CC BY
18АЙБАРЛЫ АЛАШ АРЫСЫ - М1РЖАКЫП Д¥ЛАТ¥ЛЫ
Диана Абдусаттар кызы Абдумуминова
Ташкент облысы Шыршы; мемлекеттiк педагогика институты Казак; тш жэне
эдебиет багытынын, II курс студентi
Гылыми жетекшга: Жандос Абдазимович Байзаков
АННОТАЦИЯ
Патриотты; рухты кетермелеп, жастарды жарыктыкка жетелеу жолы, агартушыльщ багытта жазылган ерен ецбектер.
Кiлттi сездер: Петиция, отаршылды; саясаты, когамдьщ корлык, педагоглк пернелеу,
It is the way to inspire patriotic spirit, to get young people to brightness, to work in a very enlightened way.
Keywords: Petition, colonial policy, public stock, pedagogical keyboarding.
«Эз халкымныц болашагы ушш мен барлык мумкшшшкл колдануым кажет.
Егер де мен кателессем, елмен 6ipre кателесем. Ерте ме, кеш пе акикат устем
болып шыгады» Мiржакып Дулатулы
К1Р1СПЕ БОЛ1М
Соктыкпалы сарац жылдар жолагында калып койып, сауатсыздык зардабын шеккен халыкымыз тагдырдыц талай таукымепмен жанталасып келгенi, ешпес тарихтыц кара тiзiмiне енген кундер катары- жадымызда жацгырып KyHi бугшге есiмiзде...
Алайда, тарихта тацба болып, есiмдерi ел есiнде калган, улы тулгалардыц елшеулi емiрiне келген аса кунды жэд^ерлштер, мiне бyгiнгi жас урпактыц сауаттылык пен тыныштык емiрде алацсыз тыныстап, бiлiм нэрiмен сусындап келе жатканы бэрiмiзге белгiлi. Эскелец урпактыц болашак камын ойлаган тарихи тулгалар- ездерiнiц ецсерген еткелдерi аркылы, тагдыр таукыметше тезгендiктерi аркылы, эр бiр гылымга ездерiнiц керегендiк пен аскан бiлiмпаздыктарыныц аркасында бyгiнгi урпакка тiрi yлгi. ¥лтжандылык пен кара халыктыц эл-жагдайын кашан да алгашкы орынга койып, жандарыныц сол жолда пида
AYBARLY ALASH ARYSY - MIRZHAKYP DULATULY
ABSTRACT
болуына карсылык б1вдрмеген нагыз патриоттык касиеттерi аркылы осы кунге дейiн ^рпактардыц да жздырыктай жYректерiне мэнп мерленген.
НЕГ1ЗГ1 Б0Л1М
Халыктыц кецiлiнен ерекше коныс тапкан, кымбат т^лгалардыц бiрi. Эдебиеттiц дамуына Yлес коскан, коFамдык-элеуметriк iске белсене араласкан iрi кайраткер - М1ржакып Дулат^лы ТорFай облысы Жанкелдi ауданында 1885 жылы 25 карашада дYниеге келген. ТаFдырдыц тэлкеп бала М1ржакыпты екi жасында ез анасынан айырды. Эке тэрбиесшде ескен аFасы Аскарды да , бала Мiржак;ыпты да сауатты жастар катарына косып, эуелi м^сылманша, кейiннен, орысша эрi мен карай зан кызметше баFыттады. 8 жасар М1ржакыпты экеш, дYмше, надан молдаFа окуFа бередi, алайда, ол молдадан бiлiмдiк корына араб тшндеп д^аларды канжы^алай бiлгенi калды. Ол окудан кетiп, ауыл мектебiнде орысша окытатын Мркан есiмде молдадан дэрю алады. Сейтiп жYргенде 12 жасар М1ржакып экесшен айырылып калады. Экесшщ дегенiн орындаймын деген аFасы Аскар М1ржакыптын окуын одан эрi карай жа^астырып, Ыбырай Алтынсарин негiзiн са^ан бес жылдык мектептi Yздiк аяктап шыFады. Осымен Мiржак;ыптын бiлiм алу жолындагы сапары ез сонына жетед^ Бiлiмге толы, каны кызу Мiржакып ез бетiнше iзденiп орыс шы^армаларына ден койып, езiнiн бiлiмiн эрi карай шындауFа бiлек сыбанады. Эрi дэл осы уакыттарда, Мiржакып езшщ алFашкы туындыларын жарыкка шыFара бастайды. Онын шыFармашылык жолы бастау а^ан кезен, с^рапыл соFыс пен катар отаршылдык саясаты, халыкка катты тее батырып тYPFан шаFына т^спа-т^с тYсе калды. ¥лты мен халыкынын камы Yшiн ез шыFармашылыктарымен, KYH болып отырFан кара халыктын енсесiн кетеру Yшiн, патриоттык рухты ояту максатында билiктiн езгiсiне тиiп, к^лактарынын к^рыштарын ызындап мезi етер маса сек!вд еткiр шыFармасымен сол кездiн атакты т¥ЛFаларынын бiрi Ахмет Байт^рсынов «Маса» атты туындысын халыкка жарияласа, ащы шындык пен канды кекке толы болFан Мiржак;ып Д^лат^лы «Оян, казак!» атты енбегш жариялайды.
1905 жылы Мiржак;ып Д^лат^лы патша екiметiне казак халкынын атынан петиция жазады. Орын алып жаткан жайттардые куэгерi ретшде саяси кYрескер Fана, емес шабытты акын болып жетiледi. 1907 жылы Петербургте шыккан «Серке» газетiнде «ЖастарFа» деген еленiн жариялайды. Алайда ол езi атаFан атпен емес бYркеншiк атаумен «Бiздiн максатымыз» деген макаласынан кейiн сол «Серке» газетi бiржола жабылады. Патша екiметi б^л шы^арылымнын оларFа карсы екенiн тYсiнiп жеткенджтен, сол санын шыFаруFа катыскан адамдардын барлыFы жауапка тартылсын деген Yкiм кабылдайды. Макала мазм^ны бойынша, М1ржакып патша екiметiнiн отаршылдык саясатын эшкерелеп,
киыншылыктарынц басты себептерш саралап керсетшген туынды куны кымбатка тYседi. Патша екiметi макала авторын туткындап, жазалау жумысына кiреспек болып оган iздеу салады, алайда бYркеншiк ат иесiн таба алмайды. Осылайша халыкты патша екiмет колынан шыгармак жолына тYCкен акын бiрталай шыгармаларын жариялай отырып, кара халыкты ояту ушш ерен ецбек етедi.
Ецбеп жолында 1910 жылы «Бакытсыз Жамал» атты туцгыш романын жазып, роман жолынын, тусауын кескен акын ретшде де ел есiнде кYнi бYгiнге дейiн сактаулы. Бул роман жазушынын, шыгармашылык жолындага iрi табыс пен танымалдылык кана емес, калыц казак эдебиетшдеп елеулi керкем туынды болды. «Бакытсыз Жамал» романыныц окшасына аркау болган акынныц сол кезде, билш тараптан езгiге тYCкен, ескi эдет-гурыптыц к^1спагында калган кыз тагдырын баяндайды. Сол кездiц турмыс-пршшгшен туындаган етюр сюжеттi, ащы шындыкка толы шыгарма бYгiнгi кYнде де окырман ойында бiразFа дейiн умыт болмай, ойып турар орын алар шыFарма ретшде калып кояры анык. Романда бiрiншi жактан эйел бостандыFын жырласа, екiншi жаFынан, ескi дiн, ескi салт, ескi эдетке карсы шыкканын жырлайды. Эз тецi мен калауына, мша конымсыз болFан, катып калFан есюшшдш - ез жаны мен катар жYрек калауыныц Fу:мырыныц аяншты болып, кыршыннан киылуынан себепшi болады. Экшшше орай, сол дэуiрдiц ащы шындь^ын бейнелген бiр Fана кыз таFдыры болса, санаFанда саусак жетпес ка^ан кыздар таFыдыры калай болFаны белпшз...
Мiржак;ып акындык, жазушылык, журналстик кызметтер1мен Fана шектелiп калмаFан. Оку-аFарту iсiнiц дурыс жYйеге, жолFа тYсуiне кызу атсалыскан. Педагогика саласына да лайыкты Yлес коскан.
М. Дулатулыныц 1921 жылы Ташкентте шыккан «Есеп ^ралы» казiргi кездегi математикадан оку кггабын курастырушылар Yшiн тецдесi жок Yлгi деуге болады. Осы кiтаптыц а^ашкы нускасы 1914 жылы Орынборда басылып едi. Бастауыш сыныптарыныц уFымына оралымды, кекейiне конымды, кYнделiктi казак емiрiнен алынFан, казак психологиясына бесенеден танымал есептер, тапсырмалар мен жаттыFулардыц терт амалды зердеге тез токып алуFа кемектесiп жатканы даусыз.
Мiржак;ыптыц «КираFат кiтабы» Орынборда 1923 жылы жарыкка шыккан. БуFан дейiн оку куралы алFаш 1916 жылы басылып шыккан. Ею жыл окылатын «КираFат ютабы» бастауыш мектепке арналFан. Эдiскер-педагогтiц « КираFат кiтабы» езiнiц курылысы жаFынан бастауыш сынып окушыларына жецiл, тYсiнiктi тiлде, табиFатпен байланысты эцгiмелерден турады, яFни биология, экология, салт-дэстYPден хабар беру кезделген. Екiншi белiмде балаларды талаптылыкка, ецбек етуге, адамгершiлiкке баулитын Fибратты эцгiмелер топтап берiлген.
KOPblTbffl^bl
CefiTin, 03 3aMaHbiHbiH, O36bipnbiFbiH smKepenereH, sneyMerriK ^argaögbi ^bipnaraH, 9gmeTCÎ3giKTepre gsm öepMeö, ®:aH-gYHHecmiH, ®:aH afiKafibiH öaTbingbiK neH ^eTKÏ3e öinreH, söen öocTaHgbirbi MeH TeHgirm ^aKTaraH, eraip Tingi, mbrnmbin mbirapMambi, peanncT aKbiHHbiH, eMipi MeH eH,6eK ^onbi en ecrnge KamaH ga ^aRFbipbm T^papbi xaK...
nAH^A^AHbMFAH e^EBHETTEP TI3IMI (REFERENCES)
1. BIcMar^noB Mip^aKbm ^ynar^nbi (1885-1935) M. ^ynar^nbiHbiH mbirapManapbrna apHafibi ^a3bnraH anrbi ce3.
2. XX racbipgbiR 6ac Ke3mgeri Ka3aK sgeöneTL (Ka3aH TeRKepicme geömri gsyip) -AnMaTbi: FbinbiM, 1994.
3. BIcMaKOBa A. Anam sgeÔHerraHybL-AnMarbi: MeKTen, 2009.
