CC BY
0РТАХР 17.09.91 ЭОЖ 82-1
DOI:10.56032/2523-4684.2023.4.8.59
М.К. Жумакулова1
1 Казак улттык хореография академиясы (Астана, Казакстан)
МАРЖАН ПОЭЗИЯСЫ - КАЙТАЛАНБАС ЖАРЫК К¥БЫЛЫС
Аннотация
Макалада МаFжан Жумабаев поэзиясынын к¥ДiPeттiлiгi, окырмандарына KSTepiHKi кэнiл - kyй, боЙFа куат, жанFа жiгeр, оЙFа cepniH бeрeтiндiгi туралы жазылFан. Gлeндeрiнiн epeкшeлiгi сол -жастардын бойындаFы улттык рухты KYшeйтeдi, отаншылдык ceзiмiн арттырады. Жас урпакты батырлыкка, eлiн, жepiн cYюгe тэpбиeлeйдi. МаFжаннын барлык эмipi поэзиясында. МаFжан ЖYмабаeв - поэзия элeмiнiн жарык жулдызы Fана eMeс, казак поэзияcындаFы кайталанбас кубылыс eкeндiгi туралы жазылFан.
ТYЙ¡нд¡ сездер: акын, поэзия, сыршыл акын, элeн, кудipeттi, азаматтык рух, лирик акын.
М.К. Жумакулова1
Казахская национальная акадeмия хоpeогpафии (Астана, Казахстан)
ПОЭЗИЯ МАГЖАНА ЖУМАБАЕВА -НЕПОВТОРИМОЕ ЯВЛЕНИЕ
Аннотация
Статья поcвящeна оcобeнноcтям поэзии Магжана Жумабаeва, поскольку em лирика дарит читатeлям нe только пpиподнятоe наcтpоeниe, но и энepгию для жизни, энepгию для души, становится толчком для мысли. Сила em поэзии заключаeтcя в том, что она укpeпляют в молодeжи национальный дух и повышают чувство патриотизма. Стихи Магжана призывают молодоe поколeниe быть храбрым, любить свою страну и зeмлю. Вся жизнь Магжана - в поэзии. Магжан Жумабаeв - нe только яркая звeзда мировой поэзии, но и уникальноe явлeниe в казахской поэзии.
Ключевые слова: поэт, поэзия, поэт-философ, стихи, вcecильный, дух, гражданская лирика поэта.
M.K. Zhumakulova1
Kazakh National Academy of Choreography (Astana, Kazakhstan)
MAGZHAN ZHUMABAYEV'S POETRY IS A UNIQUE BRIGHT PHENOMENON
Annotation
The article tells about the power of Magzhan Zhumabayev's poetry, that it gives its readers an upbeat mood, energy for life and soul, and an impetus for the mind. The peculiarity of his poems is that it strengthen the national spirit of the young people and increase the feeling of patriotism. Encourages the young generation to be brave and to love their motherland. Magzhan's whole life is in poetry. It is written that Magzhan Zhumabaev is not only a bright star of the world of poetry, but also a unique phenomenon in Kazakh poetry.
Key words: poet, poetry, mystery poet, poem, powerful, civic spirit, lyric poet.
№рюпе. Магжан Жумабаев - поэзия элемЫдеп жарык жулдыз, кайталанбас кубылыс. Онын куатты, бойга ж^ер, журекке от беретт рухты уы, iзденiстерi мен жанашылдыгы казак эдебиетт ХХ гасырдын басында-ак Еуропа, орыс эдебиеттщ бик денгейЫе кетердк «©ленд музыкага айналдырган, дыбыстан сурет тургызган, сезге жан бтрген, жана елшеулер шыгарган». Магжаннын осындай касиеттерiн, iшкi шыгармашылык кудiретiн журттан бурын байкаган эрi аса жогары багалаган Мухтар Эуезов: «Магжан -мэдениетi зор акын. Сырткы кестенiн келiсiмi мен куйшллдтне караганда, бул бiр заманнын тепнен аскандай, сезiмi жетiлмеген казак кауымынан ертерек шыккандай. Сондыктан бYгiнгi куннщ бар жазушысынын iшiнен келешекке бой урып, арткы кYнге анык калуга жарайтын сез - Магжаннын сезк Одан баскамыздын бэрiмiздiкi кYмэндi, ете сеымаз деп бiлемiн» деп жазды [1, 4 б.].
Зерттеу эдктерк Магжан поэзиясы - одан рухани азык алып, жандYниендi байытып, емiр кубылыстарына деген кезкарасынды кенейтiп,
60
коршаган ортанын кыр-сырын TyciHyre K©MeKTeceTiH керкем дуние. Магжан - сыршыл да ©ршлл маржан жырларынын K¥Дiрeтi аркылы ©зтщ бYкiл болмысы мен поэзиясынын eрeкшeлiгiн танытып кеткен ¥лы акын. К,¥былмалы ©мiр кYЙiнeн ©з эуезЫ таба бiлгeн акын кашанда тек ¥лтынын кeрeгiн iздeп, м¥ны мен зарын жоктауга, куанышын к©ркейтуге, жаманын жасырмай, жаксысын асырмай жырлауга берк бeкiнгeн. «Максаты тiл ¥стартып, ©нер шашпак» болган ¥лы ¥стазы Абайша бар максаты ¥лтынын азаттык пен бостандыкка кол жeткiзyi болтан. Магжаннын алгаш жарык к©рген ©лeнiнiн ©зЫен-ак акыннын кeйiнгi ¥лы максаттары к©зге шалынды. Т¥тасымен алганда Магжан елeндeрi казактын с©з ©нeрi Yшiн жана ДYHиe. Акын ©лeндeрiн оки отырып, онын TYЙciнy, кабылдау кабiлeтiнiн айрыкша мол, эркилы eкeнiн ан^арасын, терен эстетикалык талгамды ceзiнeciн. Бiз Магжанды сыршыл акын дeгeнiмiздe, к©бiнe онын махаббат, cYЙicпeншiлiк такырыбына жазылган елeндeрi т©нiрeгiндe ой козгаймыз. Бiрак азамат акын б¥л такырыптагы ©лeндeрiндe де азаматтык жYктi алга кояды. Бiршама ©лeндeрiндe ол махаббат, ceзiмiнe тэн азыгы емес, жан азыгы реттде карайды. ¥лы кYрecтeр жолында бойга куат, кYш берер рухани азык деп бiлeдi. ¥лы ceзiмнeн жаны гYлдeнгeн акын ¥лты Yшiн треске нык ceнiммeн кадам жасайды.
Такырып бойынша эдебиеттерге шолу.
Осы макалада Ыскак¥лы Д. «Поэзия падишасы» [1], СYлeймeнов Ж. «Б¥йырса, шырак с©нбес, ¥зак жанар...»[2], Бакаева М.М. «Магжан Ж¥мабаев поэзиясынын к©ркeмдiк элeмi» [3], Оспанова Г.Т. «Магжан ©лeндeрiндeгi азаматтык рух, агартушылык-демократтык сарын»[4], Кожаниязова А.Е. «Поэзия элeмiнiн жарык ж¥лдызы» [5] макалары колданды. «Магжан - акыннын акыны». Содан да онын жырларын талдауга шeбeрлiгiн сынауга еюнщ бiрiнiн жYрeгi дауаламаган, бiлiмi, ^шл жете бермеген. Б¥ган касы мен досы катар жYргeн кезде де ешюм уэж айта алмаган. Казактын белг^ агартушысы ЖYciпбeк Аймауытов 1923 жылы Ташкентте окып жYргeн казак студенттерЫщ алдында жасаган баяндамасында
61
MаFжан сь^ш^лдь^ымен, сypетшiлдiгiмен, сeзге еpкiндiгiмен, тап^^лы^ымен, маpжандай тiзiлген, тоpFындай Yлбipеген нэзк Yндi кYЙiмен, шеpлi, мунды заpымен кYштi екенiн айта келiп, «MаFжан - алдымен сыpшыл акын. MаFжан сeзiндей тiлге жумсак, жYpекке тиетЫ Yлбipеген нэзiк эyез казактын бypынFы акындаpында болFан емес. MаFжан не жазса да сы^лы, кepкем, сэндi жазады. Окушынын жYpегiне эсеp беpе алмайтын кypFак eлендi, жабайы жы^ды MаFжаннан таба алмайсыз» - дейдЬ MаFжанды Пушкинге тенейдк Осы аpада оpыс халкынын Yлкен акыны, Fалым В. Я. Бpюсовка телiнiп жYpген «MаFжан - казактын Пушкиы» деген сeздеpдiн наFыз автоpы кiм екеын айыpyFа болатын сиякты.
Зерттеу нэтижесК MаFжан поззиясынын тiл кестесi, лиpикасындаFы сыp сезiм тоFысы, сypеткеpлiк пен ойшылдык окыpманын талай pет тамсанды^ып, небip дуалы аyыздаpдын iлтипатына ие болып, eзiне тэнтi еткен. Атын атаyFа жасканып, бyкпантайлаFан заманда да тасты жаpFан тас булактын суындай нэpлi поззия жасыpып окыFан талай жYpектi eзiне баypап, eзгеше куйге бeлегенi шындык. MаFжан поззиясынын осынау кyдipет кYшiн eз замандастаpы толык мойындап, кейi ашык, кейi жyмбактап болса да жазып та, айтып та кеткен.
MаFжан eлендеpiн оки отыpып, eзi кeп айтатын тылсым бyFандай эсеpге енесiн, танFалаpлык куй кешесiн, ойлаp мен толFамдаpдын теpен тyнFиыFына сYHгiп, эсем сypеттеp дYниесiне кipесiн, не суык, не жылы, элде жаpык, элде кeмескi сезiмнен хабаp беpетiн алуан бояудын сыpлаpына каныFып, акыннын кyдipеттi шебеpлiгiн мойындайсын.
Акын жыpлаpында табиFат пен адамнын жан дYниесi бipге epiлiп, бipге канаттасып жатады. Элем ку6ылысы санамен, ^н^мен Yндесiп, сулу, сыpлы, ттт кейде акыл-оЙFа сыймайтын фантастикалык сypеттеpдi кeз алдына келтipедi. Сeз ^бте ойдын бiлiнеp-бiлiнбес сыpткы кауызы Fана сиякты кepiнедi де, акыннын ку^етт шабытымен кестелеген тYпкi маFына сypет болып санана енiп, сезiмiндi калай билеп алFанын бiлмей де каласын. «ЖазFы жолда» деген eленiнде акын былай дейдi:
Дала. Дала. Сар дала!
Жапан тYзде бiр кара...
Шiлде. Оттай ыстык кYн.
Дала - елiк. Жок бiр Yн.
Жер де жатыр туншыгып.
Жол жыландай иiрiлед, Шан ерiнiп, Yйiрiлед.
Ешбiр леп жок, тып-тыныш [3].
Карапайым керiнiстер мол сырга ие болып, жол, дала, кек аспан, булт - бэрте де жан бтп, адамнын езiмен тiлдескендей эсер калдырады. ©зiмiз оны кезбен керiп, кулакпен естiгендей боламыз. Адам мен табигат арасы акын еле^нде ажырамас бiрлiкте тогыскан, ягни айнала емiр, акыннын оны кабылдауы сырлы сез кYшiмен эсерлi сурет болып шыккан.
Магжан Жумабаев - казактын улттык турмыс-тiршiлiгiн, еткеын жан-тэнiмен сYЙген ултшыл акын. ©ткен емiрдiн жаксы жактарын еленмен ернектеуге келгенде акыннын каламы жYЙрiк. ©лендертщ улттык идеяларымен суарылып отыруы - акыннын бYкiл поэзиясына тэн езЫдк ерекшелiгi.
Шын мэнiнде елiн, жерЫ сYЙген адам гана халкынын патриоты бола алады. Олар халкына адал кызмет етiп, емiрiн соган арнайды. Патриоттар елiнде болып жаткан эрбiр окигадан калыс кала алмайды. Жаксы болса, халкымен бiрге куанады; жаманына кYЙзеледi. Магжан да езiнiн бар саналы емiрiн туган халкына кызмет етуге арнаган шыгармашылыгымен елiнiн елдтн де, ездiгiн де жырга коскан, сонысы Yшiн отка да куйген, суга да тYскен аяулы азаматтарымыздын катарында керiне бiледi.
Магжан - казак поэзиясынын жарык жулдызы улы Абайга елiктей отырып, улы устаз жолын устанганмен езiнше жол табудан жалыкпай, кеп iзденген жан. ©лендертдеп табигат суреттерi, онын тылсым шактары акын кенiл-кYЙiмен, мун-кайгысымен, куаныш-шаттыгымен кат-кабат келiп отырады. Осынын бэрi тутаса келiп, Магжан суреттеп отырган дэуiрдiн бейнесiн толык ашып бередк Сондыктан да бейнешiлдiктi ен шыркау биiгiнде керсету Yшiн, акын ез басындагы кайгы мен касiреттi, мун мен зарды халык басындагы ауыр кYндермен
63
астастыра жырлайды. Ол кандай сез колданса да талгап, ой таразысынан етюзт, еленнщ iшкi-сырткы тутастыгынын сай келт отыруын кездеген. ©йткенi онын елендерЫен басы артык, бос сездердi кездес^ре алмайсыз. Кай еленiн алсан да белг^ бiр ыргакпен, эдемi эуезбен, сез енерiнiн сикырлы элемiне тарта бередк Сондыктан да Магжаннын «суреттЬ кестелi, керкем сезЬ> ешкiмге уксамас езiндiк ернек.
Магжан - казак поэзиясында езiндiк жанашылдыгы мен дэстур калыптастырган, соны iзденiстерi аркылы езЫдк енерпаздыгына гана тэн эдеби эдютер экелген акын. Ол казак лирикасына сын^ырлаган нэзiк эуез нэрiн куйып, улттык рухты улттык сезiмнен куат алган езгеше унмен жырлады.
Суйюпеншллк - Магжан поэзиясынын езегi, каны, жаны, жYрегi. Онын «Суй, жан сэулем», «Тегiлген шашы», «КYмiс нурлы ай», «Шолпан», «СYЙгенiм анык», «Хор сипатты карындас», «Жас сулуга», «Сэуле», «ГYлсiм ханымга», «Жулдызды жYзiк, айды алка гып берейiн» т.б. елендертде адам жанынын сYЙгенiне деген не бiр тылсым сырлы эсем ернек тапкан. Осы елендерiнiн кай-кайсы болса да езтше бiр элем, бiр-бiрiн кайталамайды. Шетiнен самалдай согып, жiбектей желпiп, жYректi тербетiп, гажап бiр кYЙге белейдi.Ананы жырламаган акын кемде-кем. Адам Yшiн емiрден кымбат еш нэрсе жок болса, сол емiрдi сыйлаган - ана. Магжан да ананы жырга коскан. «СYЙемiн» деген еленiнде ол асыл анасын, сYЙген жарын, ескен елiн, туган жерi Арканы сYЙетiнiн жырлайды. Осылардын iшiнде ананы бiрiншi кояды. «^лдей кYнгiрт шашы бар, Токсан бесте жасы бар. Кез дегенiн суп-сур кер. Тасбиык санап бYгiлiп,
Жерге карап Yнiлiп, Керше ауыр ^ранер, Менiн бiр карт анам бар, Неге екеын бiлмеймiн, Сол анамды сYЙемiн!» [3].
Акынды акын кылатын - сYЙiспеншiлiк сезiмдерi. Ата-анасын, гашык жарын, "туган жерiн, ескен елт
64
суймеген адам акын бола алмайды. ©зте eмip сыйлаFан анасын, FашыFын суйт eскен MаFжан тyFан жеpiн де, казак елЫ де жанымен суйе бiлдi. АкынFа тyFан жеpден ыстык жеp жок.
СаFымы сайpан кypады,
Боpаны улып тypады. К,ыс - ак кебiн, жаз - œpbi. Оpманы жок, шуы жок, Таyы да жок, суы жок, M9Hn eлiк саxаpасы. Саpыаpка деген жеpiм баp,
Неге екенiн бiлмеймiн, Сол Аpкамды сYЙемiн, - [3] деп жь^лайды акын. Акын тyFан жеpiн сол жеpде кiндiк каны тамып, eмipге келгендiгi Yшiн, есi rnpm, еpжеткендiгi Yшiн сYЙедi. MаFжан Yшiн де eзi тyFан Сасыккeлден аpтык жеp бетiнде жеp жок. Акын кeзiмен каpасаныз, «алыстан мyнаpланып шалкы^ан шлдщ» жаFасындаFы аyылда eткен eмip - pомантика. «ТyFан жеpiм - Сасык^л» атты eленiнде акыннын тyып-eскен аyылына деген ыстык махаббаты бYлкiлдеп тyp.
Айдын кeл ата коныс кут болFан кeл.
Сусын боп сypаFанFа от болFан кeл.
Кеше бipлiк, ынтымак тYгел шакта, Бейне 6íp сенiн басын сYт болFан кeл, - [3] деп жыpлаFан тyFан жеpiнiн еpтенi акын жYpегiн мазалап, тыныштык беpмейдi - етт, eмipiн соFан аpнайды. Патpиоттаp елтде болып жаткан 9p6íp окиFадан калыс кала алмайды. Жаксы болса, халкымен бipге ^анады; жаманына кYЙзеледi. MаFжан да eзiнiн баp саналы eмipiн тyFан халкына кызмет етyге аpнаFан шыFаpмашылыFымен елiнiн елдiгiн де, ездтн де жыpFа коскан, сонысы Y^ik отка да кYЙген, сyFа да тYскен аяyлы азаматтаpымыздын катаpында ^p^ бiледi.
Акын жыpлаFан сYЙiспеншiлiк, тyFан жеp, азаттык, окy-бiлiм такыpыптаpындаFы eлендеpiнiн кайсысын алсан да, теpен ой мен тылсым сезiмге толы. Онын шыFаpмашылыFында аFаpтyшылык-демокpаттык саpында жазылFан тyындылаpынын алаp оpны зоp. MаFжан Жумабаевтын <Мен жастаpFа сенемiн»,
65
«^н^ш^ыс», «ЖазFы тан», «©неp-бiлiм кайтсе табылаp», «КазаFым» атты бipкатаp eлендеpiнен онын азаматтык pyxы мен аFаpтyшылык ой-т^Ы анFаpамыз. Mэселен, «К1азаFЫм» eленiнде акын: Жел, казак, колдаFЫдан кyp калмайык,
Отыpайык жиылып, ондалайык. Mын жылFЫ еткен куам деп ата занды, ©неpден кеш калаpмыз, ойланайык», - [4] деп, каpанFЫлыкка камалFан калын елiн eнеp- бiлiмге бет бypyFа Yндейдi.
«Баска жypт аспан-кeкке асып жатыp, Kiлтiн eнеp-бiлiм ашып жаты^», -деген eлен жолдаpында ол казактын eзге елдеpдiн кeшiне тесе алмай, баp жаксылыктан кyp калып жYpгенiн eкiне жыpлайды. Сонымен бipге акын: «Ep жiгiт eнеp табаp еpте куса, Epiнiп шаpшамастай, белЫ буса» -[4] дей келе, дамыл таппай енбек етiп, шаpшамай iзденсе, еp жiгiттiн eнеp кiлтiн тауып, бакытка кол жеткiзетiнiне сенiм бiлдipедi. Ал «ПаЙFамбаp» eленiндегi epшiл акыннын:
«KYншыFЫстан тан келедi, мен келем, ^к кYнipенедi, мен де ^ктей кYнipенем,
Жеpдiн жYзiн каpанFЫлык каптаFан, Жеp жYзiне нyp беpемiн, ^н беpем» - [4] деген куатты сeздеpi онын бойындаFЫ азаматтык pyx пен еpтенге деген сенiмдiлiктi дэлелдей тYседi. Осы саpындас «KYHШЫFЫC» шыFаpмасында ол тYpкi тектес xалыктаpдын бэpiнiн болашаFЫнан Yмiт кyтiп, тYбiнде Шы^ыстын жаpык сэyлесiнiн Батыстын каpа бултын сейiлтетiнiн жеткiзедi.
Корытынды. MаFжан Жумабаевтын акындык табиFаты АбаЙFа да, онын кейтп акындаpFа да уксамайды. Онын кайталанбас колтанбасы eзiндiк, айpыкша екен даусыз.Акындык eлендеpiне ден коя окып, жалпы аукымына кeз жiбеpгенде, аса калап, CYЙiп жыpлаFан такыpыбы адам, «адамнын кейбip кездеpi» деп Абай айткандай, амаднын ойы iшкi ^шл кYЙi екенiн yFамыз. Не жазса да, ен алдымен eз жYpегiне Yнiледi, сол аpкылы айналадаFЫ элемдеп бiлyге, eмip ШЫHДЫFЫH yFyFа умтылады. Eгеp шаpтты тYpде eлендеp такы^ыбын жiктеyге тypа келсе, тyFан
©лке туралы жэне адамнын ©мiрдeгi орны, бYкiл адамзаттын ар-ожданы хакында деп айтуга болады.
Магжан ©лeндeрiн оки отырып, ©зi к©п айтатын тылсым бугандай эсерге eнeciн, тангаларлык ^й кeшeciн, ойлар мен талгамдардын терен тун^игына cYHгiп, эсер суреттер дYHиeciнe кiрeciн. Акын жырларында табигат пен адамнын жан дYHиeci бiргe ©р1лт, бiргe астасып жатады. Элем к¥былысы санамен, к©нiлмeн Yндeciп, с¥лу, сырлы, тiптi кейде акыл-ойга кeлмeйтiн фантастикалык cyрeттeрдi eлeceтeciн. Тутасымен алганда Магжан ©лeндeрi казактын с©з ©нeрi y^^h жана ДYHиe. Магжан Ж¥мабаевтын к©пш1лк кауым арасында машhYP акын екен даусыз.
Магжан - ¥лтымыздын мактанышы, халкымыздын багына туган жарык ж¥лдызы. Магжандай акыннын ©лeндeрiмeн сусындап ©скен ¥рпак - бакытты ¥рпак. Ол жастарга, ягни бiзгe, Yлкeн сеым артып, eлiмiздiн атак-данкын шарыктататын жас ¥рпак eкeнiнe кэмiл сенген.
Пайдаланыл^ан эдебиеттер тЫмк
1. Ыскак¥лы Д. Магжан - поэзия падишасы. - Алматы. Дэyiр, 2020. - 256 б.
2. СYлeймeнов Ж. Магжан: Б¥йырса, шырак с©нбес, ¥зак жанар... // Интернет дерекк©з: https://dereksiz.org/mafjan-bjirsa-shira-sonbes-za-janar.html (Каралган кYнi 09.07.2016).
3. Бакаева М.М. Магжан Ж¥мабаев поэзиясынын к©ркемдк элeмi // Интернет дерекк©з: БЫм жэне т¥лга 2018-01-11 https://bilimainasy.kz/0%BA%D3%A9%D1%80%D0%BA%D0%B5%D0 %BC%D0%B4/ (Каралган KYнi 01.11.2018).
4. Оспанова Г.Т. Магжан ©лeндeрiндeгi азаматтык рух, агартушылык-демократтык сарын // Интернет дерекк©з: https://bilim-all.kz/article/7713-Magzhan-olenderindegi-azamattyq-ruh-agartushylyq-demokrattyq-saryn (Каралган KYнi 18.10.2018).
5. Кожаниязова А.Е. Поэзия элемЫщ жжарык ж¥лдызы // Интернет дерекк©з: https://infourok.ru/poeziya-lemini-zhari-zhldizi-2427364.html (Каралган KYнi 05.01.2018).
References:
1. Ysqaquly D. Magjan - poezia padishasy. - Almaty. Dayir, 2020. - 256 b. (In Qazaq.).
2. Suleimenov J. Magjan: Buiyrsa, shyraq sonbes, uzaq janar... // Internet derekkoz: https://dereksiz.org/mafjan-bjirsa-shira-sonbes-za-janar.html (Qaralgan kuni 09.07.2016). (In Qazaq.).
3. Bakaeva M.M. Magjan Jumabaevpoeziasynyn korkemdik alemi // Internet derekkoz: Bilim jane tulga 2018-01-11 https://bilimainasy.kz/0%BA%D3%A9%D1%80%D0%BA%D0%B5%D0 %BC%D0%B4/ (Qaralgan kuni 01.11.2018). (In Qazaq.).
4. Ospanova G.T. Magjan olenderindegi azamattyq ryh, agartyshylyq-demokrattyq saryn // Internet derekkoz: https://bilim-all.kz/article/7713-Magzhan-olenderindegi-azamattyq-ruh-agartushylyq-demokrattyq-saryn (Qaralgan kuni 18.10.2018). (In Qazaq.).
5. Qojaniazova A.E. Poezia aleminin jjaryq juldyzy // Internet derekkoz: https://infourok.ru/poeziya-lemini-zhari-zhldizi-2427364.html (Qaralgan kuni 05.01.2018). (In Qazaq.).
