CC BY
19Тастанова Малика Мейрамбещызы,
«КрзГЗУ» университет1 Халыщаралыщ щущыщ кафедрасыныц ага ощутышысы, зац гылымдарыныц магистрг
мацызды хальщаральщ ;¥жаттарда бер1лген
бала ;¥;ьщтары
Бала ь¥ьыктарыныц пайда болуы ХХ гасырдыц басында басталган ь¥былыс. Алгаш^ы мацызды халыщаралыщ ь^жат бала ь^ьыктарыныц Декларациясы болып табылады. Б^л декларация 1924 жылы ¥лт лигасыныц бастамасымен ьабылданган. Декларация ережелерi бiрiншi кезекте балалардыц экономикалыь, элеуметпк жэне психологиялыь ьажеттшктерш ьарастыра отырып, балалар мен олардыц ь¥Ъыктарын ьоргау сипатымен ерекшеленедi [1].
1924 жылы Декларация ьабылданган соц, халыщаралыщ ь¥ралдардыц дамуында ^заь кiдiрiс орын алды. 1959 жылы гана бала ь¥ьыщтары туралы Б¥¥ Декларациясы ьабылданды. Юрюпе бвлiмiнде мазм^ндалган он шаьты ережеде ьогамныц аса сезiмтал мYшелерi ретвде балаларга ерекше квщл белуге бар куштщ ж^мылдырылганы байьалады, сондай-аь ь¥рамына «адамзат взiнде бар барлыщ жаьсы нэрселерiн беруге мшдетп» деген т^жырым туралы ереже де кiредi. Б^л халыщаралыщ к^ыктык; ь¥ралдыц ьабылдануы халыщаралыщ ьогамдастыщтыц осы ^¥жаща бара-бар, бiраь ьатысушы мемлекеттер Yшiн мiндеттi болып табылатын элде де кец ауьымды Ь¥жатты ьабылдауга дайындыгын растады. Аталмыш ь¥жаттыц - Бала ь¥ьыщтары туралы конвенцияныц ьабылдануы Yшiн тагы 30 жыл ьажет болды, ^¥жат 1989 жылы ьабылданды. Конвенция мацызды ею келiсiмшартпен толыщтырылды: Бала ь¥ьыщтары туралы конвенцияга ьосымша бала саудасы, бала жезвкшелт, бала порнографиясы туралы Факультатив^ хаттама жэне Бала ь¥ьыщтары туралы конвенцияга ьосымша балаларды ьарулы ьаьтыгыстарда пайдалану туралы Факультативтi хаттама. М^нымен ьатар, бала ь¥ьыщтары жартылай адам ь¥ьыщтары туралы халыщаралыщ К¥жаттарга енпзше бастап, бYгiнгi кYнi барлыщ конвенцияларга бала ь¥ьыщтарын жанама немесе
тшелей ьозгайтын ережелер енгiзiлген [2].
Бала ь¥ьыкгары бойынша жеке дара келiсiмшартты ьабылдау процесi бiрьатар себептердщ туындауынан узавда созылды, атап айтсаь, саяси себептердщ эсерiнен жэне де сол уаьыттагы ьолданыстагы адам ь¥ьыщтары туралы зацныц iшiндегi бала ь¥ьыщтарын ьоргау туралы бвлiмдерi жетерлiктей деген птрдщ болуы вз эсерiн тигiздi. Б^л дэлел халыщаралыщ децгейде ьазiргi уаьытта да кец етек жайган, сондыщтан да квптеген мемлекеттерде балаларга ьатысты жеке дара зацнаманыц болмауын осы себептен деп тYсiндiруге болады [3].
К^рп уаьытта халыщаралыщ зацнама балалар мен адам ь¥ьыщтары туралы жалпыга ортаь ь¥жаттар арьылы ж^мыс ащарады, мысалы Азаматтыщ жэне саяси ь¥ьыщтар туралы халыщаралыщ пакт, немесе тек ьана бала мэселелерiне ьатысты адам ь¥ьыщтары туралы спецификалыщ ь¥жаттар. Арнайы ьабылданган конвенциялардыц iшiндегi ец ауьымдысы Бала Ь¥ьыщтары туралы конвенция болып табылады [4].
Бала ь¥ьыщтары Yшiн аймактыщ келiсiмшарттардыц да мацызы ерекше. Барлыщ келiсiмшарттардыц, ортаь маьсаты бYкiл элемге белгiлi стандарттарды орнату. Аймактыщ келiсiмшарттар эр тYрлi мемлекеттердщ оларды взiндiк спецификалыщ эдiстерiмен ьолданылуымен сипатталатын болса да, жYзеге асырылуы барысында элемдiк стандарттарды ^стануын растайды. Б^ган мысал ретiнде Адам Ь¥ьыщтары туралы Еуропалыщ конвенция жэне Конвенция непзшде ьабылданатын адам ь¥ьыщтары жвшндеп Еуропалыщ соттыц шешiмдерiн келтiруге болады.Карулы ьа^тыгыстар кезiнде балаларды арнайы ьоргау - б^л халыщаралыщ гуманитарлыщ зацнаманыц бiр бвлiгi болып табылады жэне де осыган орай Кызыл Крестщ Халыщаралыщ
№1 (42) 2016 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
комитетшщ бастамасы бойынша халыкаралык конференцияда кажетп к¥жаттар кабылданган болатын. Мазм^нына бала к¥кыктары туралы ережелер енгiзiлген адам к¥кыктары жвнiндегi халыкаралык к¥ралдар мiндеттi, не мшдетп емес сипат танытады. Мiндеттi емес к¥ралдар эдетте «ж¥мсак» к¥кыктар деп те аталады, б^л термин- осы ^¥ралдар аркылы мемлекеттер белгш бiр идеяларды немесе процесстердi колдауга келiсiм бередi, бiрак аталмыш нормаларды ¥лттык зацнамага енгiзуге мiндеттi емес деген магынаны бiлдiредi. М^ндай к¥ралдар эдетте декларациялар, резолюциялар немесе щскаулыктар деген атаулармен белгiлi. Б^л ^¥жаттар мiндеттi емес болган жагдайда да, мацыздылыгы бойынша кем тYCпейдi, сондыктан да мемлекеттер б^л к¥жаттарды к¥рметтеу Yшiн белгiлi бiр моральдык мiндеттеменi мойындарына алады. Эдетте «ж¥мсак» зацнама мiндеттi болып табылатын корытынды халыкаралык келiсiмшартты кабылдауга багытталган алгашкы кадам болып есептеледi. Б^дан б^рын айтылгандай, Бала к¥кыктары туралы конвенцияныц алдында екi декларация кабылданган болатын [5].
а. Б¥¥ ЖYйесi
Б¥¥ жаргысы арнайы балалар мэселелерiн шешуге багытталмаган, дегенмен к¥рамында дискриминацияныц кез-келген тYрiне жол бермеу, адам к¥кыктарын коргау жэне де халыкаралык экономикалык ынтымактастыкты жетiлдiру туралы накты бекiтiлген ^станымы бар. 1948 жылы кабылданганАдамк¥кыктарыныцжалпыга ортак декларациясы одан кейiн кабылданган баска да квптеген конвенциялардыц негiзiн калаган алгашкы к¥кык коргау к¥ралы болып табылады. Мiндеттi емес болганымен, аталмыш конвенция мемлекеттердщ саяси iс-эрекетi мен кызметше, халыкаралык зацнаманыц дамуына айтарлыктай эсерiн тигiзгенi белгiлi. К^жат мазм^нында, сондай-ак, адам к¥кыктарыныц негiзгi стандарттарын аныктайтын «адам к¥кыктарыныц тiзiмi» де бершген. Б¥л Декларациядагы кейбiр ережелер балаларды коргауга багытталган. Б¥л к¥жатта екi тYрлi к¥кык балаларга катысты накты аныкталып, белгiленген - ана к¥кыгы жэне арнайы кYтiмге, бшм алуга деген бала к¥кыгы[6].
б. Адам цщъщтары туралы келтмшарттар
1965 жылы мемлекеттер Б¥¥ бастамасымен
адам к¥кыктары туралы алгашкы келiсiмшартты кабылдады, б¥л - Нэсiлдiк кемштушшктщ барлык нысандарын жою туралы халыкаралык конвенция. 1966 жылы адам к¥кыктары туралы
мацызды екi келiсiмшарттар кабылданды. Аталмыш кабылданган келiсiмшарттар барлык к¥кыктардыц толык аукымын камтыган болатын: Азаматтык жэне саяси к¥кыктар туралы халыкаралык пакп, Экономикалык, элеуметтiк жэне мэдени к¥кыктар туралы халыкаралык пактi. Екi к¥жатта да балаларга катысты ережелер бершген. Азаматтык жэне саяси к¥кыктары туралы халыкаралык пактщеп к¥кыктар БК^К бершген ережелердщ жасап шыгарылуы Yшiн Yлгi ретiнде колданылды. К^жатта берiлген бала к¥кыктарыныц iшiндегi аса мацыздысы - зацды б¥зган кэмелетке толмаган балалар к¥кыгы жэне де осындай балаларга катысты к¥кыктар болып табылады. Оган коса баска да бiркатар мацызды мэселелер карастырылган, атап айтсак кемштушшкке жол бермеу туралы к¥кыктар, ата-аналар ажыраскан жагдайдагы балалар к¥кыктары, баланыц вз есiмiне деген к¥кыгы, туылганын тiркеуге жэне азаматтык алуга к¥кыгы. Экономикалык, элеуметтiк жэне мэдени к¥кыктар туралы халыкаралык пактiде балаларга катысты ею тYрлi ереже бар: бiрiншiсi отбасын коргау болса, екiншiсi кемштушшктщ кандай да бiр тYрiне жол бермей, балаларга жэрдемдесу туралы болып табылады. Оган коса, баланыц акыл-есшщ жэне де физикалык жагынан денсаулыгыныц ец жогаргы децгейiне жету мYмкiндiгiне ие болу к¥кыгы бар. Бшм алуга катысты ережелер барлык жас шамасындагы топтарга бiрдей багытталган, б¥л ретте ережелер квбiнесе балаларга катысты. Кешнп уакытта жалпыга ортак сипат танытатын адам к¥кыктары жвнiндегi к¥рал болып табылатын пактiнiц екеуi де Б^К авторларын айтарлыктай шабыттандырганы белгш. Адам к¥кыктары жвнiндегi одан кешнп уакытта кабылданган барлык келiсiмшарттар, тек Азаптауларга жэне баска да катыгез адамгершiлiкке жатпайтын жэне ар-намысты корлайтын iс-эрекеттер мен жазалау тYрлерiне карсы конвенцияны коспаганда, балаларга катысты да колданылады жэне де мазм¥нына балалар туралы арнайы ережелер енгiзiлген: (1979 ж.) Эйелдерге катысты кемштушшктщ барлык нысандарын жою туралы Б¥¥ конвенциясы, (1984 ж.) Азаптауларга жэне баска да катыгез, адамгершшкке жатпайтын жэне ар-намысты корлайтын ю эрекеттер мен жазалау тYрлерiне карсы конвенция, (1990 ж.).Барлык ецбекшi мигранттардыц жэне олардыц отбасы мYшелерiнiц к¥кыктарын коргау туралы халыкаралык конвенция, (2006 ж.) МYгедектердiц к¥кыктары туралы конвенция
26
в. Басща да халыщаралъщ келгамшарттар
Бала к¥кыктары саласында кептеген халыкаралык келiсiмшарттардыц бар екеш белгiлi. Олардыц iшiндегi кейбiрi эмбебап халыкаралык келiсiмшарттар ретiнде тэуелсiз к¥жаттар болып табылады, атап айтсак, халыкаралык кылмыстык соттыц Римдiк статуты (1998 ж.) немесе ресми тYрде жаяу эскерге койылатын миналарды колдануга, корга жинауга, ендiруге жэне де беруге тыйым салу жэне оларды жою туралы Келюмшарт деген атымен белгш Оттавалык келiсiмшарт (1997 ж.). Халыкаралык ¥йымдар б^дан баска да к¥жаттарды кабылдаган [8].
Халыкаралык ецбек ¥йымы (ХЕ¥) 1919 жылы ¥йымдастырылганынан бастап 187 конвенция кабылдады. ХЕ¥ бала к¥кыктарын коргау бойынша зацнамалык кызмет балалардыц ецбекке салу макстында пайдаланылуынан коргауга багытталганы белгiлi. Б^л реттеп аса мацызды келiсiмшарттар мыналар болып табылады: «Ж^мыс^а кабылдау Yшiн минималды жас шамасы туралы» 138 Конвенция (1973 ж.) жэне «Бала ецбегшщ ец нашар тYрлерi туралы» 182 Конвенция (1999 ж.).
ЮНЕСКО бшм саласындагы дискрими-нацияга карсы конвенцияны кабылдады, б^л конвенция негiзiнен адам к¥кыгы ретiнде жалпы бiлiм алуга деген к¥кыкты коргауга багытталган жэне м^ндагы бас пайда балалар Yлесiне тиедi. ЮНИСЕФ, ДД¥ (ДYниежYзiлiк денсаулык сактау ¥йымы) жэне БЖКБ (Боскындар iстерi женiндегi Жогаргы комиссариат баскармасы) сиякты баска да ^йымдар конвенцияны кабылдаган жок, оныц орнына баланыц спецификалык кажеттшктерше катысты бiршама ережелердi шыгарды. Б^л ^йымдардыц кызмет нормативтш мэселелерден герi, к¥кык коргау саласына кеп шогырланган, дегенмен б^л бала к¥кыктары саласындагы халыкаралык зацнамадагы олардыц мацыздылыгын кемiтпейдi. Ка^рп уакытта ЮНИСЕФ кызмет адамгершiлiктi коргауга жэне сактауга гана емес, сонымен катар к¥кыкты да коргауга негiзделген, б^л бала к¥кыктары саласындагы халыкаралык зацнамага непзделетшш жэне оныц элемдiк децгейде мойындалатынын бiлдiредi.
Бiрiккен ¥лттар ¥йымыныц кабылдаган транс^лттык ^йымдаскан кылмыска карсы конвенциясын толыктыратын косымша адамдар саудасына, эсiресе эйел жэне бала саудасына тоскауыл кою жэне де оныц алдын алу туралы хаттама (2000 ж.) - «Палермо хаттамасы» бала к¥кыктары саласындагы аса мацызды
халыкаралык келюмшарт болып табылады. К^жаттагы пайдалану жэне саудага бершген накты аныктамалар карым-катынастыц ец нашар тYрлерiн коса алганда, балаларга катыгез карым-катынаска карсы кYреске багытталган халыкаралык когамдастыктыц кызметiне аса зор ыкпалын тигiздi[9].
Халыкаралык жеке к¥кык бойынша Гаага конвенциясы 1983 жылы ^йымдастырылган Yкiметаралык ¥йым болып табылады. 20 гасырдыц басынан бастап ¥йым балалар мэселесiне катысты бiрнеше халыкаралык келiсiмшарттарды кабылдады. Балалар мэселесiн козгайтын конвенциялар да жетерлiктей, олардыц iшiндегi ец мацыздысы мыналар болып табылады: 1971 ж. 1 акпанда кабылданган Азаматтык жэне сауда iстерi бойынша шет елдiк сот шешiмдерiн орындау жэне мойындау туралы конвенция, 1958 ж. 15 сэуiрде кабылданган Балалар пайдасына орай теленетiн алименттер туралы шешiмдердi мойындау жэне орындау туралы конвенция 1996 ж. 19 казанда кабылданган Ата-аналар жауапкершiлiгiне катысты зац к¥зыреп, колданылатын к¥кык, к¥кыкты мойындау жэне орындау, балаларды коргау бойынша колданылатын шаралар туралы ковенция, 1980 ж. 25 казанда кабылданган Балаларды ^рлаудыц азаматтык-к¥кыктык аспектiлерi туралы ковенция, 1993 ж. 29 мамырда кабылданган Балаларды коргау жэне баланы шетелдш асырап алуга катысты ынтымактастык туралы конвенция [10].
г. Аймащтыщ уйымдар
Аймактык ^йымдар бала к¥кыктары женшдеп халыкаралык зацнамага айтарлыктай Yлесiн косты. 1950 ж. Еуропа кецесi Адам к¥кыктары мен еркiндiгiн коргау женшдеп Еуропалык конвенцияны кабылдады. Оныц ережелершде адам к¥кыктарыныц жалпы стандарттары, эаресе Еуропадагы бала к¥кыктары туралы стандарттар керiнiс табады. Оган коса, Еуропалык конвенцияда сипатталган Еуропалык соттыц аткаратын кызметi бYткiл континент бойынша адам жэне бала к¥кыктарын коргау Yшiн кажетп ец тиiмдi к¥рылым жYЙесiне негiзделген. Еуропа кецесi сонымен катар, сотта жэне де экiмшiлiк органдарда баланыц процессуалдык к¥кыктарын мойындай отырып, бала к¥кыктарын колдану женiндегi Еуропалык конвенцияны жэне бала к¥кыктары бойынша тагы баска да мацызды конвенцияларды кабылдады. Бала к¥кыктары женiндегi ец толыкканды аймактык к¥жат Африкалык одак бастамасымен кабылданган болатын, б¥л к¥жат
№1 (42) 2016 ж Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
- 1990 жылы ^абылданган Африкальщ бала к^ыктары жэне жа^сы eMÍp CYPyi хартиясы. Аталмыш хартия ережелерi африкалыщ мэдениет пен салт-дэстYрдi KepceTeTiH жеке дара ерекшелiктердi ^оспаганда, БКК ережелерiмен ^сас болып келедi. Америкада адам к¥^ыщтары бойынша мацызды ^¥жат
б^л - 1969 жылы Америтальщ мемлекеттер ^йымыныц бaстaмaсымен rçaбылдaнFaн Адaм ^^ыктары жeнiндегi Америгалыщ конвенция. Атaлмыш к¥жaттыц кейбiр ережелерiнде бaлa ^¥^ы^тaрынa жеке та^талым eткен, дегенмен негiзiнде жaлпы aдaм к¥^ы^тaрынa негiзделген rç^ar болып тaбылaды.
28
ПайдаланылFанFан эдебиеттер tÍ3Ímí
1. Лансдаун Герисон: Развитие потенциала ребенка // Исследовательский центр ЮНИСЕФ Инноченти, 2013г.
2. Дворкин, Рональд: О правах детей: Уинстон Мортон // Философия прав человека, издательская фирма «Уодсворт», Белмунт, 1988 г. - С. 97.
3. Фриман Майкл « Мораль культурного плюрализма» // Международные ведомости по правам ребенка 3, 2010г. - С.7
4. Дэвид Арчард: Дети, права и детство // 2 издание, Рутледж, США и Канада, 2014 г., стр. 70-84.
5. Сантус Пэйс, Марта Проблемы осуществления Конвенции о правах ребенка, в работе: Церматтен, Дж., Коннорс, Дж.. и Панайотитис // Институт международного юридического права и Федеральный Департамент иностранных Дел Швейцарии, 2013 г. - С. 103.
6. Пинхеро, Пауло Серджио: Всемирный отчет о Насилии над детьми, Организация Объединенных Наций, Исследование Генерального секретаря по вопросам насилия в отношении детей, 2006 г. Вы можете ознакомиться с документом или загрузить его с веб-сайта: http://www.violencestudy.org
7. Европейский Комитет «Отображение характеристик детей в возрасте до трех лет в учреждения Европы и риск причинения вреда» // Университет Бирмингема, Бирмингем, Великобритания, 2005г. С. 5.
8. Сборник материалов по мониторингу детских учреждений в Казахстане// Учебное пособие. Под ред. Дук Я., Вукович-Сахович Н., Гусаков Ю. А. Астана, 2013 г. - С. 132.
9. Вукович Сахович, Невена: Sada znam - zato mogu, Prirucnik za voditelje radionica iz oblasti prava deteta // Центр по правам ребенка, Белград, 2014, С. 37-69.
10. Лаура М. Перди Аргументы против предоставления равных прав для детей.
В статье рассмотрены правовые основы закрепления прав и свобод человека и прав ребенка, правовые документы, а также отдельные аспекты защиты прав детей. Автор признает что в настоящее время понятие о правах ребенка больше не является таким сухим, непонятным и пугающим. В течение нескольких десятков лет повсеместно говорилось об охране детей. Это явилось результатом того, что законы, стратегии и положения рассматривали детей как слабых, незрелых и недееспособных созданий на пути к взрослению. На этом этапе ребенку требуется защита и помощь взрослых, и общество должно принимать решения, исходя из понятий солидарности, сострадания и здравого смысла.
Ключевые слова: Конвенция, государство, права человека, права ребенка, детство, теории, протокол, Конституция, родители, Организация Объединенных Наций.
For decades, it was quite normal and acceptable to speak ofprotection of children. That was a result of state's laws, policies and attitudes, which perceived the child as a weak, immature and incapable human being on a path to adulthood. On such path, the child needs adult protection and guidance and society is supposed to feel and act upon solidarity, compassion and reason. In the meantime, while all around the World adults slowly gained recognition of their human rights, children legged behind, having been left in a vast pot of "human beings"
Keywords: Convention, human rights, rights of the child, childhood.
Малика Мейрамбещызы Тастанова,
«ЦазГЗУ»университетi халыцаралыц цуцыцкафедрасыныц аза оцутышысы, зац гылымдарыныц магистр1
Мацызды халыцаралыц цржаттарда берыген бала ц%цыцтары Тастанова Малика Мейрамбековна,
старший преподаватель кафедры международного права Университета «КазГЮУ», магистр юридических наук
Права ребенка в значимых международных актах
Tastanova Malika Meirambekovna.
senior teacher of department of International law University of KAZGYU, Master of Law, Rights of the child in the most important international instruments
