun kompaniyalar buni hisob siyosatida hisobga olishlari kerak.
Prezident qarori yangi bilim o'zlashtirish, yangicha ishlashga o'tish ma'lum mashaqqatni talab qiladi. Ammo iqtisodiy reallik shuki, buxgalterning ishlash tarzini moliyaviy axborot foydalanuvchilari, ya'ni investor manfaatlari belgilaydi. MHXSning yana bir ahamiyatli xususiyati, bu andozalar korxona rahbarlarini moliyaviy hisobot va shuningdek buxgalteriya hisoboti bilan ko'proq qiziqishga undaydi
Hoziri kunda mamlakatimizda korxonalar moliyaviy hisobotlarini moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari (MHXS) asosida tayyorlash va taqdim qilishga ehtiyojlari paydo bo'lmoqda.
Moliyaviy hisobot, ichki va tashqi (mulkdorlar, investorlar, xaridorlar, mol yetkazib beruvchilar, kreditorlar, davlat organlarini va keng jamoatchilik) subektlar bilan bo'ladigan munosabatlarda biznes tillashuvining muhim vositasidir. Agar korxona buxgalteriya hisobotlarini tayyorlashda xalqaro standartlarga rioya qilmasa, bu ba'zi nomuvofiqliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababli, bunday nomuvofiqliklar yuzaga kelmasligi uchun moliyaviy hisobotlarning yagona xalqaro
standartlariga talab mavjud. Bo'lajak xorijiy investor O'zbekiston tashkilotlari tayyorlagan hisobotlarni tushunmaydi, shuning uchun raqamlar to'g'ri aks ettirilganiga ishonmaydi. Moliyaviy hisobotlarni MHHSga tarjima qilish, audit o'tkazish juda qiyin, ko'p vaqt va qimmatga tushishi mumkin.
Hozirgi iqtisodiy sharoitda mamlakatimiz buxgalteriya hisobi meyorlari hamda moliyaviy hisobotni tuzish qoidalari xalqaro standartlar talablariga moslashtirilmoqda. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o'tish ayrim xo'jalik yurituvchi subyektlarni hisob yuritish majburiyatidan ozod qiladi. Lekin ushbu korxonalarda barcha foydalanuvchilar guruhlari uchun sifatli va ishonchli axborot shakllantirish zarurati avvalgidek, dolzarb bo'lib qolaveradi. Korxona hisob siyosati esa buni amalga oshirishga imkon beradigan asosiy hujjat bo'lib qolaveradi.
Moliyaviy hisobotni boshqaruvning muhim dastagi sifatida modernizatsiyalash deganda, moliyaviy hisobotning tarkibi va mazmunini axborot foydalanuvchilar manfaatlariga muvofiqlashtirish, axborotlarga ishlov berish va ularni uzatishda eng ilg'or usul va uslublar hamda takomillashgan hisobot shakllarini joriy qilish tushuniladi.
O'zbekiston Respublikasida moliyaviy hisobotni modernizatsiyalashda MHXSlarga bosqichma-bosqich o'tilmoqda.
Bizning fikrimizcha, dunyodagi moliyaviy hisob va moliyaviy hisobot jarayoni ilg'or tajribasidan kelib chiqib, transformatsion ishchi balans tuzish amaliyotiga o'tishimiz kerak. Ishchi balans schyotlarning qoldiqlarini transformatsion yozuvlar asosida moliyaviy hisobotning shakllariga o'tkazishni amalga oshiruvchi muhim jadval (registr) hisoblanadi.
Moliyaviy hisobotlarni tayyorlash bosqichida ishchi balans va jadvallari yordamida moliyaviy holat to'g'risidagi hisobot, foyda vazararlar hamda boshqa to'plam daromadlar to'g'risidagi hisobot, pul mablag'lari haqidagi hisobot, xususiy kapitalning o'zgarishi to'g'risidagi hisobotlar tuziladi. Hisobotlar ijobiy auditorlik xulosasiga ega bo'lgandan so'ng top menejerlar tomonidan tasdiqlanadi va qaror qabul qiluvchilarga taqdimoti amalga oshiriladi.
Shunday qilib, boshqaruv hisobini o'rganish, uni moliyaviy buxgalteriya hisobidan alohida joylashtirish mumkin emas degan xulosaga kelish mumkin. Boshqaruv va moliyaviy hisob buxgalteriya hisobi rivojlanishi va uning rivojlanishining mantiqiy natijasidir. Ular korxonada yagona buxgalteriya tizimida mavjud va o'zaro ta'sir qiladi. Moliyaviy hisob hisobot ma'lumotlarini asosan tashqi foydalanuvchilarga: aktsiyadorlar, kreditorlar, etkazib beruvchilar va xaridorlarga, davlatning soliq va statistika organlariga taqdim etish uchun mo'ljallangan, moliyaviy hisob ma'lumotlari esa investorlarga korxonaning salohiyati va istiqbollarini, investitsiyalarning maqsadga muvofiqligini baholashga yordam beradi. Boshqaruv hisobi tizimi - bu xo'jalik yurituvchi sub'ektda boshqaruv uchun iqtisodiy axborotni shakllantirish va ulardan foydalanish bilan bog'liq faoliyat sohasi. Boshqaruv hisobi tizimida yaratilgan ma'lumotlar menejerlar tomonidan korxonani boshqarishning keng doiradagi muammolarini hal qilish uchun ishlatiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Egamberdiyeva S.R. Xalqaro standartlar asosida aktivlar hisobini takomillashtirish. Xorazm Ma'mun akademiyasi axborotnomasi: ilmiy jurnal. - №4/2 (100), Xorazm Ma'mun akademiyasi, 2023 y. - 206 b. - Bosma nashrning elektron varianti - http : //mamun. uz/uz/page/56 21-24 betlar.
2. Тaшнaзaрoв С.Н. Иктисодиётни мoдернизaциялaш шaрoитидa мoлиявий x1исoбoтнинг нaзaрий вa метoдoлoгик aсoслaрини тaкoмиллaштириш. Иктисодиёт фанлари доктори (DSC) диссертацияси автореферати ТМИ. 2019 й. 73 б. 18-бет.
3. Тулахаджаева М.М. Финансовая отчетность в соответствии с МСФО. www.norma.uz. 2018.
4. Джуманов С.А. Молиявий хдсобот ахборотларини халкаро стандартлар асосида компиляция килиш. Phd докторлик диссертацияси ТМИ. 2019 й. 182-б.
MAMLAKATIMIZDA XIZMAT KO'RSATISH KORXONALARIDA MEHNAT RESURSLARINI BOSHQARISH
Po'latov X.U.
SamISI, "Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobi va audit" kafedrasi katta o'qituvchisi
Karimboyev Xurram SamISI talabasi
Annotatsiya. Ushbu maqolada bugungi kunda mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy va boshqaruv tizimlar, mamlakatimizda xizmat ko'rsatish korxonalarida mehnat resurslarini boshqarish masalalari mualliflar tomonidan o'rganilgan, tahlil qilingan va yoritib berilgan.
Kalit so'zlar: xizmat ko'rsatish, korxonalar, mehnat resurslar, boshqarish
tizimi.
Abstract. In this article, the authors study, analyze and highlight the current economic and management systems in our country, as well as the issues of labor resource management in service enterprises in our country.
Keywords: service, enterprises, labor resources, management system.
O'zbekistonda iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish va iqtisodiyotni modernizatsiyalash jarayoni mehnat resurslarini boshqarish sohasida ham tub o'zgarishlar qilinishini taqozo etadi. Ma'lumki, iqtisodiyot tarmoqlari faoliyati unda ishlovchi mehnat resurslari tarkibining qay darajada shakllanganligi bilan belgilanadi. Shu jihatdan, hozirgi vaqtda malakali va ishbilarmon yuqori salohiyatga ega b o'lgan, m a'naviy yetuk, tadbirkor insonlarni shakllantirishga erishish har bir korxona va tashkilot oldida turgan dolzarb masala hisoblanadi.
Iqtisodiyotdagi yuqori ko'rsatkichlarga erishishda mehnat resurslarini boshqarishni ilmiy asosda yo'lga qo'yishning ahamiyati beqiyosdir. Ko'p yillik tadqiqotlar hozirgi globallashuv sharoitida iqtisodiy o'sishning qariyb 70 foizini insonlar, ya'ni: ishchilar, mutaxassislar va xizmatchilar, rahbarlar mehnati va malakasi, izlanuvchanligi, salohiyati tashkil etishini, 30 foizini esa boshqa barcha omillar ta'minlashini ko'rsatdi. Shuning uchun ham har qanday ishlab chiqarish va boshqaruv tizimida inson omili hal qiluvchi ahamiyatga egadir.
Har qanday jam iyat boyligining manbayi, insoniyat tomonidan moddiy va ma'naviy boylik yaratishning asosiy omili mehnatdir. Jamiyatning ijtimoiy shakli qanday bo'lishidan qat'iy nazar, mehnat moddiy va nomoddiy ne'matlar ishlab chiqarishda zarur faoliyat bo'lib qolaveradi. Bu yerda mehnatning iqtisodiy mohiyati hamda uning iqtisodiy kategoriya ekanligi namoyon bo'ladi. Kishilar mehnat faoliyatlari doirasini kengaytirib, ishlab chiqarish jarayonini t o'xtovsiz mukammallashtirib boradilar. Chunki iqtisodiy rivojlanishning barcha muammolari o'sib borayotgan ehtiyojlarni qondirish uchun cheklangan resurslarni tejamli sarf qilish bilan bog'liq bo'lib, mehnat jamiyat iqtisodiy rivojlanishining asosini tashkil qiladi.
Inson mehnat jarayonida muayyan jismoniy va ruhiy-asabiy quvvat sarflaydi, natijada uning organizmida funksional o'zgarishlar ro'y berib, bu o'zgarishlar mehnatning biologik jihati bilan izohlanadi. Biologik nuqtayi nazardan, mehnat - organizmdagi energiya yordamida asab va mushaklar harakati hamda oqsil moddalaridagi o'zgarishlar jarayonidir.
Davlat bu siyosatini amalga oshirishda mehnat resurslarini boshqarishga quyidagi vositalar orqali ta'sir ko'rsatadi:
- iqtisodiy. Bu usulda davlat budjeti va mahalliy budjetlardan yangi ish o'rinlari yaratishni rag'batlantirish uchun ish beruvchilar, ayniqsa tadbirkorlarga imtiyozli kreditlar ajratiladi, soliq yukini kamaytirish, ishga muhtoj aholini mehnat bozorida raqobatbardosh kasblarga o 'rgatish va boshqa chora-tadbirlar ko'riladi;
- tashkiliy. Davlat siyosati bu usulda ish bilan bandlik va aholini ish bilan ta'm inlash xizmatlari. mehnat bozoriga xizmat ko'rsatuvchi axborot tizimlari, kasbga yo'naltirish hamda kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash tizimlarini shakllantirish va rivojlantirishga yo'naltiriladi;
- ma'muriy-qonunchilik. Mazkur usulda mehnat shartnomalari tuzish, ish vaqti, ish vaqtidan qo'shimcha vaqt ish davomiyligini tartibga solish, ish bilan bandlik davlat jamg'armalariga majburiy to'lovlarni joriy etish. aholining nochor qismi uchun kafolatli ish joylari sonini kvotalash tadbirlarini amalga oshirish asosiy o'rinni egallaydi. Davlat mehnat resurslarini boshqarishda faol yoki faol bo'lmagan siyosat olib borishi mumkin. Faol siyosat mehnat resurslari taklifi hamda mehnat resurslariga talabni har taraflama rag'batlantirish ish bilan bandlik dasturlarini ishlab chiqish va ularni izchil amalga oshirish va boshqa tadbirlarni mujassamlashtiradi. Faol bo'lmagan siyosat, asosan, ishsizlarga ijtimoiy yordam ko'rsatish bilan cheklanadi.
Hozirgi kunda sanoatning barcha tarmoqlarida, xususan, ishlab chiqarishda ham mehnat resurslari juda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Yurtimizdagi Oliy ta'lim muassasalari ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish sektorlari bilan hamkorlikda mutaxassislar tayyorlash bo'yicha kelishuvlar asosida ish olib borishadi. Bundan tashqari, bo'sh ish o'rinlariga hodimlarni jalb qilish, ularni tanlov asosida ishga joylashtirish borasida ko'plab ishlar olib borilmoqda. Mahalliy korxonalarimiz o'zlarida HR (Human resources) bo'limlarini joriy qilib kelishmoqda.
Aholining mehnat faolligi va ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo'lgan mehnatga layoqatli aholi ulushi mehnat resurslaridan foydalanish mezonlarini belgilaydi. O'zbekistonda bu mezon 99,8 foizdan ortiqni tashkil etadi. Shu bilan birga, iqtisodiy faol aholining 56,2 foizi qishloqlarda joylashgani ham mamlakatimiz ijtimoiy-demografik rivojlanishida qishloqlar yetakchi ekanidan dalolatdir. Biroq qishloqda aholi band bo'lishi mumkin bo'lgan tarmoqlar tor doirada rivojlangani, ularning aksariyati qishloq xo'jaligida to'planishiga olib kelgani hammaga ma'lum. Bundan tashqari, yuqorida qayd etilgan demografik vaziyatning aholi o'sishini ta'minlashga qaratilganligi, shuningdek, ijtimoiy ishlab chiqarish tarmoqlarining o'zgarishi, turli mulkchilik shakllarining paydo bo'lishi qishloqlarning ortiqcha mehnat resurslari bilan ta'minlanishiga ta'sir ko'rsatmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Abdurahmanov Q.X. Mehnat resurslarini boshqarish: o'quv qo'lanma / Abdurahmanov Q.X., Abdurahmanov X.X. - Toshkent: Ilm Ziyo, 2014, 272 b.
2. A.E.Parmanov, M.A. Maksumova-Ishlab chiqarishni tashkil etish- darslik, Toshkent. 2012.
3. ZokirovaN.Q, ShoyusupovaN.T, GabzalilovaV.T, Abdurahmonova G.Q. Aholining ish bilan bandligini tartibga solish. (Nazariy va amaiiy jihatlar), Monografiya. -Т .: Fan va texnologiya, 2011. -2 1 2 b.
4. Zokirova N., Abdurahmonov O. Inqiroz: oqibatlar, bartaraf etish, mehnat muammolari va yangi marralarga chiqish. - Т.: Fan va texnologiya, 2009. - 224 b.
5. Inson taraqqiyoti. Darslik. i.f.d., prof. Q.X. Abdurahmonov tahriri ostida. - Т.: Fan va texnologiya, 2013. - 476 b.
6. Кибанов А.Я., Митрофанова Е.А., Эсаулова И.А. Управление трудовыми ресурсами: Учебник / Под ред. А.Я. Кибанова. - М.: ИНФРА-М, 2010. - 284 с.
XIZMAT KO'RSATISH KORXONALARIDA MAHSULOT (ISH, XIZMAT)
HISOBINI TAKOMILLASHTIRISH
Po'latov X.U.
SamISI, "Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobi va audit" kafedrasi katta o'qituvchisi Xolnazarov Mehriddin SamISI talabasi
Annotatsiya. Ushbu maqolada xizmat ko'rsatish korxonalarida mahsulot (ish, xizmat)lar hisobini takomillashtirish, tannarxni shakllantirish, tannarxni shakllantirish hisobini takomillashtirish masalalari yoritib berilgan.
Kalit so'zlar: xizmat ko'rsatish, korxonalar, mahsulot tannarxi, xizmatlar tannarxi, hisobni yuritish.
Abstract. This article discusses the issues of improving the accounting of products (works, services), costing, and improving the accounting of costing in service enterprises.
Keywords: service, enterprises, cost of products, cost of services, accounting.
Bozor munosabatlarining chuqurlashuvi jarayonida makro va niikrodarajadagi boshqaruv tizimida yangi bo'g'inlarning paydo bo'lishi bilan birga, buxgalteriya hisobi fanining tarkibida ham moliyaviy, boshqaruv va soliqlar hisobi kabi muhim mustaqil fanlar shakllandi. Bu esa o'z navbatida mazkur fanlarning O'zbekiston iqtisodiyoti sharoitiga moslashgan nazariy, metodologik va amaliy negizlarini chuqur ilmiyizlanishlar asosida tadqiq etishni, ularning natijalarini aprobatsiya qilish hamda amaliyotga qo'llashni talab qiladi.
Har qanday mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonaning faoliyati xoh iqtisodiy xoh ishlab chiqarish faoliyati bo'lsin u xom ashyo, materiallar, yoqilg'i resurslari, energiya iste'moli, ishchilarning ish haqini va ular bo'yicha soliqlar, amortizatsiya, shuningdek boshqa bir qator zaruriy xarajatlar bilan bog'liq bo'ladi. Xo'jalik faoliyati aylanish jarayoni orqali ushbu xarajatlar doimiy ravishda korxonaning mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotishdan tushgan umumiy daromadidan qoplanadi, bu esa ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta'minlaydi. Barcha xarajatlar miqdorini hisoblash uchun korxonalar ularni pul ko'rinishida taqdim etgan holda yagona ko'rsatkichga keltiradilar - bu ko'rsatkich tannarx narxidir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulot tannarxi korxonalarning ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyatining eng muhim ko'rsatkichidir, chunki bu ko'rsatkichni hisoblash quyidagilar uchun zaruratdir:
- bu ko'rsatkich bo'yicha korxona rejaning bajarilishini va uning dinamikasini baholash mumkin;
- alohida mahsulot (ishlar, xizmatlar) turlari bo'yicha ishlab chiqarish rentabelligini aniqlash mumkin;
- ishlab chiqarish ichidagi xarajatlarni hisobga olishni amalga oshirish mumkin;
- ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish uchun mavjud zaxiralarni aniqlash mumkin;
- ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ning ulgurji narxlarini aniqlash mumkin;
- iqtisodiy samaradorlikni hisoblash va yangi uskunalar, texnologiyalar, tashkiliy va texnik tadbirlarni joriy etish mumkin;
- yangi turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish va eskirganlarini bekor qilish to'g'risidagi qarorlarni asoslash mumkin.
- Odatda korxona xarajatlari uchta tur bo'yicha hisobga olinadi hamda miqdori ko'rsatkichlar bo'yicha farqlanadi:
- bevosita ishlab chiqarish tannarxi, xususan mahsulot ishlab chiqarish bilan to'g'ridan-to'g'ri bog'liq moddiy xarajatlar: ishlab chiqarish uskuna, jihozlarining amortizatsiyasi hamda ularga texnik xizmat ko'rsatish va ulardan foydalanish xarajatlari, asosiy ishlab chiqarish sexi ishchilarining ish haqi, ijtimoiy badallari va boshqa umumiy bevosita ishlab chiqarish xarajatlari;
- ishlab chiqarish tannarxi (tayyor mahsulot tannarxi), do'kon tannarxidan tashqari, umumiy korxona xarajatlarini (ma'muriy, boshqaruv va umumiy iqtisodiy xarajatlar) va yordamchi ishlab chiqarish xarajatlarini o'z ichiga oladi;
- umumiy xarajatlar yoki sotilgan (jo'natilgan) mahsulotlarning tannarxi mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish tannarxi va uni sotish xarajatlarini birlashtirgan ko'rsatkichdir.
Zamonaviy iqtisodiy sharoitlar yuqoridagilardan tashqari, rejalashtirilgan va haqiqiy xarajatlar o'rtasida farqlarni vujudga keltirmoqda. Rejalashtirilgan xarajatlar stavkalari va ma'lum davr uchun uning miqdoriy ko'rsatkichlar ushbu davr boshida aniqlanadi. Haqiqiy tannarx ko'rsatkichlari esa hisobot davri oxirida haqiqiy ishlab chiqarish xarajatlari to'g'risidagi buxgalteriya ma'lumotlari asosida aniqlanadi.
Raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishda har qanday korxonaning faoliyati asosi hisoblanadi, bunda samarali ishlab chiqarish omili sifatida uning investitsiya faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi: asbob-uskunalar, moddiy va mehnat resurslarini sotib olish va boshqalar, bu albatta korxonaning ma'lum xarajatlarga olib keladi.
Shu o'rinda ko'plab olimlar soha mutaxassislari korxona xarajatlari bo'yicha o'z tadqiqotlarini olib borganlar va fikr mulohazalar yuritgan, shulardan xarajatlar to'g'risida eng keng tarqalgan fikr bu "xarajatlar - hisobot davrida aktivlarning kamayishi yoxud majburiyatlarning ko'payishidir", ushbu ta'rif ko'plab mahalliy adabiyotlarimizda uchratishimiz mumkin, chunki bu ta'rif 1-son BHMS "Hisob siyosati va moliyaviy hisobot" da berilgan, ushbu mulohaza korxonaning daromadi, xarajati va foydasi to'g'risidagi konsepsiyaga asoslanadi ya'ni "yalpi foyda amalda sotilgan mahsulot qiymati va ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar o'rtasidagi farq sifatida namoyon bo'ladi"
Fikrimizcha ko'rib chiqilayotgan mavzu korxona uchun markaziy o'rin egallaydi, zero, ishlab chiqarish jarayoni korxonaning yuragi sanaladi, bu tayyor mahsulotni yaratish va ishlarni bajarish bilan bog'liq texnologik operatsiyalar
majmuini anglatadi. Ko'plab adabiyotlarda ishlab chiqarish jarayonini uchta asosiy omil bilan bog'lashadi - mehnat, mehnat vositalari va mehnat buyumlari, ya'ni ishlab chiqarish jarayoni ushbu omilarning o'zaro ta'siridan kelib chiqadi. Albatta ushbu omillarning ishlab chiqarishdagi ishtiroki ma'lum xarajatlarni talab qiladi:
- birinchidan, uzluksiz ishlab chiqarish jarayonini ta'minlash uchun moddiy resurslarni muntazam sotib olish zarur, buning natijasida kiruvchi xarajatlar shakllanadi;
- ikkinchidan, korxona mablag'lari (xarajatlari) to'g'ridan-to'g'ri tovar-moddiy zaxiralarni qayta ishlash jarayonida ishtirok etadi bunda mahsulot ishlab chiqariladi va sotish uchun sarflanadi - personalning ish haqi, mehnat buyumlarining qiymati, ishlab chiqarishda band bo'lgan mehnat vositalarining amortizatsiyasi, ishlab chiqarishga xizmat ko'rsatish va boshqarish (texnik xizmat ko'rsatish va boshqaruv xodimlarining ish haqi, umumiy sanoat va umumiy iqtisodiy ehtiyojlar uchun sarflangan mablag'lari: isitish, yoritish, binolarni tozalash va boshqalar).
Bozor munosabatlari va mexanizmlari samarali ishlab chiqarish jarayonini ta'minlash uchun muntazam ravishda real ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va nazorat qilishning aniq tizimini yaratishni, takomillashtirib borishni zarurati vujudga keltiradi.
Shunday qilib, mahsulotni sotish mahsulot, ish, xizmatlarni yakuniy iste'molchiga yetkazishdir. Yuborilgan deganda, oldindan to'lovi hali olinmagan xaridorga jo'natilgan tayyor mahsulotlar tushuniladi. Ishlar va xizmatlar - bu uchinchi tomon tashkilotlari va jismoniy shaxslarga, shuningdek tashkilot xodimlariga haq to'lash shartlarida bajarilgan va ko'rsatilgan turli xil ishlarning qiymati. Mahsulotlarni, ishlarni, xizmatlarni sotishni hisobga olish har qanday tashkilotning buxgalteriya hisobining ajralmas qismi bo'lib, uning asosiy vazifalari omborlarda va mahsulotlar saqlanadigan boshqa joylarda tayyor mahsulotlarning mavjudligi va harakatini to'g'ri va o'z vaqtida hisobga olish; va mahsulotlarni uchinchi shaxslarga berishni nazorat qilish. Mahsulotlarni, ishlarni, xizmatlarni sotishni hisobga olish turli maqomlarga ega bo'lgan me'yoriy hujjatlarga muvofiq amalga oshiriladi. Fuqarolik qonunchiligi bilan tartibga solinadigan munosabatlar tarkibida shartnoma munosabatlari alohida ajralib turadi.
Shunday qilib, faqat buxgalteriya hisobini oqilona tashkil etish, kuchli va zaif tomonlarini aniqlash yordamida sifatni yaxshilash va sotish hajmini oshirish chora-tadbirlarini belgilash mumkin. Shu bilan birga, moliyaviy natijani to'g'ri, ishonchli va ob'ektiv baholash korxonaning xo'jalik faoliyatini boshqarishni informativ ravishda belgilaydi, chunki bu soliq solinadigan bazaga va narxlarga bevosita ta'sir qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. O'zbeksiton Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 05-fevraldagi "Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to'g'risidagi nizomni tasdiqlash haqida"gi 54-son Qarori. https://lex.uz/docs/-264422
2. Hasanov, Bahodir Akramovich. Boshqaruv hisobi: Darslik / B.A. Hasanov, A.A. Xashimov. - Alisher Navoiy nomidagi 0 'zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2005. - 260 b.
3. Юдинцева Л.А. Определение объектов проверки в рамках риск-ориентированного подхода в аудите // Аудитор. - 2014. - N 5. - С. 59-62.
4. Попова А.Х. Аудиторская проверка себестоимости готовой продукции: основные этапы // Аудиторские ведомости. - 2007. - N 6.
XIZMAT KO'RSATISH KORXONALARIDA MAHSULOT (ISH, XIZMAT)
AUDITINI TAKOMILLASHTIRISH
Po'latov X.U.
SamISI, "Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobi va audit" kafedrasi katta o'qituvchisi
Nayimov F.
SamISI talabasi
Annotatsiya. Ushbu maqolada bugungi kunda mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy siyosatlar, xizmat ko'rsatish korxonalarida mahsulot (ish, xizmat) auditini takomillashtirish masalalari mualliflar tomonidan muhokama qilingan va yoritib berilgan.
Kalit so'zlar: xizmat ko'rsatish, audit, buxgalteriya hisobi, mahsulot va xizmatlar auditi.
Abstract. In this article, the authors discuss and highlight the issues of improving the economic policies being implemented in our country today, as well as the audit of products (works, services) in service enterprises.
Keywords: service, audit, accounting, audit of products and services.
Xizmat jarayoni bir vaqtning o'zida ham iqtisodiy, ham ijtimoiy sohadir. Xizmat ko'rsatish sohasining iqtisodiyotda tutgan o'rni shundaki, ushbu sohada mamlakat yalpi ichki mahsulotining aksariyat qismi yaratiladi. Xizmat ko'rsatish sohasining ijtimoiy xususiyati shundaki, uning aksariyat qismi insonlar hayotini yaxshilashga, yashashini qulaytirishga qaratilganligidir.
Jamiyat rivojlanib borishi, ishlab chiqarish kuchlarining o'sishi bilan xizmat soxasi ham ma'lum darajada o'sib boradi. Bu soxada band bo'lganlar soni ortib borishi, mehnatning texnik jihatdan ta'minlanganligining oshishi, tobora yangiroq texnologiyalar joriy qilinishi kuzatiladi. Hozirda xizmatlar, iqtisodiyotning muhim sekorlaridan biri sifatidagi roli juda katta va dolzarb. Bu bozorning ham kundalik, ham individual talablarga mo'ljallangan tovarlar bilan to'yinishi, jamiyat hayotiga yangiliklarni joriy qilishga olib keluvchi ilmiy-texnik taraqqiyotning tez sur'atlar bilan rivojlanishi bilan bog'liq. Bularning barchasi moliyaviy, sug'urta, turistik, mehmonxona, reklama, reeltorlik va boshqa xizmatlarsiz mavjud bo'la olmaydi. Amaliyotda ishlab chiqarish korxonalari auditini o'tkazish uslubiyati ta'rifiga katta o'rin ajratilgan. Biroq, turizm, sug'urta, reklama va rieltorlik tashkilotlari, mehmoxona xo'jaligi kabi xizmat ko'rsatish soxasida moliyaviy hisobni tashkil etish qonunchiligida o'xshashlik bo'lsada, ular faoliyada o'ziga xoslik mavjud. Auditorlar doimo yakuniy hulosa va hisobotlarning sifatini pasaytirmay, ya'ni bir vaqtning o'zida auditorlik riskini ko'paytirmay auditorlik tekshiruvi vaqtini kamaytirish muammosi ustida ish olib boradilar. Bu muammoni xal qilish yo'llaridan biri xizmat soxasi xususiyatlarini tekshirish aniq uslubiyatini, ya'ni buxgalteriya hisobi farqlovchi bo'limini (uchastksini) ishlab chiqish hisoblanadi. Amaliyotdagi auditorlik
tekshiruvlari ko'rsatishicha rejalashtirish bosqichida nazorat auditorlik amallari tarkibini tajribali auditor tomonidan belgilanishi maqsadga muvofiqdir. Amallarning o'zi esa ishlab chiqilgan va ularga, masalan, auditorlik faoliyati firma ichki standartlarida ta'rif berilgan bo'lishi lozim.
Xizmat ko'rsatish sohasining yana bir xususiyati, ularning tovar sifatida sotilishi va bozor munosabatlari sharoitida kelishilgan narxda baholanishidadir. Bu xususiyat uning tovarga o'xshashligini anglatadi, ammo mazkur sohaning ko'pqirraligi uning boshqa iqtisodiy tarmoqlardan va ularda ishlab chiqarilgan tovarlardan ham farq qilishini o'zida ifoda etadi. Xizmat ko'rsatish sohasi o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lib, bular qo'yidagilarda namoyon bo'ladi: -xizmatlarning moddiy ne'mat tariqasida ko'zga ko'rinmasligi; -xizmat ko'rsatish sohasida asosan jismoniy shaxs sifatida faoliyat olib borilishi; -xizmatlarni ishlab chiqaruvchilardan ajratib olish va ajratib sotish imkoniyatining yo'qligi; -xizmatlarning oldi-sotdi jarayonida predmet sifatida namoyon bo'lmasligi; -xizmat sifatining o'zgarib turishi, ya'ni bir kishining xizmati bir davrda turli sifatga ega bo'lishi; -xizmatni zahiraga olib qo'yib, saqlash imkoniyatining yo'qligi; -xizmatning o'zini egasidan ayri holda, bir joydan ikkinchi joyga ko'chirish imkoniyatining yo'qligi; -xizmatni faqat ko'rsatilayotgan xizmat jarayonida iste'mol qilish mumkinligi; -xizmat natijasidan ayrim hollarda, keyinchalik ham foydalanish mumkinligi; -xizmat ko'rsatuvchi va iste'mol qiluvchi sub'ektlarning xizmat jarayonida bevosita birga bo'lish mumkinligi kabilardir. Xizmatning ushbu xususiyatlari uning iqtisodiy tabiatini ham belgilaydi. Chunki, xizmat ko'rsatish ko'zga ko'rinmasda, uning mavjudligi jarayonlardangina iborat bo'lgan tovar sifatida namoyon bo'ladi. Shu tufayli xizmatga alohida tovar sifatida qarash, uning nazariy masalalarini ushbu xulosalardan kelib chiqqan holda hal qilish taqozo etiladi.
Xizmat sohasining yana bir xarakterli tomoni shundaki, mazkur soha o'zi rivojlanishi bilan barcha sohalarni rivojlantiradi, insonning kamol topishi uchun tegishli sharoit va imkoniyatlar yaratadi. Agar biz, bu borada xalqaro amaliyotga murojaat qildigan bo'lsak, moliyaviy hisobotlar auditi -iqtisodiy harakatlar va voqealar tasdiqlanganlikka nisbatan dalillarni ob'ektiv olish va baholab borishning muntazam jarayoni, bundan maqsad ushbu tasdiqlashlar va belgilangan mezonlar orasidagi moslik darajasini aniqlash va natijalarini manfaatdor foydalanuvchilarga berish bo'lib hisoblanadi. Tashqi audit yagona vazifani bajaradi. Raxbariyat moliyaviy hisobotni tuzib va boshqaruvning ichki tizimini loyihalashtirayotganda, tashqi auditning maqsadi moliyaviy hisobotning ishonchliligi haqida hulosa berish va kompleks auditning bir qismi sifatida ichki nazorat tizimining samaradorligi haqida hulosa berishdir. Tashqi audit uchun ahamiyatga ega bo'lish uchun, jamoatchilik tashqi auditorlar tomonidan berilgan fikrlarning holisligi va aniqligiga ishonch hosil qilish kerak.
Korxona rahbariyati ichki nazoratning samarali tizimini ishlab chiqa borib, eng turli - tuman holatlarni, shu jumladan, auditorning korxona ichki nazorat tizimini baholash bo'yicha vazifasiga kiruvchi holatlarni ham hisobga oladi. Boshqaruv hisobi biznesni rejalashtirish va yuritishning hamma tamoni haqida turli hil axborotlarni talab qiladi. Auditor korxona rahbariyatiga xulosa taqdim etadigan buxgalteriya hisobotlarining maqsadlari, tizimlari, usullari va shakllari haqidagi talablarga ega ban
qonunlar va nizomlarning huquqiy doiralari bilan cheklangan. Ichki nazoratning samarali tizimini ishlab chiqishda korxona rahbariyati, qoidagi ko'ra, quyidagi maqsadlarni ko'zlaydi:
1. Korxonani muvoffaqiyatli boshqarish va samarali boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun ishonchli axborotlar bilan ta'minlash.
2. Korxona aktivlari, hujjatlari va registrlari butligini ta'minlash: Korxonaning moddiy aktivlari, ularning talon-taroj qilinishi, noto'g'ri maqsadlarda foydalanish yoki tasodifiy yo'q qilinishining oldini olish maqsadlarida nazoratning ishonchli tizimi bilan himoyalanishi zarur. Kompyuter tizimining rivojlanishi munosabati bilan kompyuter tashuvchilarida saqlanadigan axborotlar hajmi but saqlanishi ta'minlashda ham zarur choralar talab qilinadi.
3. Xo'jalik faoliyatida noodatiy xarajatlardan qochish, shuningdek, resurslardan samarasiz foydalanishning oldini olish maqsadlarida xo'jalik faoliyatini samaradorligini ta'minlash.
4. Hisob printsiplaridagi ko'rsatmalarning mosligini ta'minlash, ichki nazorat tizimi korxonaning mansabdor shaxslari va xodimlari korxonaning ichki hujjatlari bilan mustaxkamlangan talablarga va qoidalarga amal qilishi borasida zarur darajada ishonchni ta'minlamog'i lozim.
Xizmat ko'rsatish korxonalarida mahsulot (ish, xizmat) auditini takomillashtirish ushbu korxonalarning samaradorligini oshirish va mijozlar talabini qondirishga xizmat qiladi. Quyida auditni takomillashtirish bo'yicha asosiy yo'nalishlar keltiriladi:
1. Audit jarayonini raqamlashtirish
• Elektron audit tizimlari : Audit j arayonlarini avtomatlashtirish uchun zamonaviy dasturiy ta'minot va texnologiyalardan foydalanish.
• Ma'lumotlarni yig'ish va tahlil qilish: Xizmat sifatini baholashda mijozlar fikri, sotuv statistikasi va boshqa tegishli ma'lumotlarni real vaqt rejimida tahlil qilish.
2. Standartlarni joriy etish
• Xalqaro va milliy standartlar: ISO 9001 kabi sifat menejmenti tizimlarini joriy etish orqali xizmatlarning sifatini nazorat qilish.
• Ichki audit reglamentlari: Korxonaning ichki jarayonlari uchun o'ziga xos standartlar ishlab chiqish va ularning bajarilishini ta'minlash.
3. Audit ko'lamini kengaytirish
• Ish, xizmat va mahsulot sifatini baholash: Xizmat jarayonlari, mijozlar bilan ishlash usullari va xizmatning yakuniy natijalarini har tomonlama baholash.
• Resurslarni boshqarish: Xodimlarning malakasi, texnik jihozlar va materiallardan foydalanishni o'rganish.
4. Mijozlar fikrini hisobga olish
• So'rovnomalar va tahlillar: Mijozlarning xizmatlardan qoniqish darajasini o'rganish va audit jarayoniga integratsiya qilish.
• Mijoz fikr-mulohazalari asosida chora ko'rish: Audit natijalarida aniqlangan kamchiliklarni mijozlarning xohish-istaklariga mos ravishda bartaraf etish.
5. Xodimlarning malakasini oshirish
• Audit bo'yicha treninglar: Xodimlarga sifatni tekshirish va tahlil qilish usullari bo'yicha muntazam o'quvlar tashkil etish.
• Motivatsiya tizimi: Xizmat ko'rsatish jarayonida sifatni ta'minlagan xodimlarni rag'batlantirish.
6. Tahliliy usullardan foydalanish
• Risklarni boshqarish: Xizmat ko'rsatish jarayonidagi ehtimoliy xavf va kamchiliklarni oldindan aniqlash va bartaraf etish.
• Benchmarking: Korxonani boshqa xizmat ko'rsatish tashkilotlari bilan solishtirish orqali faoliyatni takomillashtirish yo'nalishlarini aniqlash.
7. Tashqi auditni jalb qilish
• Mustaqil auditorlik kompaniyalari: Xizmatlar sifatini yanada xolisona baholash uchun tashqi ekspertlarni jalb qilish.
• Xalqaro tajribadan foydalanish: Dunyoning yetakchi xizmat ko'rsatish kompaniyalarining audit usullari va standartlarini o'rganish.
8. Innovatsion yondashuvlarni qo'llash
• Big Data va sun'iy intellekt: Xizmatlar haqidagi katta hajmdagi ma'lumotlarni tahlil qilish va qarorlar qabul qilishda texnologiyalardan foydalanish.
• Blokcheyn texnologiyasi: Audit ma'lumotlarining haqqoniyligini ta'minlash va jarayonlarni shaffof qilish.
9. Audit natijalariga asoslangan rejalashtirish
• Monitoring va takomillashtirish rejasi: Audit natijalari asosida xizmatlar sifatini oshirish bo'yicha aniq chora-tadbirlarni rejalashtirish.
• Davriy auditlar: Xizmatlar sifatini uzluksiz yaxshilash uchun muntazam auditlar o'tkazish.
Mazkur yo'nalishlar xizmat ko'rsatish korxonalarida mahsulot, ish va xizmatlar sifatini tizimli ravishda nazorat qilish va takomillashtirish imkonini beradi. Shu bilan birga, mijozlar ehtiyojini qondirish orqali ularning ishonchini oshirishga ham xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Аудит: учебник. под ред. Булыги Р.П. -М.: "ЮНИТИ - ДАНА", - 2009 г. -431 стр.
2. Rizayev Ch. "Buxgalteriya hisobi schyotlarining o'zaro bog'lanishi".-T.: "NOSHIRLIK YOG'DUSI", 2011-y.
3. O'zbekiston Respublikasining 2016 yil 13 apreldagi "Buxgalteriya hisobi to'g'risida"gi Qonuni, 0RQ-404-sonli.
4. O'zbekiston Respublikasining buxgalteriya hisobi milliy standartlari to'plami. -T.: 2010 -y.
5. "Xo'jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy - xo'jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo'llash bo'yicha yo'riqnoma".
6. Каримов А., Исломов Ф., Авлокулов А. Халкаро аудит тизими. - Т.: Иктисод-молия. 2007. - 156 б.
