CC BY
0УДК: 330.1:33
МАКРОЭКОНОМИКАДА СТАТИКАЛЫК ЖАНА ДИСКРЕДИТТИК-ДИНАМИКАЛЫК МЕТОДДОРДУ КОЛДОНУУ
КАЙЫМОВА ЛУИЗА ШАЙЫРБЕКОВНА
Кыргызстан, Ош Мамлекеттик университетинин Математика, физика, техника жана маалыматтык технологиялар институтунун "Колдонмо информатика жана информациялык
коопсуздук" кафедрасынын магистранты
Илимий -жетекчи ф.-м.и.к., доцент АБДУВАЛИЕВ АБДЫГАНЫ ОСМОНОВИЧ
Аннотация: Бул макалада экономикалык процесстерди талдоо жана болжолдоо YЧYн макроэкономикада колдонулган статикалык жана дискредиттик-динамикалык методдорго взгвчвлYктврY жана колдонулушу боюнча терец анализ жасалган. Статикалык методдор учурдагы экономикалык абалды жана байланышты аныктоодо, натыйжаларды убакыттын втYШY менен взгврYYCY3 турдв баалоо мYмкYнчYЛYгYн берет. Ал эми дискредттик-динамикалык методдор, экинчи жагынан, убакыттын втYШY жана экономикалык процесстердин динамикасы боюнча взгврYYлврдY карап, экономиканын ЖYPYм-турумун прогностикалык жактан изилдввгв мYмкYндYк берет. Макалада белгилYY экономикалык теориялар жана модельдердин негизинде аталган методдордун ар биринин взгвчвлYктврY, пайдалануулары жана кемчиликтери талкууланат. Ошондой эле, ар кандай экономикалык шарттарда бул методдордун мааниси жана алардын практикалык колдонулушу каралат. Макроэкономикалык кврсвткYчтврдY баалоодогу жана экономикалык саясатты иштеп чыгуудагы ролу каралат. Бул методдордун тарыхый внYгYYCYнв сереп салуу, алардын теориялык негиздери жана азыркы макроэкономиканын контекстинде алардын артыкчылыктары жана чектввлврY талкууланат.
Ачкыч свздвр: макроэкономика, статикалык методдор, динамикалык методдор, экономикалык моделдвв, экономикалык саясат.
Макроэкономика - бул экономикадагы жалпы процесстерди изилдеген илим тармагы. Ал экономикалык eсYштY, инфляцияны, жумушсуздукту жана башка маанилYY кeрсeткYчтeрдY талдоо YЧYн ар кандай методдорду колдонот. Макроэкономикада статикалык жана динамикалык методдор езгече роль ойнойт, анткени алар экономикадагы eзгeрYYлeрдY изилдеп, анализдeeгe жардам берет. Макроэкономикалык процесстерди талдоодо ар кандай методологиялык ыкмалар колдонулат, алардын арасында статикалык жана дискредиттик-динамикалык методдор маанилYY роль ойнойт [1]. Экономикада статистикалык анализдер жана динамикалык моделдер мамлекеттин жана ишканалардын стратегиялык чечимдерин кабыл алууда маанилYY ролду ойнойт. Статикалык анализ учурдагы абалды CYрeттeсe, динамикалык моделдер экономиканын eнYГYY багытын алдын ала билYYгe шарт тYзeт [2].
Экономикалык моделдeeнYн алгачкы негиздери 18-19-кылымдарда пайда болгон. А. Смит, Д. Рикардо жана Ж.Б. Сэй сыяктуу экономисттер экономикадагы туруктуулукту жана eнYГYYHY анализдee YЧYн жeнeкeй статикалык моделдерди колдонушкан. 20-кылымдын башында Дж.М. Кейнс динамикалык анализге негизделген теорияларын сунуштап, макроэкономикалык процесстерди изилдeeгe жацы кет караштарды алып келген. Андан кийин, Р. Солоу жана П. Самуэльсон сыяктуу экономисттер динамикалык моделдерди теревдетип иштеп чыгышкан. Алар динамикалык моделдee ыкмаларын, анын ичинде дискредитацияланган eсYY моделдерин жана анализдин эконометрикалык ыкмаларын иштеп чыгышкан. Заманбап макроэкономика бул ыкмаларды компьютердик моделдee жана чоц маалыматтарды талдоо менен бирге активдYY колдонот [3, 4].
Учурдагы изилдеелер керсеткендей, экономикалык анализдин eнYГYYCY жацы технологиялардын жана маалыматтык технологиялардын eнYГYШY менен тыгыз байланыштуу. Экономикалык динамиканы анализдeeнYн сандык жана сапаттык ыкмалары eнYГYп, азыркы учурда экономикалык процесстерди анализдeeнYн ар кандай жацы моделдери сунушталууда.
Макроэкономикада колдонулуучу статикалык жана дискредиттик-динамикалык методдор ар кандай математикалык жана экономикалык моделдерге негизделген. Мисалы:
Статикалык метод: Экономикалык процесстердин белгилYY бир мезгилдеги тец салмактуу абалын изилдейт. Бул методдо езгермелер убакытка байланыштуу эмес деп эсептелет. Статикалык методдор - статикалык абалда экономиканы талдоо, белгилYY бир убакытта езгермелер ортосундагы мамилелерди жазууну камтыйт. Аларга темен^лер кирет:
• Баланс ыкмасы: Статикалык моделдерде кeбYнчe экономиканын ар кандай секторлорунун баланстуу абалы талданат. Мисалы, бир рыноктун суроо-талап жана сунуш абалынын тец салмактуулугу.
• Салыштырмалуу статика методу: Мындай методдо экономикалык система мурдагы жана азыркы абалдарынын ортосундагы айырмачылыктарды салыштырат.
• Тец салмактуулуктун графикалык жана аналитикалык моделдери: Мындай моделдерде экономиканын учурдагы абалын графиктер аркылуу CYрeттee жана салыштыруу методдору колдонулат.
Статикалык талдоо изилденип жаткан экономикалык системанын тец салмактуулукта болушун болжолдоп, убактылуу eзгeрYYлeрдY эсепке албастан учурдагы кeрYHYштeрдY гана талдайт. Бул статикалык мамиле динамикалык eзгeрYYлeрдY эске албай, экономиканын кез ирмемдик абалына кeцYл бурат дегенди билдирет. Статикалык ыкмалар кeбYнчe тeмeнкYлeрдY камтыйт:
- Жалпы тец салмактуулук моделдери: суроо-талап менен сунуш тец салмакта болгон экономиканын тец салмактуулук абалын изилдее. Бул экономиканын ар кандай секторлорунун бири-бири менен ез ара аракеттенYYCYн талдоочу моделдерди колдонууну камтышы мYмкYн.
- Негизги керсет^чтер: ИДИ, жумушсуздуктун децгээли, инфляция сыяктуу маалыматтарды колдонуу менен экономиканын учурдагы абалын, анын убакыттын eтYШY менен eзгeрYШYн эсепке албастан талдоо [5].
Дискредиттик-динамикалык метод: Экономиканын убакыт еткен сайын eзгeрYШYн талдоого багытталган. Бул методдо экономикалык езгермелер дискредиттик аралыктар менен изилденет жана экономикалык прогноздорду тYЗYYгe жардам берет. Дискредиттик-динамикалык методдор - убакыттын eтYШY менен экономикалык кeрсeткYчтeрдYн eзгeрYШYн талдоо, анын ичинде:
• Дифференциалдык жана айырмачылык тецдемелердин динамикалык системалары;
Бул моделдер экономиканын убакыттын eтYШY менен кандай eзгeрYп жатканын тYШYHYYгe жардам берет. Мисалы, экономикалык eсYштYн, инфляциянын же жумушсуздуктун динамикасын дифференциалдык тецдемелер аркылуу кeрсeтYYгe болот.
• Эконометрикалык болжолдоо моделдери;
Бул экономикалык маалыматтарды статистикалык ыкмалар менен талдоо. Ушул ыкмаларды колдонуп, экономисттер экономикалык факторлордун ез ара байланышын жана алардын тарыхый eзгeрYYлeрY боюнча прогноздорду тYзe алышат.
• Экономикалык циклдердин анализи.
Бул экономикадагы eндYPYш, жумушчу ^ч, инвестициялар, баалар жана башка макроэкономикалык кeрсeткYчтeрдYн узак мeeнeттeгY eзгeрYYлeрY менен байланышкан термелYYлeр.
Ошентип, бул ыкмалар еткеел процесстерди талдоо жана экономиканын келечектеги абалын болжолдоо YЧYн колдонулат. Динамикалык талдоо теменкYлердY камтышы mym^^
- Динамикалык жалпы тец салмактуулук моделдери: Бул моделдер ар кандай соккулардын жана тышкы факторлордун таасирин эске алуу менен убакыттын етYШY менен экономикадагы езгерYYлердY карайт. Алар кебYнче экономикалык тенденцияларды болжолдоо жана мYмкYн болгон сценарийлерди талдоо YЧYн колдонулат.
- Убакыт сериялары менен болжолдоо: АвторегрессивдYY (AR), кыймылдуу орточо (MA) жана айкалыштырылган (ARMA, ARIMA) моделдер сыяктуу убакыт серияларын талдоо ыкмалары тарыхый маалыматтарга негизделген экономикалык керсеткYчтердY болжолдоого мYмкYндYк берет.
Экономикалык моделдее: бул экономикадагы процесстерди, белгилYY бир максаттарга жетYY YЧYн чыгарылган, математикалык жана статистикалык ыкмаларды колдонуу аркылуу изилдее. Моделдер экономикадагы тYЗYлген шарттарды жана процессстин ар тYPДYY аспектилерин абстракциялап, ар кандай экономикалык керYHYштердY жецилдетип тYШYHYYге мYмкYнчYЛYк берет. Экономикалык моделдер экономикадагы байланыштарды жана ез ара таасирлерди текшерYY YЧYн абдан маанилYY аспаптар болуп саналат.
Эконометрика: Экономикалык маалыматтарды статистикалык ыкмалар менен талдоо. Эконометрика деп убакыттын етYШY менен ар кандай экономикалык факторлордун таасирин талдоо YЧYн колдонулат, мисалы, пайыздык чен менен инфляциянын децгээлинин ортосундагы байланышты изилдее деп тYШYнсек болот [6].
Макроэкономикада статикалык жана динамикалык ыкмаларды колдонуунун артыкчылыктары жана чектеелерY бар. Статикалык методдор экономиканын учурдагы абалын баалоо жана структуралык мамилелерди аныктоо YЧYн ыцгайлуу. Бирок алар экономикалык процесстердин динамикалык мYнезYн эске алууга мYмкYндYк бербейт, бул аларды узак меенетщуу талдоодо колдонуу мYмкYнчYЛYГYн чектейт.
Дискредиттик-динамикалык методдор, тескерисинче, убакыттын етYШY менен экономикалык керсеткYчтердYн езгерYШYн моделдееге, экономикалык саясаттын кесепеттерин болжолдоого жана экономикалык есYштYн факторлорун талдоого мYмкYндYк берет. Бирок, алар татаал эсептеелердY талап кылат жана киргизилген маалыматтардагы езгерYYлерге ете сезгич болгондуктан, тиешелYY техникалык даярдыксыз аларды колдонуу кыйынга турат.
Бул ыкмаларды макроэкономикалык саясатта колдонуу эц эффективдYY чечимдер алардын айкалышынын негизинде кабыл алынарын керсетYп турат. Мисалы, инфляцияны талдоодо борбордук банктар келечектеги езгерYYлердY болжолдоо YЧYн статикалык тец салмактуулуктун моделдерин да, акча сунушунун динамикалык моделдерин да колдонушат.
Экономика олуттуу езгербейт деп болжолдонгондо, статикалык ыкмалар кебYнче кыска меенеттYY талдоо YЧYн колдонулат. Динамикалык методдор ез кезегинде ендYPYштYн есYШY, экономикалык керсеткYчтердYн структурасынын езгерYШY, ар кандай соккуларга реакциялар сыяктуу узак меенепуу тенденцияларды толугураак чагылдырууга мYмкYндYк берет. Бул методдорду биргелешип колдонуу экономиканын абалынын толук картинасын алууга жана келечекте анын енугушун болжолдоого мумкундук берет.
Жыйынтыктап айтканда, макроэкономикада статикалык жана дискредитацияланган-динамикалык сыяктуу талдоо методдору экономиканын иштешин изилдееде жана анын енYГYШYн болжолдоодо негизги ролду ойноорун белгилей кетсек болот. Экономиканын тец салмактуу абалына кецул бурган статикалык методдор учурдагы процесстерди жана экономикалык езгермелердYн ортосундагы байланыштарды изилдееге мYмкYндYк берет. Алар убакыттын етYШY менен езгерYYлер маанилYY эмес деп эсептелген кыска меенеттYY экономикалык кубулуштарды талдоо YЧYн пайдалуу. Бирок экономикалык процесстердин динамикасын толугураак тYШYHYY YЧYн, аларды тышкы таасирлерге жана узак меенеттYY езгерYYлерге ыцгайлаштыруу YЧYн динамикалык методдор керек.
Дискредицияланган-динамикалык методдор экономиканы тынымсыз eзгeрYп турган система катары изилдееге мYмкYндYк берет жана циклдYYЛYк, eсYY тенденциялары жана ар кандай факторлордун таасири сыяктуу убактылуу аспектилерди эске алууга мYмкYндYк берет. Бул ыкмаларды колдонуу учурдагы экономикалык шарттарды талдоо YЧYн гана эмес, ошондой эле саясий чечимдерди кабыл алуу жана экономикалык пландаштыруу YЧYн езгече маанилYY болгон келечектеги eзгeрYYлeрдY натыйжалуу болжолдоого жардам берет.
Экономикалык саясаттын натыйжалуулугун арттырууга багытталган иштерде, ушул ыкмаларды биргелешип колдонуу экономиканын кеп кырдуу аспектилерин терецирээк тYШYHYYгe мYмкYндYк берет. Статикалык жана динамикалык методдорду бири-бирине толуктап, ар тYPДYY экономикалык шарттарды эсепке алуу аркылуу, мамлекеттик жана ишкердик чечимдерди кабыл алуу YЧYн туруктуу жана ишенимдYY маалыматтар алуу мYмкYн. Жалпысынан, макроэкономикалык анализдин жетиштYY децгээлде жYргYЗYЛYШY YЧYн статикалык жана дискредитивдик-динамикалык ыкмаларды тец салмактуу турде колдонуу маанилYY. Мындай интеграция экономиканын eзгeрмeлYYЛYГYн жана кYчтYY жактарын эске алуу менен келечектеги саясаттарды жана ишкерлердин чечимдерин эффективдYY жYргYЗYYгe жардам берет.
1. Смит, А. Исследование о природе и причинах богатства народов / А. Смит. — М.: Экономика, 2010. — 520 с.
2. Рикардо, Д. Принципы политической экономии и налогового обложения / Д. Рикардо. — М.: Прогресс, 2004. — 352 с.
3. Сэй, Ж.-Б. Трактат о политической экономии / Ж.-Б. Сэй. — М.: Наука, 2005. — 480 с.
4. Кейнс, Дж. М. Общая теория занятости, процента и денег / Дж. М. Кейнс. — М.: Прогресс, 2006. — 604 с.
5. Солоу, Р. М. Технологический прогресс и экономический рост / Р. М. Солоу. — М.: Наука, 2010. — 320 с.
6. Самуэльсон, П. А. Экономика / П. А. Самуэльсон. — М.: Дело, 2012. — 760 с.
АДАБИЯТТАР:
