CC BY
69>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
MA'MURIY SUDLARNING O'ZBEKISTONDA TAKOMILLASHIB
BORISHINING HUQUQIY ASOSLARI
»
Soliev Azizbek Sodirjon o'g'li
Namangan viloyati Yuridik texnikumi 204-guruh talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.6717619
' t
Annotatsiya: Mazkur maqolada 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi asosida sudlarining vakolatlarini qayta ko'rib chiqish yo'li bilan Ma'muriy sudlarni tashkil etish, O'zbekiston Respublikasining Ma'muriy sud ishlarini yuritish to'g'risidagi kodeksining qabul qilinishi, Ma'muriy sudlarning takomillashib borishining huquqiy asoslari yoritilgan.
Kalit so'zlar: sud vakolatlari, taraflar, ma'muriy sudlar, kodeks, strategiya, ma'muriy yustisiya.
Annotation: This article deals with the establishment of Administrative Courts
Hu rpw'punna nr«>/prc r»f tVip» rrnirtc r»ri tVip» hncic r»f tVip» Artirm ^trati^m? fr»r th^
by reviewing the powers of the courts on the basis of the Action Strategy for the Development of the Republic of Uzbekistan for 2017-2021, the Codex of Administrative Procedure of the Republic of Uzbekistan opinion on measures to ensure the effective protection of the rights of the parties in administrative proceedings.
Keywords: jurisdiction, parties, conciliation agreements, strategy.
Аннотация: В данной статье речь идет о создании административных судов путем пересмотра полномочий судов на основе принятия Стратегии развития Республики Узбекистан на 2017-2021 годы, Административно-процессуального кодекса Республики Узбекистан, правовая основа для совершенствования административных судов.
Ключевые слова: подсудность, стороны, административные суды, кодекс, стратегия, административная юстиция.
Bugungi kunda Respublikamizda Ma'muriy yustitsiyaga alohida ehtibor berilmoqda. Xususan, 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini
J-jt
1 1Л rr 1л + Г> lin-flirAf t т ' 11 n I 1 n 1-4 1 КЛ'тплил Т_Гп-ГГ>|7-Л+1 r>-r
rivojlantirishning beshta ustivor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasining
ш
ahamiyati katta bo'lib, fuqarolik, jinoyat ishlari bo'yicha sudlar va xo'jalik sudlarining vakolatlarini qayta ko'rib chiqish yo'li bilan Ma'muriy sudlarni tashkil etish nazarda tutildi. Konstitutsiyamizga 2017 yil 6 aprelda sud tizimiga oid o'zgartish va qo'shimchalar kiritilib Ma'muriy sudlar tashkil etildi. «O'zbekiston Respublikasida Ma'muriy islohotlar kontseptsiyasini tasdiqlash to'g'risida» gi 2017 yil 8 sentyabrdagi Farmonga binoan Ma'muriy yustitsiya tizimini yanada takomillashtirishga ehtibor qaratildi. Ma'muriy sudlarning tashkil eg'tilishi 2018 yil 8 * : j*
a I
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
yanvarda O'zbekiston Respublikasining «Ma'muriy tartib taomillar to'g'risida»gi
#
Qonuni va 2018 yil 25 yanvarda qabul qilingan O'zbekiston Respublikasining Ma'muriy sud ishlarini yuritish to'g'risidagi kodeksi bilan mustahkamlab qo'yildi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 iyuldagi PF-6034-sonli «Sudlar faoliyatini yanada takomillashtirish va odil sudlov samaradorligini oshirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida»gi Farmoni bilan 2021 yil 1 yanvardan viloyat va unga tenglashtirilgan fuqarolik ishlari bo'yicha, jinoyat ishlari bo'yicha sudlar va
J»
iqtisodiy sudlar negizida sudg'yalarning qathiy ixtisoslashuvini saqlab qolgan va sud ishlarini yuritish turlari bo'yicha alohida sudlov hayhatlarini tashkil etgan holda Qoraqolpog'iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar umumyurisdiktsiya sudlarini tashkil etilib, Ma'muriy huquqbuzarliklar to'g'risidagi ishlarni ko'rib chiqish vakolatini Ma'muriy sudlardan jinoyat ishlari bo'yicha sudlarga o'tkazildi. Xalqaro miqyosdagi tajribalar, jarayonlar va mamlakatimiz bosib o'tgan taraqqiyot natijalari chuqur tahlil qilgan holda «inson qadri uchun» tamoyili asosida xalqimiz
ramirAtilirrini iro-nono rvr ninnn inorvn nnmi/Til nn irn m nnrn 1 n n n 1 Innminlnon
farovonligini yanada oshirish, inson huquqlari va manfaatlarini so'zsiz tahminlash
hamda faol fuqarolik jamiyatini shakllantirishga qaratilgan islohotlarning ustuvor yo'nalishlarini belgilash maqsadida Prezidentimizning 2022 yil 28 yanvardagi kungi PF-60 sonli Farmoni bilan 2022-2026 yillarga mo'ljallangan Yangi O'zbekistonning
»
m?
taraqqiyot strategiyasi tasdiqlandi. Jumladan, taraqqayot strategiyasining ikkinchi yo'nalishi «mamlakatimizda adolat va qonun ustivorligi taraqqayotning eng asosiy va zarur shartiga aylantirish» deb nomlandi. Ushbu Farmon bilan davlat organlari va mansabdor shaxslarning faoliyati ustidan samarali sud nazoratini o'rnatish hamda
fuqaro va tadbirkorlarning odil sudlovga erishish darajasini oshirish maqsadida,
....... ..... , . ..... , . *
Ma'muriy sudlarda mansabdor shaxslarning qarorlari ustidan berilgan shikoyatlarni ko'rib chiqish mexanizmini takomillashtirish orqali sud nazoratini qo'llash sohasini kengaytirishga alohida ahamiyat berildi. 2022 yil 29 yanvarg' kungi «Davlat organlari bilan munosabatlarda fuqarolar va tadbirkorlik sub'ektlari huquqlarining
samarali himoya etilishini tahminlash hamda aholining sudlarga bo'lgan ishonchini yanada oshirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi PQ-107 sonli Qarori qabul qilindi.
Mazkur normativ hujjatlar asosida olib borilayotgan islohatlarning samarasi Ma'muriy sudlarning maqsad va vazifalari, Ma'muriy yustitsiya haqida fuqarolarimiz tomonidan yetarlicha bilim va tasavvurning mavjud bo'lishiga bog'liqdir.
Konstitutsiyamizning 44-moddasida har bir shaxsning o'z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g'ayri qonuniy hatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish
huquqi kafolatlanishi belgilab qo'yilgan.
Ma'muriy yustitsiya-jismoniy va yuridik shaxslarning Ma'muriy organlar bilan o'zaro munosabatlarida vujudga keladigan ommaviy xarakterdagi nizolarni hal
...................—a ïajadga keladigan ™iy xara^vterdagi ..............
etishga qaratilgan tashkiliy huquqiy mexanizm hamda har bir shaxsga huquq va
31><}>
-^OTIœr^- > I
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat
#
>
birlashmalarining g'ayriqonuniy hatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilishdek konstitutsiyaviy huqlarni ta'minlashga xizmat qiladi.
Xorijiy davlatlar tajribasiga ko'ra Germaniya, AQSH, Rossiyada Ma'muriy yustitsiya uch xil modelda tashkil etilganligini ko'rish mumkin. Ya'ni Ma'muriy yustitsiyaning umumiy, kvazi, maxsus sudlov shakllari amal qiladi.
Germaniya sud tizimi: konstitutsiyaviy sudlar, umumiy sudlar (fuqarolik va jinoyat ishlari sudlarini o'z ichiga oladi), ma'muriy sudlar, mehnat sudlari, ijtimoiy sudlar, moliyaviy sudlar ga bo'linadi. Germaniya sudlarining o'ziga xosligi ularning ixtisoslashganligidadir. Masalan, ma'muriy sudlar moliyaviy, itimoiy va konstitutsiyaviy huquqbuzarliklarda boshqa barcha huquqiy munosabatlar bo'yicha ishlarnni ko'rib chiqadi, umumiy sudlar esa jinoiy, fuqarolik, oilaviy va mulkiy masalarga oid isharni ko'radi, mehnat sudlari ishchilar va korxonalar o'rtasidagi munosabatlarni hal qiladi, ijtimoiy sudlar ijtimoiy xavfsizlikka oid ishlar, xususan,
рлгг'м л-ni рп л I non Piirr'nrfn 'апптго x m 1лао n л n 11+1 m auî +0 ' m 1 n aIîyo rviri m о о о 1 о rn 1 п о I
scg'Hqrn saqlash, sug'urta, 'ensiya va bcsl^ ijtimoiy ta'mmotga oid maadarn hal
*
etadi, moliyaviy sudlar esa soliq va yig'imlarga taaluqli ishlarni ko'radi1.
}
O'zbekiston sud tizimiga Germaniyada takidlangan sud tarmoqlarini kengaytirish va ixtisoslashtirish hamda ishni ko'rib chiqayotgan sudya va xalq
»
maslahatchilarining mavqeyi hamda 'rofessional bilimiga qo'yladigan talablar oshirilishi tadbiq etilganiligini ko'rishimiz mumkin. Aynan yangi tahrirdagi «Sudlar to'g'risida» gi Qonunning 4-moddasi bilan sudlarga yuklatilgan vazifalar doirasi kengaytirildi. Endilikda sudning asosiy vazifalariga fuqarolarning Konstitutsiya va boshqa qonunlar, xalqaro shartnomalarda, shuningdek inson huquqlari to'g'risidagi xalqaro hujjatlarda kafolatlangan huquqlari hamda erkinliklari bilan birga davlat va jamoat manfaatlarini, yuridik shaxslar hamda yakka tartibdagi tadbirkorlarning huquq va qonun bilan qo'riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish kiritildi. Germaniya sud tizimida mavjud Ma'muriy sudlarning respublikamizda tashkil etilishi va sud ishlarini yuritish jarayonida sudyalarning yuridik shaxslar hamda yakka tartibdagi
m.
tadbirkorlarning huquq va qonun bilan qo'riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish
kabi vazifalarining belgilanishi Ma'muriy sudlarning odil sudlov instituti sifatida
shakllanishiga asos bo'ladi.
---
нтгп lrn 1л 1 n 1Л e~\ n n rn +nii"iÎ>nni 1-х n m r» ' n 11 /11 Л/'ипппп+л n ' n
Germaniya каЫ Yaponiya teinta harn o'rgarnldi. х„ Wornyarnng
"Ma'muriy sud ishlarini yuritish to'g'risida"gi Qonuniga muvofiq, ommaviy-huquqiy
munosabatlardan kelib chiqadigan ma'muriy ishlarni birinchi instansiya sudlari
4 ^^ \ 1>
sifatida okrug sudlari ko'rib chiqishishi, umumiy yurisdiksiya sudlari (summary
courts) jarima yoki boshqa yengilroq bo'lgan jazo tayinlanadigan huquqbuzarliklar
bo'yicha ishlarni ko'rib chiqishi kuzatildi. _
--
1 Саидов А.Х. Хукук метафизикаси, давлат хукуки, хукук ва адабиёт.Тошкент.2016. -Б.176, 177.
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5 Germaniyada ma'muriy sudlarning vazifasi Federal Ma'muriy sud
-
boshchiligida boshqaruv jarayonida fuqarolar huquqlariga rioya qilish masalasi bo'yicha davlat xizmatchilari ustidan fuqarolarning da'vo arizalari, davlat xizmatchilarining o'z huquqlari masalasi bo'yicha nizolari, atrof-muhit muhofazasi masalalari, Ma'muriy hududiy birliklar o'rtasidagi nizolarni ko'rib chiqadi.
Jismoniy va yuridik shaxslarning hukumat hujjatlari ustidan shikoyatlarini ko'rib chiqish orqali, ommaviy-huquqiy xarakterdagi nizolarni hal qiladi. Mazkur sudlar fuqarolarni davlat hokimiyati organlari bilan o'zaro munosabatlarda himoya
1 J О J
qilishga xizmat qilishadi. Shunday qilib, Germaniyada ma'muriy sudlar tomonidan ma'muriy huquqbuzarlik to'g'risidagi ishlar ko'rib chiqilmaydi2. Nizo, eng avvalo, yuqori turuvchi Ma'muriy organ tomonidan ko'rib chiqiladi. Agar fuqaro qabul qilingan qarordan norizo bo'lsa, Ma'muriy sudga murojaat qilishi mumkin. Bu bir tarafdan Ma'muriy sudlarning ish hajmining ortib ketmasligiga sabab bo'lsa, ikkinchi tarafdan esa Ma'muriy organlarning ommaviy-huquqiy tusdagi nizolarni ko'rib chiqishdagi faolligining ortishiga sabab bo'ladi. Hozirgi kunda Germaniya ma'muriy
sudlarining tizimi O'lka ma'muriy sudi, O'lka oliy ma'muriy sudi, Federal ma'muriy sudidan iborat. Ma'muriy sudlarni tashkil etishga munosabatlar 1960 yilda qabul qilingan «Ma'muriy ishlar bo'yicha sudlar to'g'risida»gi qonun bilan tartibga
solinadi. Shu yilda qabul qilingan «Ma'muriy sud ishlarini yuritish to'g'risida»gi qonun bilan ishlarni Ma'muriy sudlar tomonidan ko'rib chiqilishiga doir protsessual munosabatlarni tartibga soladi.(Aynan respublikamizda sud huquq tizimiga juda yaqin masalan, MSIYutK amalga joriy etilishi, ma'muriy sudlarning tashkil etilishi kabi-dissertant -M.U.) Fransiyada ma'muriy sudlar, Germaniya ma'muriy sudlari singari, fuqarolarning shikoyatlari asosida faqat davlat organlarining ma'muriy aktlari
гл r\n n n 1 \ r11 m n 1 ■{■аЛт'сЛлл -r-i п!л *лг\ 1 тго г» m m пт;т 1л п лили т лллгл1л1агггл artn Кг\Ч rrnn niirl ю 1т 1 о чгл n л
qonuniyligini tekshirishadi va ommaviy-huquqiy xarakterga ega bo'lgan sud ishlarini olib borishga ixtisoslashgan.
Rossiya Federatsiyasida ham ma'muriy yustitsiyaning umumiy sudlov shakli amal qiladi. Unga ko'ra ommaviy-huquqiy nizolar ixtisoslashmagan, ya'ni umumiy
m.
yurisdiktsiya sudlari tomonidan ko'rib chiqib hal etiladi hamda alohida qonunchilik bilan tartibga solinadi. Bu boradagi odil sudlov Rossiya Federatsiyasining 2015 yil 8 martdagi Ma'muriy sud ishlarini yuritish to'g'risidagi kodeksiga asoslanib olib J-jt
1л г» fi I r»rli T) /ч плит г n L г» /1 /4»*n-fri n mm n m n ' m i i r nn/il л -шл 1 +r> 1-х In 1 /л+1 п!л V\ г» 'т и л1л n 1 гЛ i fl n
boriladi.Rossiya Federatsiyasida ma'muriy sudlarni tashkil etish bo'yicha takliflar
ш
berilib «2023 yilgacha bo'lgan davrda umumiy yurisdiktsiya sudlarini rivojlantirish
va ularning faoliyatini tashkiliy tahminlashni takomillashtirish bo'yicha Dastur»
_
tasdiqlangan .
> > Ы >
Л Л ibiirtLv
:>q)> цу ;-
2 https:hsti Абдуллаев Р. Маъмурий судлар томонидан оммавий хукукий муносабатлардан келиб чикадиган ишларни куриб чикиш самарадорлигини ошириш масалалари.02.03.2020.
3 <http://pslrf/ru/2014/2/6.pdf>
WiW к/
>q )> q )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
Olimlardan A.Vlasov ixtisoslashtirilgan sudlargina ma'muriy-huquqiy
munosabatlardan kelib chiqadigan ishlarni ko'rib chiqishi mumkinligini bildiradi4. Uning fikrini olimlardan A.Sapojnikov «ma'muriy sud larni tashkil etish qonun
W Ж Ж Ж Ж Ж ^ AüiJ-AAAA vy Ж Ж Ж Ж Ж Ж Ц1 VI И1 1 i V . VJ 1111W » WXXXM Iii Ч1 Ш-^J LfM-V» Ж Ж Ж Ж 11JLI VI I V 11U Я Я V 1 1 VU 1
chiqaruvchining konstitutsiyaviy burchi bo'lib, bu konstitutsiyadagi qoidani
mi
mustahkamlagan holda Rossiyani Umumevropa standartlari darajasiga olib chiqadi» deya qo'llab quvvatlaydi. Olimlardan A.Chirinov sudyalarni ma'muriy ishlarga ixtisoslashtirishni taklif etib, Rossiya Federatsiyasida ma'muriy sudlarni tashkil
! Ш-
etishning zarurati yo'q ekanini Angliya va AQSH singari dapvlatlarda ixtisoslashgan ma'muriy sudlar bo'lmasa-da, bu davlatlarda inson huquqlarining himoyasi ixtisoslashgan ma'muriy huquq mavjud bo'lgan Germaniyadan kam darajada emasligi bilan izohlaydi. AQSHda esa ijro xokimiyati organlari va ularning mansabdor shaxslari qarorlari qonuniyligi ustidan nazoratni tahminlaydigan kvazi sudlar yoki tribunallar tashkil etilgan. Kvazi turdagi sudlarga 1969 yilda tashkil etilgan Soliq ishlari bo'yicha Qo'shma SHtatlar sudi misol bo'laoladi. 1950 yilda tashkil topgan Qurolli kuchlar ishlari bo'yicha apellyatsiyaviy sudi birinchi
instantsiya sifatida harbiy tribunallar tomonidan ko'rib chiqilgan ishlar bo'yicha qabul qilingan qarorlar yuzasidan kelib tushadigan ishlarni ko'rib chiqadi. 1988 yilda asos solingan Veteranlar da'vosi bo'yicha Qo'shma Shtatlar apellyatsiyaviy sudi
veteranlar shikoyatini ko'rib chiquvchi hayhatning qarorlarini ko'rib chiqish vakolatiga ega. Ijro etuvchi hokimiyat tarmog'idagi davlat boshqaruvi organlari tarkibida tashkil etilgan tribunallarda 1300 nafardan ortiq ma'muriy nizolar bo'yicha
с
sudg'yalar faoliyat olib boradi .
Ma'muriy yustitsiya jismoniy va yuridik shaxslarning ma'muriy organlar bilan o'zaro munosabatlarida vujudga keladigan ommaviy-huquqiy xarakterdagi nizolarni xal etishga qaratilgan tashkiliy-huquqiy mexanizm bo'lib, milliy va xorijiy mamlakatlarlar tajribasi uni uch xil shaklda, yahni umumiy sudlov shakli, kvazi sudlov shakli, maxsus sudlov shaklida tashkil etish mumkin ekanligini ko'rsatdi. Bugungi kunda esa, ma'muriy sudlar tizimini o'timallashtirish maqsadida tuman ma'muriy sudlarini tumanlararo sudlarga aylantirildi, qonun hujjatlariga xorijiy tajribalarni o'rganish, tahlil qilish natijasida o'zgartirishlarning kiritilishi ma'muriy sudlarning ish hajmi kamayishiga olib keldi, ommaviy-huquqiy munosabatlardan
J-jt
A W WS.J--
kelib chiqadigan ishlarni ko'rib chiqish samaradorligi esa yanada oshirildi.
ш
Aynan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2022 yil 29 yanvarda "Davlat organlari bilan munosabatlarda fuqarolar va tadbirkorlik subhektlari huquqlarining samarali himoya etilishini tahminlash hamda aholining sudlarga
bo'lgan ishonchini yanada oshirish chora-tadbirlari to'g'risida "gi PQ-107-sonli ;-
4 Власов А.В. Какой будет административная юрисдикция?//российская юрисдикция.-2002.-№-11.-С.17.
5 Косимов Б.Маъмурий юстиция вау ни ташкил этиш шакллари: миллий ва хорижий тажриба//Юридик фанлар ахборотномаси.2018 й.№2.-Б.22.
р q
• J^W
Ы )>
й*
>>
#<b> i >3>
ы J> 1 >J>
Ы>
I ]>/"
UP*
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
qarori ham jamiyatda ma'muriy sudlarning rolini kuchaytirish, ularni fuqaro va tadbirkorlik sub'ektlarining haqiqiy himoyachisiga aylantirish maqsadida taraflarga, ommaviy-huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan ishlar bo'yicha kelishuv bitimini tuzish huquqini berish, davlat organlari yoki tashkilotlari ommaviy-huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan ish bo'yicha hal qiluv qarorini u qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab bir oy davomida ijro qilish hamda bu haqida ma'muriy sudga xabar berish, sud hujjati ijro qilinmaganligi uchun mansabdor shaxslarga nisbatan sud jarimasini qo'llash, sudlar tomonidan da'vo arizasi, ariza hamda shikoyatni sudga taaluqli bo'lmaganligi sababli qabul qilishni rad etish yoki ish bo'yicha ish yuritishni tugatishni tahqiqlash, bunda da'vo arizasi, ariza, shikoyat yoki ishni ularni ko'rib chiqishga vakolatli sudga o'tkazish kabilar belgilangan.
№ ЩУ
Ы )> Ы*
Ы>
! >5> teil*
ъц Щ
! >1 l3>-
m>
Ы p
] Я> Ы >
i >j>
+H >
л w> -
>> Ы*
-^fV-liT }»--^SfV-^ï f.—
16
jW^ У
q ж**
!>3*:
Ш
»
Ыщ
* I |>
&Ц >
q И>
Ü
щ>
1>5*:
»v>
q
Ш >
£ И >
i щ>1 ^й >
m > *
>
q
>
q > >
q q
