CC BY
136ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARINI HISOBGA OLISH VA UNING
TAHLILI
Rasulova Shaxnoza Xatamovna
Farg'ona politexnika instituti, tayanch doktoranti [email protected]
Annotatsiya: Biz ushbu maqolada ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va uning tahlili haqida mulohaza yuritdik, zero, bugungi kunda har bir xo'jalik yurituvchi subyekt stabil daromad manbalarini ta'minlash uchun xarajatlari hisobi muhim ahamiyat kasb etadi. Shundan kelib chiqqan holda, ushbu tadqiqot doirasida ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishda xarajatlarni hisobini oqilona tashkil etilish, xo'jalik yurituvchi subyektlarning rentabelligini va raqobatbardoshligini ta'minlash vositasi sifatida tadqiq etildi. Bunda aynan amaliy misol bilan real ishlab chiqarish korxonasining xarajatlarini hisobini tashkil etish va uning tahlili amalga oshirildi, tadqiqot natijalari bo'yicha shu korxona misolida ishlab chiqarish korxonalari uchun amaliy takliflar tadqiqot so'ngida shakllantirildi.
Kalit so'zlar: xarajatlar hisobi, mahsulot ishlab chiqarish, ishlab chiqarish faoliyati, rejalashtirilgan va haqiqiy xarajatlar, ishlab chiqarish tannarxi, xarajatlarini hisobga olish texnologiyalarni, xarajatlarni optimallashtirish, xarajatlarni tahlil qilish tizimi.
УЧЕТ ПРОИЗВОДСТВЕННЫХ ЗАТРАТ И ИХ АНАЛИЗ
Расулова Шахноза Хатамовна
Ферганский политехнический институт, базовый докторант
Аннотация: В данной статье мы рассмотрели учет затрат на производство и его анализ, ведь сегодня учет затрат каждого хозяйствующего субъекта приобретает важное значение для обеспечения стабильных источников доходов. Исходя из этого, в рамках настоящего исследования была исследована рациональная организация учета затрат при организации производственного процесса, как средства обеспечения рентабельности и конкурентоспособности хозяйствующих субъектов, при которой на конкретном практическом примере была проведена организация учета затрат реального производственного предприятия и его анализ, в конце исследования были сформулированы
практические предложения для производственных предприятий на примере данного предприятия по результатам исследования.
Ключевые слова: учет затрат, производство продукции, производственная деятельность, плановые и фактические затраты, себестоимость продукции, учет затрат технологии, оптимизация затрат, система анализа затрат.
ACCOUNTING OF PRODUCTION COSTS AND THEIR ANALYSIS
Rasulova Shaxnoza Xatamovna
Fergana polytechnic institute, basic doctoral student [email protected]
Abstract: In this article, we have considered accounting for production costs and its analysis, because today accounting for the costs of each business entity is becoming important to ensure stable sources of income. Based on this, within the framework of this study, the rational organization of cost accounting in the organization of the production process was investigated as a means of ensuring the profitability and competitiveness of economic entities, in which, on a specific practical example, the organization of cost accounting of a real production enterprise and its analysis was carried out, at the end of the study, practical proposals for production enterprises were formulated on the example of this enterprise according to the results of the study.
Keywords: cost accounting, production, production activities, planned and actual costs, cost of production, cost accounting technology, cost optimization, cost analysis system.
KIRISH
Har qanday mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonaning faoliyati xoh iqtisodiy xoh ishlab chiqarish faoliyati bo'lsin u xom ashyo, materiallar, yoqilg'i resurslari, energiya iste'moli, ishchilarning ish haqini va ular bo'yicha soliqlar, amortizatsiya, shuningdek boshqa bir qator zaruriy xarajatlar bilan bog'liq bo'ladi. Xo'jalik faoliyati aylanish jarayoni orqali ushbu xarajatlar doimiy ravishda korxonaning mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotishdan tushgan umumiy daromadidan qoplanadi, bu esa ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta'minlaydi. Barcha xarajatlar miqdorini hisoblash uchun korxonalar ularni pul ko'rinishida taqdim etgan holda yagona ko'rsatkichga keltiradilar - bu ko'rsatkich tannarx narxidir [6].
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulot tannarxi korxonalarning ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyatining eng muhim ko'rsatkichidir, chunki bu ko'rsatkichni hisoblash quyidagilar uchun zaruratdir:
- bu ko'rsatkich bo'yicha korxona rejaning bajarilishini va uning dinamikasini baholash mumkin;
- alohida mahsulot (ishlar, xizmatlar) turlari bo'yicha ishlab chiqarish rentabelligini aniqlash mumkin;
- ishlab chiqarish ichidagi xarajatlarni hisobga olishni amalga oshirish mumkin;
- ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish uchun mavjud zaxiralarni aniqlash mumkin;
- ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ning ulgurji narxlarini aniqlash mumkin;
- iqtisodiy samaradorlikni hisoblash va yangi uskunalar, texnologiyalar, tashkiliy va texnik tadbirlarni joriy etish mumkin;
- yangi turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish va eskirganlarini bekor qilish to'g'risidagi qarorlarni asoslash mumkin.
- Odatda korxona xarajatlari uchta tur bo'yicha hisobga olinadi hamda miqdori ko'rsatkichlar bo'yicha farqlanadi:
- bevosita ishlab chiqarish tannarxi, xususan mahsulot ishlab chiqarish bilan to'g'ridan-to'g'ri bog'liq moddiy xarajatlar: ishlab chiqarish uskuna, jihozlarining amortizatsiyasi hamda ularga texnik xizmat ko'rsatish va ulardan foydalanish xarajatlari, asosiy ishlab chiqarish sexi ishchilarining ish haqi, ijtimoiy badallari va boshqa umumiy bevosita ishlab chiqarish xarajatlari;
- ishlab chiqarish tannarxi (tayyor mahsulot tannarxi), do'kon tannarxidan tashqari, umumiy korxona xarajatlarini (ma'muriy, boshqaruv va umumiy iqtisodiy xarajatlar) va yordamchi ishlab chiqarish xarajatlarini o'z ichiga oladi;
- umumiy xarajatlar yoki sotilgan (jo'natilgan) mahsulotlarning tannarxi mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish tannarxi va uni sotish xarajatlarini birlashtirgan ko'rsatkichdir.
Zamonaviy iqtisodiy sharoitlar yuqoridagilardan tashqari, rejalashtirilgan va haqiqiy xarajatlar o'rtasida farqlarni vujudga keltirmoqda. Rejalashtirilgan xarajatlar stavkalari va ma'lum davr uchun uning miqdoriy ko'rsatkichlar ushbu davr boshida aniqlanadi. Haqiqiy tannarx ko'rsatkichlari esa hisobot davri oxirida haqiqiy ishlab chiqarish xarajatlari to'g'risidagi buxgalteriya ma'lumotlari asosida aniqlanadi.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatmoqdaki mahsulot tannarxi ishlab chiqarish samaradorligi ko'rsatkichlari bilan o'zaro bog'liqdir. Bu mahsulot tannarxining katta qismini aks ettiradi hamda ishlab chiqarish va sotish sharoitlarining o'zgarishiga bog'liq hisoblanadi. Hozirgi zamonaviy talablarga muvofiq xarajatlarni tahlil qilish,
odatda, ularni kamaytirish uchun ishlab chiqarish ichidagi zaxiralarni aniqlashni o'z ichiga oladi hamda bu hisobot yil davomida muntazam ravishda amalga oshiriladi.
Korxonaning ishlab chiqarish tannarxini boshqarish - bu barcha mahsulotlarni ishlab chiqarish xarajatlari va alohida mahsulotlar tannarxini shakllantirishning tizimli jarayoni, mahsulot tannarxini pasaytirish bo'yicha topshiriqlarning bajarilishini nazorat qilish, uni kamaytirish zaxiralarini aniqlashdir [4].
Korxona xarajatlarni hisobga olish uning samarali boshqarishning eng muhim vositasidir. Iqtisodiy faoliyat shartlari murakkablashib, rentabellikka qo'yiladigan talablar oshgani sayin xarajatlarni hisobga olish zarurati ortadi. Iqtisodiy mustaqillikka ega bo'lgan korxonalar har xil turdagi tayyor mahsulotlar, ko'rsatilayotgan xizmatlarning qaytarilishi, qabul qilingan har bir qarorning samaradorligi va ularning moliyaviy natijalarga, shuningdek xarajatlar miqdoriga ta'siri to'g'risida aniq tushunchaga ega bo'lishi kerak.
Yuqoridagilardan kelib chiqib o'rganilayotgan mavzuning dolzarbligi shundaki korxona faoliyatning muhim xususiyati bo'lgan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarishda xarajatlarni hisobi noto'g'ri tashkil etilganligi korxona kelajagini shubha ostiga qo'yadi va bu jiddiy halokatli oqibatlarga olib kelishi bilan izohlanadi. Korxona xarajatlari asosiy daromad (foyda)mi cheklovchisi va shu bilan birga yetkazib berish hajmiga ta'sir qiluvchi asosiy omil bo'lganligi sababli, korxona rahbariyati mavjud ishlab chiqarish xarajatlari va ularning kelajak uchun qiymatini tahlil qilmasdan qaror qabul qilishi mumkin emas.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishda har qanday korxonaning faoliyati asosi hisoblanadi, bunda samarali ishlab chiqarish omili sifatida uning investitsiya faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi: asbob-uskunalar, moddiy va mehnat resurslarini sotib olish va boshqalar, bu albatta korxonaning ma'lum xarajatlarga olib keladi.
Shu o'rinda ko'plab olimlar soha mutaxassislari korxona xarajatlari bo'yicha o'z tadqiqotlarini olib borganlar va fikr mulohazalar yuritgan, shulardan xarajatlar to'g'risida eng keng tarqalgan fikr bu "xarajatlar - hisobot davrida aktivlarning kamayishi yoxud majburiyatlarning ko'payishidir" [2], ushbu ta'rif ko'plab mahalliy adabiyotlarimizda uchratishimiz mumkin, chunki bu ta'rif 1-son BHMS "Hisob siyosati va moliyaviy hisobot" da [1] berilgan, ushbu mulohaza korxonaning daromadi, xarajati va foydasi to'g'risidagi konsepsiyaga asoslanadi ya'ni "yalpi foyda amalda sotilgan mahsulot qiymati va ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar o'rtasidagi farq sifatida namoyon bo'ladi" [3].
Yuqoridagiga asosan fikrimizcha "xarajatlar - bu korxona mahsulot ishlab chiqarish va sotish bo'yicha faoliyatni amalga oshirishi uchun zarur bo'lgan ishlab chiqarish omillaridan foydalanishning iqtisodiy ifodasidir" [7] deb ta'riflasak bo'ladi.
Xarajatlarni hisobini tashkil etish haqida fikr yuritganda biz albatta uning boshqaruv hisobi bilan bog'liqligini kuzatishimiz mumkin, bu boshqaruv hisobi, xarajatlarni hisobiga asoslanishi uning paytda bo'lishiga sababchi ekanligi bilan bog'liqdir ushbu fikrning isboti sifatida yurtimizning taniqli olimlari A.X. Pardayev va Z.A. Pardayeva muallifligidagi "Boshqaruv hisobi" darslikligida ko'rishimiz mumkin. Boshqaruv hisobining vujudga kelishi, xarajatlar hisobini tashkil qilish va yuritish bazasida yuzaga kelgan, shuning uchun uning asosiy tarkibiy qismini turli yo'nalishlardagi kelgusi va o'tgan davrlar uchun ishlab chiqarish xarajatlari tashkil etadi. Ushbu holat keyingi vaqtda milliy iqtisodiy adabiyotlarda paydo bo'lgan "boshqaruv hisobi" tushunchasini aniqlashda, shuningdek buxgalteriya hisobini olib borishda va boshqaruv faoliyatida uning ma'lumotlaridan foydalanishda muhim rol o'ynaydi. E'tirof etish joizki, ana shu fikr-mulohazalardan kelib chiqib, bir qator olimlarimiz boshqaruv hisobini xarajatlar hisobi bilan bir yaxlitlikda talqin qilishadi"
[5].
Umuman olganda biz tadqiqot mavzusidan qilib chiqib ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va uning tahlili haqida fikr yuritib mulohaza qilganda ma'lum mahsulot ishlab chiqarish faoliyati bilan shug'ullanadigan korxonalar va boshqa faoliyat bilan shug'ullanadigan korxonalar o'rasida juda katta farq borligini ko'rishimiz mumkin, zero, ishlab chiqarish faoliyati ko'proq ta'minot bilan bog'liq bo'lib uning asosiy xarajat nuqtalari ham shunga asoslanadi, boshqa misol uchun sotish va savdo yoki vositachilik faoliyatini amalga oshiradigan korxonalar esa ko'proq muomala xarajatlarini amalga oshiradi.
Fikrimizcha sodda qilib aytganda xarajatlar - bu yetkazib beruvchiga korxona uchun daromad, qabul qiluvchi korxona uchun xarajat, biroq har ikkala tomon uchun foyda olish manbaidir. Shunga asosan korxona iqtisodiyotining mohiyati xarajatlar va ko'rsatkichlarni taqqoslashdan iborat, shuning uchun korxona samaradorligini faqat xarajatlar va natijalarni o'lchash orqali baholash mumkin.
METODOLOGIYA
Ushbu maqolada ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va uning tahlili etish masalalari muhokama etiladi, bunda ilmiy abstraksiya, ma'lumotlar qiyosiy tahlili, natijalarni qayta ishlash, deduksiya va induksiya kabi usullardan foydalaniladi. Shuningdek sohaga oid iqtisodiy adabiyotlar, ilmiy jurnallar va konferensiya materiallari ushbu maqolaning axborot manbai hisoblanadi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Fikrimizcha ko'rib chiqilayotgan mavzu korxona uchun markaziy o'rin egallaydi, zero, ishlab chiqarish jarayoni korxonaning yuragi sanaladi, bu tayyor mahsulotni yaratish va ishlarni bajarish bilan bog'liq texnologik operatsiyalar majmuini anglatadi. Ko'plab adabiyotlarda ishlab chiqarish jarayonini uchta asosiy omil bilan bog'lashadi — mehnat, mehnat vositalari va mehnat buyumlari, ya'ni ishlab chiqarish jarayoni ushbu omilarning o'zaro ta'siridan kelib chiqadi. Albatta ushbu omillarning ishlab chiqarishdagi ishtiroki ma'lum xarajatlarni talab qiladi:
- birinchidan, uzluksiz ishlab chiqarish jarayonini ta'minlash uchun moddiy resurslarni muntazam sotib olish zarur, buning natijasida kiruvchi xarajatlar shakllanadi;
- ikkinchidan, korxona mablag'lari (xarajatlari) to'g'ridan-to'g'ri tovar-moddiy zaxiralarni qayta ishlash jarayonida ishtirok etadi bunda mahsulot ishlab chiqariladi va sotish uchun sarflanadi — personalning ish haqi, mehnat buyumlarining qiymati, ishlab chiqarishda band bo'lgan mehnat vositalarining amortizatsiyasi, ishlab chiqarishga xizmat ko'rsatish va boshqarish (texnik xizmat ko'rsatish va boshqaruv xodimlarining ish haqi, umumiy sanoat va umumiy iqtisodiy ehtiyojlar uchun sarflangan mablag'lari: isitish, yoritish, binolarni tozalash va boshqalar).
Bozor munosabatlari va mexanizmlari samarali ishlab chiqarish jarayonini ta'minlash uchun muntazam ravishda real ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va nazorat qilishning aniq tizimini yaratishni, takomillashtirib borishni zarurati vujudga keltiradi.
Fikrimizcha bunda asosi masala bu ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va uning tahlili qilishdir, zero, samarali tahlil xarajatlarini kamayishining omili hisoblanadi. Shunday qilib biz, ma'lum korxonaning iqtisodiy faoliyati natijalari to'g'risida xulosa chiqarish uchun tahlil o'tkazamiz. Buning uchun "BS TEXTILE FARGONA" mas'uliyati cheklangan jamiyat ma'lumotlaridan foydalanamiz bunda xarajatlar elementlari bo'yicha tahlil 2 turda o'tkaziladi.
Tahlil qilish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni mas'uliyati cheklangan jamiyat balansidan olamiz. Hisob-kitoblar uchun jamiyat tijorat sirini ta'minlash uchun o'zgartirib ko'rsatilishi mumkinligini e'tirof etishimiz zarur, shu bilan birgalikda xarajatlar tahlil uchun 2021-2022 yillar oralig'idagi ko'rsatgichlar ko'rib chiqiladi. Shunday qilib xarajatlar dinamikasi va tuzilishini tahlil qilish uchun "BS TEXTILE FARGONA" mas'uliyati cheklangan jamiyat ma'lumotlaridan asosida 1-jadvalni tuzamiz.
1-jadval
"BS TEXTILE FARGONA" MCHJning odatiy faoliyati dinamikasi va
xarajatlar tarkibi1
2021-yil 2022-yil Yil davomida o'zgarish
Ko'rsatkichlar nomi ir o zi ir o zi ir o 'ji s "M a -o °
CT1 im £ CT1 im £ CT1 im s is O ^ i uu H
Xom ashyo uchun xarajatlar 414475 71,61 469064 67,42 54589 13,17 4,19
Mehnatga haq to'lash xarajatlari 115769 20,00 124429 17,88 8660 7,48 2,12
Davlat
jamg'armalariga 23776 4,11 29694 4,27 5918 24,89 -0,16
to'lovlar
Amortizatsiya xarajatlari 5697 0,98 7249 1,04 1552 27,24 -0,06
Boshqa xarajatlar 19080 3,30 65338 9,39 46258 242,44 -6,09
Jami 578797 100 695774 100 116977
Yuqorida berilgan jadvalga ko'ra, quyidagi bir qator xulosalar chiqarishimiz mumkin. Xom ashyo uchun xarajatlar ko'pchilik ishlab chiqarish korxonalari kabi ustunlik qiladi, chunki ular umumiy xarajatlarning 67,42% ni tashkil etmoqda, bu ko'rsatkichga asoslanib, ishlab chiqarish moddiy intensiv degan xulosaga kelish mumkin. Afsuski, biz jamiyatning daromadlari o'sish sur'atlari (27,2), amortizatsiya xarajatlarining keskin o'sishini (242,4) va boshqa xarajatlarning ham ko'payishini (18,94) kuzatishimiz mumkin. Lekin shu bilan birgalikda, boshqa barcha ko'rsatkichlar normal ko'rsatgichlar diapazonini ko'rsatmoqda.
"BS TEXTILE FARGONA" mas'uliyati cheklangan jamiyatining asosiy daromad manbai mahsulot sotishdan olingan foyda bo'lib, biz uni mutlaq farqlar usuli yordamida tahlil qilamiz. Shunisi e'tiborliki bunda bir qator omillarning foydaga ta'sirini yodda tutish kerak:
- ishlab chiqarish hajmi miqdori;
- bir dona mahsulot uchun xarajatlari.
"BS TEXTILE FARGONA" mas'uliyati cheklangan jamiyati 2021-yilda mahsulot sotishdan tushgan daromad 602193 ming so'mni, 2022-yilda esa 716238 ming so'mni tashkil etdi, bundan ko'rinadiki o'sish sur'ati 18,94% ni tashkil etmoqda.
1 Jadval muallif tomonidan "BS TEXTILE FARGONA" MCHJning ma'lumotlari asosida tayyorlandi.
Tadqiqot mavzusidan kelib chiqqan holda, xarajatlarning boshqarilishi to'g'risida xulosa chiqarishga imkon beradigan xarajatlar koeffitsientlarini hisoblaymiz va qiymatlarni 2-jadval ko'rinishiga keltiramiz.
2-jadval
"BS TEXTILE FARGONA" MCHJning resurs intensivligi ko'rsatkichlarini
tahlili2
Ko'rsatkichlar nomi 2021-yil 2022-yil Yil davomida o'zgarish
Moddiy iste'mol 0,69 0,65 -0,03
Ish haqi intensivligi 0,23 0,22 -0,02
Amortizatsiya quvvati 0,01 0,01 0,00
Boshqa xarajatlar uchun resurslar intensivligi 0,03 0,09 0,06
Mahsulotlarning umumiy resurs iste'moli 0,96 0,97 0,01
Jadvalda keltirilgan hisob kitoblarga asoslangan holda, shuni ko'rish mumkinki, resurslar intensivligining deyarli barcha ko'rsatkichlari jamiyat uchun qulay yo'nalishda o'zgarib bormoqda va faqat amortizatsiya va boshqa xarajatlar uchun resurslar intensivligi oshib bormoqda.
Xarajatlarni nazorat qilish ko'rsatkichlarining o'zgarishi boshlang'ich darajadan 10% dan oshmaydi, bu jamiyat xarajatlarining nazoratsiz o'sishi ehtimoli pastligini bildiradi va ko'rsatadi, shuning uchun bu foydaning salbiy o'zgarishi ehtimolini anglatadi.
Yana shuni ta'kidlashimiz kerakki biz "BS TEXTILE FARGONA" MCHJning oddiy faoliyat xarajatlarini omil tahlilini o'tkazdik, ya'ni mahsulot ishlab chiqarish hajmining daromad miqdori ta'sir qiluvchi omillarni:
- inflyatsiya darajasi;
- moddiy iste'mol;
- ish haqi intensivligi;
- amortizatsiya quvvati;
- boshqa xarajatlar uchun resurs intensivligi.
Shunday qilib biz, "BS TEXTILE FARGONA" MCHJning xarajatlari tahlilni va ular bo'yicha hisob-kitoblarni amalga oshirib, aniqlangan ma'lumotlarni 3-jadval ko'rinishiga keltirdik.
2 Jadval muallif tomonidan "BS TEXTILE FARGONA" MCHJning ma'lumotlari asosida tayyorlandi.
3-jadval
"BS TEXTILE FARGONA" MCHJ xarajatlarini tahlil qilish uchun dastlabki
ma'lumotlar3
Ko'rsatkichlar nomi 2021-yil 2022-yil Yil davomida o'zgarish 2021-yil 2022-yil Yil davomida o'zgarish
summa Resurs hajmi
Daromad miqdori 602193 716238 114045
Xom ashyo uchun xarajatlar 414475 469064 54589 0,688 0,655 -0,033
Mehnatga haq to'lash xarajatlari va davlat jamg'armalariga to'lovlar 139545 154123 14578 0,232 0,215 -0,017
Amortizatsiya xarajatlari 5697 7249 1552 0,009 0,010 0,001
Boshqa xarajatlar 19080 65338 46258 0,032 0,091 0,060
Ushbu 3-jadvaldagi ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, resurslar intensivligining deyarli barcha ko'rsatkichlari qulay yo'nalishda o'zgarib bormoqda va faqat amortizatsiya hamda boshqa xarajatlar oshib bormoqda.
Yana biz "BS TEXTILE FARGONA" MCHJ xarajatlarni omillarni tahlil qilish uchun oraliq hisob-kitoblarni amalga oshirdik:
- hisobot yilidagi inflyatsiya darajasi yoki narxlarning o'sish indeksi;
- hisobot va o'tgan yillar uchun tovarlarni sotishdan tushgan daromad;
- xarajatlar elementlari nuqtalari.
4-jadval
"BS TEXTILE FARGONA" MCHJ xarajatlarni omillarni tahlil qilish uchun
oraliq hisob-kitoblari (ming so'mda)4
Ko'rsatkichlar nomi Miqdori
Inflyatsiya darajasi, % 10,2
Taqqoslanadigan narxlarda daromad 699,451
Hajmi tufayli daromadning o'sishi 97,258
Narx tufayli daromadning o'sishi 16,787
Hisobot yilining taqqoslanadigan narxlardagi daromadi 699,451 ming so'mni tashkil etdi, hajm o'zgarishi hisobiga daromadning o'sishi 97,258 ming so'mni, narxlarning o'zgarishi tufayli daromadning o'sishi 16,787 ming so'mni tashkil etdi.
3 Jadval muallif tomonidan "BS TEXTILE FARGONA" MCHJning ma'lumotlari asosida tayyorlandi.
4 Jadval muallif tomonidan "BS TEXTILE FARGONA" MCHJning ma'lumotlari asosida tayyorlandi.
5-jadval
"BS TEXTILE FARGONA" MCHJ xarajatlarni omil tahlilining natijalari
(ming so mda)5
Omilar Natijalar
Hajmi 93,480
Resurs narxlari 16 135
Moddiy iste'mol -23,905
Ish haqi miqdori -11,849
Amortizatsiya 473
Boshqa xarajatlar uchun resurs intensivligi 42,645
Umumiy ta'sir 116,977
Hisoblangan ma'lumotlar bizning oldingi xulosalarimizni tasdiqladi, xususan: xarajatlarning o'sishi tashkilot faoliyatining kengayishi bilan bog'liq (shu sababli xarajatlarning o'sishi qiymati 93,480 ming so'm), resurslar narxining oshishi (16,135 ming so'm) va amortizatsiya va boshqa xarajatlarning nomutanosib o'sishi (473 ming so'm va mos ravishda 42,645 ming so'm), boshqa omillar xarajatlarga ijobiy ta'sir ko'rsatdi, bu materiallar va ish haqi xarajatlari. 2021-yilda xarajatlarning yakuniy o'sishi 2022-yilga nisbatan 116 977 ming so'mni tashkil etdi.
Yuqorida takidlaganimizdek bozor iqtisodiyoti sharoitida real ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va nazorat qilish muhim masalalardandir, aniq tizim yaratish uni doimiy takomillashtirib borish zarurati har bir ishlab chiqarish korxonasi uchun strategik vazifadir. Biz tadqiqotimiz mobaynida real korxona "BS TEXTILE FARGONA" MCHJ xarajatlarni tahlillarini amalga oshirdik bu boradagi umumiy quyida keltiramiz.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Shunday qilib, ishlab chiqarish xarajatlarni ko'rsatkichlari narx siyosati, mahsulot va sotish strategiyalarini ishlab chiqish sohasidagi muhim qarorlarning asosini tashkil etadi. Deyarli har bir korxona xarajatlarni oqilona darajada amalga oshirishi hamda zaruriy zaxiralarga ega bo'lishi darkor, bu esa iqtisodiy samaradorlikni oshirishga va raqobatbardoshlikni oshirishga imkon beradi. Mahsulot birligini ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish kompaniyaga pastroq va moslashuvchan narxlarni belgilash imkonini beradi, bu esa raqobatchilardan muhim ustunlik beradi. Shuning uchun har bir korxona uchun yuqori iqtisodiy natijaga erishish uchun xarajatlarni tahlil qilish va samarali boshqarish muhim ahamiyatga egadir.
5 Jadval muallif tomonidan "BS TEXTILE FARGONA" MCHJning ma'lumotlari asosida tayyorlandi.
Biz yuqorida Farg'ona viloyatida joylashgan paxta tolasini tayyorlash va yigirish yo'nalishidagi korxona "BS TEXTILE FARGONA" MCHJ xarajatlarning tahlillarini o'tkazdik bu boradagi umumiy xulosalarimiz quyidagilardan iborat:
Birinchidan hisob kitoblardan shuni ko'rish mumkinki 2022-yilda ishlab chiqarish hajmining oshishi hisobiga xom ashyo va materiallarning tannarxi 28,3% ga, yarim tayyor mahsulotlar 2% ga oshdi.
Ikkinchidan korxonaga tegishli texnik bazani yangilash oqibatida 2022-yilda 36,4 foizga texnik ta'mirlash xarajatlari qisqardi. Buni yangi uskunalar sezilarli darajada kamroq texnik ko'rikni va uni ta'mirlash ehtiyojini talab etishi bilan izohlash mumkin.
Uchinchidan 2022-yilda elektr energiyasi uchun xarajatlarni 10,5 foizga o'sishi ko'rishimiz mumkin bu elektr energiyasini iste'mol qilish miqdori yuqori bo'lgan yangi uskunalarni o'rnatish hisobiga sodir bo'ldi. Bu elektr energiyasi ta'riflari oshmaganiga qaramay bu ko'rsatgich bo'yicha xarajatlarni oshishiga sabab bo'ldi.
To'rtinchidan 2022-yilda bino va inshootlarni kapital ta'mirlash xarajatlari 44,8 foizga kamaydi, biroq transport xarajatlari 24,9 foizga oshdi. Amortizatsiya miqdori ham 27,2% ga oshishi bu ushbu yilda asosiy vositalarni qayta baholash, shuningdek, yangi qimmatbaho uskunalarni olish hisobiga sodir bo'ldi.
Beshinchidan xodimlarning ish haqqini oshirilishi bu ko'rsatgich bo'yicha xarajatlarni oshishiga, shu bilan birgalikda bu yo'nalishdagi soliqlar va boshqa to'lovlarni oshishiga olib keldi.
Umuman olganda, "BS TEXTILE FARGONA" MCHJning 2022-yildagi 17,5% xarajatlarning o'sish sur'ati 18,94% mahsulot sotishdan tushgan daromadning o'sish sur'atlaridan oshmaydi, bu shuni anglatadiki jamiyat sanoat va iqtisodiy rivojlanish bosqichida.
Shundan qilib umumiy xulosa sifatida shuni aytishimiz mumkinki ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va uning tahlili, har bir xo'jalik yurituvchi subyektning faro von kelajagini ta'minlaydi, hamda bu boradagi tadqiqotlar ushbu omilning yanada samarali foydalanishga olin kelishiga ishonamiz.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. O'zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standarti "1-sonli BHMS Hisob siyosati va moliyaviy hisobot" [O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1998-yil 14-avgustda 474-son bilan davlat ro'yxatidan o'tkazilgan]. https://lex.uz/docs/-828581.
2. M.Yu.Raximov, O.T.Astanakulov, N.N.Kalandarova. Iqtisodiyot subyektlari moliyaviy holatining tahlili. (Darslik). - T.: "Nihol print" OK, 2022. - 484 bet.
3. D.Q.Usmanova Buxgalteriya hisobi. O'quv qo'llanma. - Samarqand, SamDU, 2020. -388 bet.
4. Ивашкевич, В. Б. Бухгалтерский управленческий учет: Учебник / В.Б. Ивашкевич. — 3-е изд., перераб. и доп. — М.: Магистр: НИЦ ИНФРА-М, 2019. — 448 с.
5. Boshqaruv hisobi: Darslik / A.X. Pardayev, Z.A. Pardayeva; - T.: "Iqtisod-Moliya", 2019. - 556 b.
6. Khatamovna, R. S. THE ECONOMIC IMPORTANCE OF COST CLASSIFICATION IN ENTERPRISES. GWALIOR MANAGEMENT ACADEMY, 193.
7. Khatamovna, R. S. (2024). The Importance of Effective Organization of Accounting for the Cost of Production in the Context of Economic Modernization. Journal of Intellectual Property and Human Rights, 3(5), 6-12.
8. Kudbiev, D., Qudbiyev, N. T., & Imomova, Z. T. Q. (2022). Moliyaviy Hisobotlardan Moliyaviy Menejmentda Foydalanish Masallalari. Scientific progress, 3(4), 1030-1037.
9. Khatamovna, R. S. (2024). The Importance of Effective Organization of Accounting for the Cost of Production in the Context of Economic Modernization. Journal of Intellectual Property and Human Rights, 3(5), 6-12.
10. Расулова, Ш. Х. (2023). Важность данных о движении затрат для повышения эффективности управления предприятием.
11. Qudbiyev, N. T. (2023). Korxonalarning innovatsion strategiyasini ishlab chiqish xususiyatlari: korxonalarning innovatsion strategiyasini ishlab chiqish xususiyatlari.
12. Курбонова, Ш. (2024). ИКТИСОДИЁТНИ ЭРКИНЛАШТИРИШ ВА ДИВЕРСИФИКАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА ЩТИСОДИЙ ТА^ЛИЛНИНГ ТУТГАН УРНИ. Iqtisodiyot va ta'lim, 25(2), 397-402.
13. Абдурахманова, Ш. Р., & Закирова, З. Р. (2024). САНОАТ КОРХОНАЛАРИДА РАКОБАТБАРДОШЛИКНИ БОШКАРИШ СТРАТЕГИЯСИНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ. Scientific Journal of Actuarial Finance and Accounting, 4(05), 26-31.
14. Kurbonova, S. A. (2021). Mahsulot tannarxi hisobiga olishda boshqaruv hisobini takomillashtirish masalalari. Scientific progress, 2(8), 603-607.
15. Qudbiyev, N. T., Ulug'Bek Erkinjon, O. G. L., & Mominov, I. L. O. (2022). TADBIRKORLIK SUBYEKTLARIDA ICHKI NAZORATNING SAMARALI TIZIMI SIFATIDA ICHKI AUDITNING O'RNI VA AHAMIYATI. Scientific progress, 3(1), 449-457.
16. Zokirovna, I.Z. (2024). KORXONALARIDA BOSHQARUV HISOBINING AXBOROT BAZASINI TAKOMILLASHTIRISH. Scientific Journal of Actuarial Finance and Accounting, 4 (Maxsus son), 65-70.
