CC BY
1MAHALLA, OILA VA TA'LIM MUASSASALARI HAMKORLIGIDA PEDAGOG XODIMLARNING GENDER MADANIYATNI SHAKLLANTIRISH MEXANIZMLARINI TAKOMILLASHTIRISH
d https://doi.org/10.5281/zenodo.14544944
Egamberdiyeva M.
Alfraganus University nodavlat oliy ta'lim tashkiloti 2-kurs magistri
Annotasiya: Mazkur maqolada Oliy talim muasssalarida xodimlarni ilmiy faoliyati jarayoniga keng jalb qilish, ularning zamonaviy axborot-kommunikasiya texnologiyalariga asoslangan dasturiy ishlanmalarini, pedagogik faoliyatini qo 'llab-quvvatlash, ta'lim jarayonini tashkillashtirishda dolzarb aloqador ahamiyatga ega bo'lgan bilim va ko'nikmalarini muntazam takomillashtirishga qaratilgan fikr-mulohazalar tahlil qilingan.
Kalit so'zlar: gender madaniyat, gender tenglik, gender ta'limi, gender tarbiyasi, Gender qonunlar, stereotiplar.
Gender tengligi so'nggi yillarda tadqiqotchilar tomonidan keng o'rganilayotgan mavzu bo'lib, jamiyatda erkak va ayolning roli bir-biridan ustun emasligini tushuntiradi. Citizen (2007) ga ko'ra, gender biologik jins sifatida ayol va erkak bo'lishni va jamiyat tomonidan berilgan ma'no sifatida erkak va ayol bo'lishni anglatadi. Biroq, bu atamalarda mantiqiy bo'lgan biologik o'lchov va biologik tuzilishga asoslangan ijtimoiy o'lchov juda boshqacha narsalardir. Gender tushunchasining ta'rifi biologik farqlarni o'z ichiga olmaydi, balki erkak va ayolning shaxs sifatida jamiyatdagi maqomi, roli, burchi va mas'uliyati, shuningdek, jamiyatning shaxsga bo'lgan nuqtai nazari, ularning shaxsga nisbatan qarashlari va kutishlari, o'rganilgan xulq-atvorlari, hukmlar va rollar haqida tushuntiradi. (Dokmen, 2014; Ecevit, 2010; Sanear, Acuner, Üstün va Bora, 2006). Aksoy (2006) fikricha, erkak va ayolning jamiyatdagi roli madaniyat bilan belgilanadi va vaqt o'tishi bilan o'zgaradi. Madaniyat odamlarning gender stereotiplari va munosabatlariga ta'sir qiluvchi asosiy omillardan biridir deb hisoblaydi. Ayollarning tadbirkorlik hayotiga ko'proq jalb etilishi va ta'lim darajasining oshishi kabi omillar erkaklar va ayollar rollarini sezilarli darajada o'zgartirdi. Bu jarayonlar bilan an'anaviy jamiyatda erkak va ayol rollari orasidagi masofa asta sekinlik bilan qisqarib, rollar bir-biriga o'xshay boshladi. Madaniy jihatdan erkaklar va ayollar uchun mos deb topilgan shaxsiy xususiyatlar, xatti-harakatlar va mas'uliyatlar jamiyat tomonidan gender
stereotiplariga aylantiriladi. Ijtimoiy hayotning barcha sohalarida gender tengligiga asoslangan tartibni o'rnatishda eng muhim rollardan biri oila va maktablarga to'g'ri keladi. O'qituvchilarning gender stereotiplari, e'tiqodlari va munosabatlari maktablarda bolalar bilan muloqot qilishda muhim rol o'ynaydi, lekin ikkala tomon ham buni bilishmaydi (Torun, 2002). Ta'lim jarayonini gender tengligiga sezgir tarzda tashkil qilish uchun o'qituvchilar jinsiy rivojlanish va ta'lim haqida ma'lumotga ega bo'lishlari va gender rollariga nisbatan o'zlarining stereotipik e'tiqodlaridan xabardor bo'lishlari kerak (Bayramog'lu, 2015; Tok, 2001). Aksariyat o'qituvchilarning qizlar va o'g'il bolalarga nisbatan xatti-harakatlari boshqacha bo'lishi mumkin, bu gender stereotiplarini shakllantirishni qo'llabquvvatlaydi (Milliy o'qituvchilar ittifoqi, 2013; Tan, 2008). O'qituvchilar bolalarga ularni kasbga va gender rollariga yo'naltirish, gender kamsitish yoki tenglikni kuchaytirish, gender tengligiga asoslangan ta'lim muhitini yaratish, gender guruhlari chegaralarini aniqlash va ularni izolyatsiya qilish kabi ta'sir ko'rsatadi.Bugungi kunda mamlakatimizda ayollarga bo'lgan e'tiborni kuchaytirish, ularning hayotiy faoliyatini yanada yaxshilash hamda keng imkoniyatlar ochib berish maqsadida prizidentimiz tomonidan qonunlari va farmonlari ishlab chiqilmoqda. Xususan Ozbekiston Respublikasining 2019-yil 2-sentabrda qabul qilingan - Xotin-qizlarni tazyiq va zo'ravonlikdan himoya qilish to'g'risidagi-ORQ-561-son va xuddi shunday 2019-yil 2-sentabrda -Xotin qizlar va erkakalar teng huquq va imkoniyatlar kafolatlari to'g'risida-gi ORQ 562-son hamda 2030-yilgacha bolgan darvrda barqaror rivojlanish sohasidagi maqsad vazifalar turli xildagi tazyiqlarga -jinsiy, ijtimoiy, manaviy,ruxiy- uchrashini oldini olish va kamaytirish maqsadida gender madaniyati kuchaytirildi. Gender tengligi va jinsiy tenglikdir yani yanayam aniqroq qilib aytadigan bolsak erkaklar va ayollar o'rtasidagi o'zaro tenglikdir.Bu oilada va jamiyatda erkaklar va ayollar o'rtasida teng huquqlilik tushunchasi bo'lib, bunga ko'ra erkak va ayollar har qanday huquqiy munosabatlarda o'zaro teng huquqga ega ekanligini ko'rsatadi. Jins (inglizcha: gender, lotincha: genus "mehribon") — erkaklik va ayollik bilan bog'liq xususiyatlar hisoblanadi. Gender so'zining manosi ingiliz tilidan tarjima qilganda -jins- degan manoni bildiradi. Amerikalik seksiolog olim Jon Money 1955-yilda transseksual va intekst odamlarni o'rganishga bag'ishlab yozgan asarlarida ilk marotaba ushbu iborani biologik va ijtimoiy ro'lni bir biridan farqlash uchun ushbu termindan foydalangan. Shunday qilib Jon Money jins va gender tushunchalarini bir biridan ajratish uchun foydalangan. Biroq bugungi kunga kelib Gender tushunchasi yanada kengayib Jins va Gender tushunchasi bir birini o'rnida sinonim sifatida ishlatilib kelmoqda. Hozirgi kunda gender madaniyati yoki jinslararo farqlar turlicha tariflanadi. Masalan bazi mabalarda jinslarning farqlari deb tariflanadi, bazilarida esa biologik hamda ijtimoiy ro'llarni ajratuvchi
so'z sifatida qo'llaniladi deb tariflanadi. Gender bu- ayollar erkaklarning har bir soxada siyosiy,iqtisodiy,ijtimoiy, manaviy, madaniy va shu kabi turli sohalardagi tafovutlar hisoblanadi. Bu nima degani - yani har bir sohada erkak hamda ayollarning o'rni, ro'li hamda ahamyati haqidagi tushuncha hisoblanadi.
Gender yondashuv-bu gender tengsizlikni mavjudligini hamda ularning sabablari va oqibatlarini tushunish hamda ularning yechimini taminlash to'g'risidagi yondashuv. Gender yondoshuv erkak va ayollar o'rtasidagi gender munosabatlardagi o'zgarish bo'lib, erkak va ayollar uchun foydali tasir ko'rsatadigan vakolat va majburiyatlarni yanada keng taqsimlashga yordam berai deb takidlaydi F.Bayjanov opining " Markaziy Osiyoda jamiat gender va oila" nomli maqolasida. Bugungi jadal hayot faoliyatimizda gender tenglik nima uchun kerak? Nima sababdan so'ngi yillarda gender tushunchasini yanada kengroq tushunishga harakat qilmoqdamiz? Sababi jamiatda gender tenglikni taminlashga qaratilgan sifatli talim va o'qituvchilarni tayyorlashda hamda o'quv dasturlari, o'quv adabiyotlari, talim jarayonida talaba va pedagog hodimlar yani o'quvchilar o'rtasidagi munosabatlarda gender tengsizlik jarayoniga tasir qilish va ularni o'zgartirishga qaratilgan jarayon hisoblanadi. Bugungi kun hayot tarzimizdagi genden tenglikni taminlash, jamiatdagi ayollarni o'rnini yanada kuchaytirish yoki ayollar va erkaklarni turli kasblardagi tenglashtirish, hattoki siyosiy jarayonlarda ham ayollarni o'rninin yanada oshirishga kata etibor qaratilmoqda. Bizga maluki bundan bir necha yillar oldin ayollardan hokimlar, deputatlar, vazirlar chiqmas edi. Sababi o'rtadagi tafovut uning ayol kishi ekanligiga borib taqalardi. Yigirmanchi va yangi asr boshlari tajribasi shuni ko'rsatdiki, insonning erkin individualligini rivojlantirishga qaratilgan, tegishli ma'naviy madaniyatni rivojlantirishni taqozo etuvchi omillarning birinchi o'ringa chiqishi muhim. Ushbu yo'nalishda, birinchi tarixda bo'lgani kabi, ijtimoiy-madaniy xususiyatga ega bo'lgan gender munosabatlari hal qiluvchi rol o'ynashi mumkin va ularning rivojlanishi bir vaqtning o'zida bir-birini to'ldiradigan ayollik va erkaklikning ma'naviy mazmunini boyitish orqali sodir bo'ladi. , va qaytarmang, rivojlanmang va qaytarmang. Mualliflar o'zlarining empirik tadqiqotlariga asoslanib, agar gender munosabatlari shaxsning erkin individualligini rivojlantirishga qaratilgan ijtimoiy ahamiyatga ega va ma'naviy rivojlanayotgan tafovutlar bo'lib qolsa, unda inson fazilatlari shaklda ifodalangan madaniyatning tegishli shakllari paydo bo'lishiga ishontirishga harakat qiladilar. erkaklik va ayollik yo'qoladi va ular bilan birga inson tabiatini shakllantiradigan butun madaniy zanjir paydo bo'ladi. Ma'lumki, gender tengsizligi sog'liqni saqlash, iqtisodiyot, ta'lim, siyosat va ayollarga nisbatan zo'ravonlikka ta'sir qiladi. Shu sababli, jinslar o'rtasidagi tenglikni ta'minlash orqali gender tengsizligini bartaraf etish juda muhimdir. Ushbu tadqiqot universitet talabalarining gender tengsizligi haqidagi tasavvurlarini baholashga qaratilgan.
Kesma tadqiqotga 360 nafar talaba jalb etildi. Tadqiqot ma'lumotlarini to'plash uchun ijtimoiy-demografik xususiyatlarni va "Gender tengligi shkalasi" ni aniqlaydigan savollardan iborat shaxsiy ma'lumotlar shakli ishlatilgan. Ma'lumotlarni baholash uchun statistik tahlil paketi dasturidan foydalanildi. Ma'lumotlarning egri chiziqlari, kurtozis, shapiro Vilk va gistogramma qiymatlari o'rganildi va ular normal taqsimotga mos kelmagani uchun parametrik bo'lmagan testlar qo'llanildi (Mann-Uitni U va Kruskal Uollis). P<0,05 qiymati muhim deb hisoblandi. Universitet talabalari gender tengligi nuqtai nazaridan o'rtacha tenglik nuqtai nazariga ega edilar. Qiz talabalar erkaklarga qaraganda ko'proq teng huquqli, erkak talabalar esa gender rollariga nisbatan an'anaviy nuqtai nazarga ega ekanligi aniqlandi. Universitet ta'lim dasturlariga gender kurslarini kiritish, barcha ta'lim dasturlarida erkaklar ishtirokini oshirish va bu holatga ta'sir etuvchi sosyodemografik xususiyatlarni o'rganuvchi keng qamrovli tadqiqotlar o'tkazish tavsiya etiladi. Gender tengligi so'nggi bir necha yil va o'n yilliklar davomida uzoq yo'lni bosib o'tdi. Yuqori darajadagi ta'lim olish imkoniyatiga ega bo'lgan ayollar soni ko'paydi, rahbarlik lavozimlarini egallagan ayollar ko'paydi va ayollar huquqlari sezilarli darajada oshdi. Ammo hali ko'p ish qilish kerak, chunki ayollar zo'ravonlik va kamsitishlarga duch kelishda davom etmoqda. O'rtacha, ayollar erkaklarnikiga qaraganda kamroq maosh oladi va ta'lim olish imkoniyatiga ega. Shu nuqtai nazardan, oliy ta'lim muassasalari o'zgarishlarning muhim agentiga aylanishi mumkin. Ular o'zlarining talaba qizlari ariza, qabul va akademik ko'rsatkichlar bo'yicha teng imkoniyatga ega bo'lishini ta'minlashlari mumkin. Ular gender va gender tengligi va teng vakillikni targ'ib qiluvchi o'quv dasturlarini o'rgatishlari mumkin. O'z tadqiqotlari orqali ular ayollar qanday kamsitilgani kabi tengsizliklarni aniqlashlari va ma'lumotlar to'plamlari ayollar nuqtai nazarini o'z ichiga olishiga ishonch hosil qilishlari mumkin. Bundan tashqari, universitetlar va kollejlar ayollarni qo'llab-quvvatlashga qaratilgan targ'ibot loyihalarida ishtirok etish orqali butun jamiyatdagi gender tengsizligini bartaraf etishga yordam berishi mumkin. Oliy o'quv yurtlari ko'p jihatdan gender tengligi yo'lida ijobiy kuchga aylandi. Biroq, o'zlarining muhim ta'sir doirasi va ta'siri tufayli, bu institutlar o'z kampuslaridan tashqari va o'z jamoalarida gender tengligini targ'ib qilishda ancha kengroq rol o'ynaydi. Ko'rinib turibdiki , oliy o'quv yurtlari o'z devorlaridan tashqarida ko'p narsa qilmaydi. Doktor Rao uchun "[universitetlar] o'z dasturlarini tugatgan qizlar bilan nima sodir bo'lishini yo'qotayotgani" ayon bo'ldi. Albatta, bitiruvchilar bor, lekin ularning martaba rivojlanishi nuqtai nazaridan ular ishlashda davom etadilarmi yoki to'xtab qolishadimi? Doktor Raoning so'zlariga ko'ra, bunday savollarga javob topish uchun etarli ma'lumotlar yoki resurslarga ega bo'lish kerak. Shu munosabat bilan, "Gender tengligi: Global universitetlar qanday ishlaydi" hisobotida "universitetlar ularning natijalari va muvaffaqiyat darajasini kuzatishdan
ko'ra, ayollarning oliy ta'lim olish imkoniyatini baholashga ko'proq e'tibor qaratishadi", deyiladi. Bundan tashqari, siyosiy partiyalar tomonidan Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va xalq deputatlari mahalliy Kengashlari deputatligiga nomzodlar qo'rsatishda xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlar ta'minlanishi nazarda tutildi. Zero, Saylov kodeksining 70 va 91-moddalariga muvofiq ayollarning soni siyosiy partiyadan ko'rsatilgan deputatlikka nomzodlar umumiy sonining kamida o'ttiz foizini tashkil etishi kerakligi belgilangan. Ushbu norma xotin-qizlar va erkaklarga teng huquq va imkoniyatlar kafolatlarini ta'minlashning asosiy printsiplariga to'liq mos keladi.
ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Y36eKHCTOH Pecny6nHKacH npe3HgeHTHHHHr 29 AHBap 2022 HHngarn "20222026 nnnnapra Myn^annaHraH ^Hra Y36eKHCTOHHHHr TapaqqneT CTparerHACH Tyg'pHCHga"rn nO-60-coHnn OapMOHH.
2. N.Egamberdiyeva. Oqituvchilarni tayyorlashda gender yondoshuv masalalari. Oquv qo'llanma. Toshkent 2018 y
3. Babayeva Z., Usmanova Z. Gender tadqiqoti asoslari kursi xrisomatiyasi. -Toshkent: O'zbekiston, 2003. - B.34
