MÜƏLLİMİN TƏLİM PROSESİNDƏ FƏALİYYƏTİNİN GENETİK VƏ FUNKSİONAL STRUKTURUNUN MƏRHƏLƏLƏRİ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

UOT 37.01

MÜaLLiMiN T9LiM PROSESiNDÖ F9ALiYY9TiNiN GENETiK УЭ FUNKSiONAL STRUKTURUNUN M9RH9L9L9M

iBRAHiMOV FiRÖDUN NADiR OGLU

ADPU-nun §aki filialinin Tabiat fanlari va onlarin tadrisi texnologiyasi kafedrasinin müdiri,

pedaqoji elmlar doktoru, professor ORCID:https://orcid.org/0000-0002-0775-1048

C9BRAYILOVA NURAN9 B9HRAM QIZI

ADPU-nun §aki filialinin Tabiat fanlari va onlarin tadrisi texnologiyasi kafedrasinin

ba§ müallimi ORCID: https://orcid.org/0000-0002-3490-6201

Xülasa. Mdqalddd, öncd müdllimin fdaliyydti anlayifina §arh verilir. Qdbul edilir ki, müdllimin fdaliyydti talim prosesinda öyrdtmd vd öyrdnmd faaliyyatlarinin vdhddtindd camlanmi§dir, prosesdddk sözügeddn faaliyyat hazirliq §aklinda tazahür edir. §agirdlarin öyranma faaliyyatinin ta§kili va ona rahbarlik müallimin faaliyyatinin vacib elementi hesab edilir, hansi ki, onu öyratma faaliyyati adlandirmaq olar.

Maqalanin müalliflari müallimin faaliyyatinin genetik-struktur va funksional-struktur modelini farqlandirirlar. Tadqiqat materiallarinin ümumila§dirilmasi sayasinda genetik-struktur modelin: a) ba§lica va xüsusi vazifalari §agird qar§isinda qoymaq va onu §agirdin dark olunmu§ maqsadi kimi qabul etmasini tamin etmak; b) §agirdlari zaruri talim informasiyasi ila tamin etmak; c) talim materialinin öyranilmasi, bacariq va vardi§larin ma§qi ügün tap§iriqlar vermak va g) idaraedici faaliyyat: §agirdlarin talim i§larinin ta§kili, nazarat, qiymatlandirma, i§in tahlili kimi i§lari ehtiva etmasi qanaati hasil olunur. Funksional modelin özünda üg marhalani (giri§-motivla§dirma marhalasini, amaliyyat-idrak marhalasini, nazarat-qiymatlandirma marhalasini) saxladigi bildirilir, hansi ki, bu model §agirdin talim faaliyyatinin funksional modelinin marhalalarina uygundur.

Agar sözfor. Müallimin faaliyyati; faaliyyatin strukturu; struktur elementlari; genetik-struktur model; funksional-struktur model; giri§-motivla§ma marhalasi; amaliyyat idrak marhalasi; nazarat-qiymatlandirma marhalasi.

Аннотация. В статье впервые разъясняется понятие педагогической деятельности. Принято считать, что деятельность учителя в процессе обучения сосредоточена в интеграции учебной и учебной деятельности, причем до процесса эта деятельность проявляется в форме подготовки. Организация и руководство учебной деятельностью студентов является важным элементом работы учителя, который можно назвать педагогической деятельностью.

Авторы статьи различают генетико-структурную и функционально-структурную модели деятельности педагога. Генетико-структурная модель благодаря обобщению материалов исследования: а) ставить перед учащимся главные и специальные задачи и добиваться того, чтобы учащийся воспринимал ее как осознанную цель; б) предоставить обучающимся необходимую учебную информацию; в) изучение учебного материала, задания на тренировку умений и навыков и г) управленческая деятельность: делается вывод, что учащиеся включают в себя такие виды деятельности, как организация, контроль, оценка, анализ работы. Указано, что функциональная модель включает три этапа (ознакомительно-мотивационный этап, операционально-познавательный этап, контрольно-оценочный этап), которые

Ключевые слова: деятельность учителя; структура деятельности; конструктивные элементы; генетико-структурная модель; функционально-структурная модель; ознакомительно-мотивационный этап; операционно-когнитивная фаза; контрольно-оценочный этап.

Tadqiqat movzusunun aktualligi. Talim prosesinin mahiyyati "oyradan-talim materiali-oyranan" sxemi uzra interpretasiya oluna bilar, ba§qa sozla, sozugedan prosesa oz aralarinda alaqalanan hissalari ahata edan va ayri-ayri hissalarda hami§a olmayan bazi xassalara malik sistem kimi baxmaq olar. Sistemin elementlarinin tabiatindan fikran uzaqla§ib asas diqqati bunlar arasindaki munasibata yonaltdikda sistemin strukturu anlayi§i ila uzla§irik. Elementlar ila strukturun dialektik vahdati sistemin asas alamati sayilir. Sistemin mahiyyati onun strukturu ila funksiyasi, yani elementlarin va onlarin davrani§inin alaqalarinin xarakteri ila, obyektin §araitla alaqasinin spesifikliyi ila muayyan olunur. Sistemi ta§kil edan elementlari, bunlarin qar§iliqli tasirini oyranmadan buradaki davamli, muhum va zaruri alaqalari ayrid etmak mumkun deyil. Burada unudulmamalidir ki, sistemlar arasinda da muayyan asililiqlar, birinin digarini ehtiva etmasi, dialektik alaqada olmasi hali da movcuddur. Talim prosesinda da oyradanin va oyrananin faaliyyatina va talim materialina bu prosesda ehtiva olunan "kigik sistemlar" kimi baxmaq olar. Talim prosesinin hami§aya§ar problemlarinin hallina soyladiklarimiza ragman yana§ila bilar. Bu "kigik sistemlar"in strukturunun (genetik va funksional) muayyan olunmasi talim sisteminin idara olunmasinin takmilla§dirilmasina yana§malara yon verir. Baxmayaraq ki, beladir, sozugedan istiqamatda sistemli ara§dirmalar aparilmami§dir. Odur ki, biz maqalanin movzusunun aktualligini iddia edirik.

Tadqiqat materiallari uzra interpretasiya. Elmi manbalarin birinda bela bir fikir ozuna yer almi§dir: "Ke9mi§ asrlarin psixopedaqoji sahifalarina diqqat etdikda, goruruk ki, dunya tahsil tarixinda biliyin §agirda oturulmasi kokunda zangin tacruba toplanmi§dir. Biliyin §agirda oturulmasi amalini hayata ke9irmak u9un irali surulan va tatbiq edilan ideyalari u9 qrupda camla§dirmak olar: 1) Maariflandirici talim ideyalari; 2) inki§afetdirici talim ideyalari; 3) Tarbiyaedici talim ideyalari" [2;9]. Ba§qa bir pedaqoji adabiyyatda vurgulanir: "Bazan bela guman edirlar ki, talim biliklarin §agirdlara verilmasinin sada prosesidir. 9slinda o, tahsilin nuvasidir. Talim murakkab funksiyalara malikdir. Talimda muallim va maktablilarin qar§iliqli faaliyyati kimi iki taraf 9ixi§ edir: tadris va oyranma. Talimin samaraliliyi tadris prosesinda muallim va maktablilarin duzgun qar§iliqli faaliyyatindan, tahsil alanlarin idraki faalliginin, oyranmaya maraqlarinin saviyyasindan xeyli daracada asilidir" [1; 210]. Talimla bagli mulahizalara davam vera bilarik, 9unki bu barada elmi manbalarda fikirlar hadsiz daracada 9oxdur. Biz tadqiqat materiallarimizin umumila§masina dayanaraq hesab edirik ki, tadris muassisalarinda talim tahsilin hayata ke9irilmasi yoludur, onu "sistem" anlayi§i vasitasi ila daha durust §akilda interpretasiya etmak mumkundur. Qanaatimiza gora, muasir zaman kasiyinda talim IV sanaye inqilabinin 9agiri§larina uygun formala§maqda olan tahsil makanina adekvat tahsilin hayata ke9irilma sistemi kimi dark olunmalidir. Bu sistemin asas komponentlari oyradici va oyranandir. Oyranan §agirddir, talabadir, mudavimdir va ba§qalaridir -"ba§ar taacrubasinin zaruri hissasini manimsamak niyyatli kimsadir", oyradici isa ba§ar tacrubasini sivilizasiyanin inki§af saviyyasina uygun oturmayin "imkanda§iyici"sidir, subyektidir.

Elmi adabiyyatda dogru olaraq vurgulanir ki, talim sisteminin strukturuna idrak talabatlari, talim motivlari, talim maqsadlari, vazifalari, talim i§lari daxildir [4;131]. Burada maxsusi olaraq qeyd etmak garakdir ki, faaliyyatin darkolunma saviyyasinin necaliyindan asili olmayaraq maqsadin dark edilmasi hami§a onun zaruri alamati olaraq qalir. Hamin alamat movcud olmadiqda insana maxsus faaliyyat, xususan da talim faaliyyati movcud ola bilmaz. Maqsad "sistemyaradici komponent", "haraki model"dir [6;172]. Talim sisteminda ehtiva olunan "oyranmanin va oyratmanin strukturunda da bir-biri ila daxili alaqada olan tarkiblar faaliyyat gostarir" [12;178].

Fikrimizca, oyratmanin subyekti olan muallimin faaliyyatinin strukturunda ilk element hazirliq i§i sayilmalidir. Biz 9ox hallarda muallimin faaliyyatinin bir muhum elmenti-§agirdlarin talim faaliyyatina rahbarliyi haqqinda dani§iriq. Ancaq muallimin faaliyyatini ta§kilati rahbarlik i§i ila

mahdudlaçdirmaq olmaz. Axi, talim materiali haqqinda uygun informasiya vermak, bunun ûçûn isa bu informasiyani hazirlamaq lazimdir, talimin ayani va texniki vasitalari seçilmalidir va s. Müallimin gündalik faaliyyatina müxtalif tarbiyavi tadbirlar, valideynlarla i§ va s. daxildir.

N.M.Kazimov va 3.§.Ha§imov talimda müallimin faaliyyatini bela saciyyalandirirlar: müallimin faaliyyat sistemina öyranma prosesinin, yani §agirdin idrak faaliyyatinin taçkilina va ona rahbarliya aid olan bütün cahatlar, §agirdin tarbiyasina va inki§afina yönalan faaliyyati taçkil etmak; §agirdi faalliga havaslandirmak; §agird faaliyyatina nazarat etmak; §agird faaliyyatina istiqamat vermak; §agird faaliyyatinin naticalarini tahlil etmak va yekunlaçdirmaq va s. daxildir [7; 108-111].

Yeri galmiçkan qeyd edak ki, müallimin faaliyyatini bir çox hallarda tadrisetma adlandirirlar, bu termin da müallimin çoxcahatli faaliyyatini tam §akilda aks etdirmir. Axi, tadrisetma, adatan, çagirdlara biliyin, informasiyanin verilmasi ila baglidir, bu isa müallimin faaliyyatinin yalniz bir hissasidir. Müallimin faaliyyatini talim prosesini idaraetma adlandirmaq da dogru olmazdi, bu da müallimin faaliyyatinin digar bir hissasini özünda saxlayir [4; 131].

Müallimin faaliyyati talim prosesinda öyratma va öyratmani öyranma faaliyyatlarinin vahdatinda camlanmiçdir [11; 306-307]. Prosesadak isa hazirliq §aklinda tazahür edir.

Müallimin faaliyyati talim prosesinda öyratma faaliyyatina hazirliq marhalasi açagidakilardan ibaratdir :

1. Dars ilina hazirliq (talim proqraminin öyranilmasi, qrafik va ya taqvim planin tartib olunmasi, valideynlarla i§in, sinifdanxaric tarbiya içinin va s. planlaçdirilmasi).

2. Növbati mazmunun öyranilmasi ila bagli hazirliq: talim materialinin elmi, mantiqi, metodiki, tarixi va s. aspektdan tahlili, çagirdlarin alda edacayi minimum (zaruri) bilik, bacariq va vardiçlarinin müayyanla§dirilmasi, mövzunun tadrisi ila bagli fann ^ün spesifik va ümumtadris bacariqlarinin sisteminin içlanilmasi masalasi, verilmi§ mövzunun öyranilmasi üzra §agirdlarin talim faaliyyatinin modelinin qurulmasi, fandaxili va fanlararasi alaqanin müayyanla§dirilmasi, §agirdlara verilacak sinif va sinifdankanar i§ üçün zaruri olan bilik, bacariq va vardiçlarin (avval alda olunmu§) dairasini müayyanla§dirmak va onlarin aktuallaçdirilmasi yollarini seçmak va s.

3. Növbati darsin (va ya digar taçkilat formasinin) keçirilmasina haziriq: keçan maçgalanin naticalarinin tahlili va verilmiç (qarçida duran) maçgalanin keçirilma planinin hazirlanmasi, tadris vasaitlarinin seçilmasi, texniki vasitalarinin hazirlanmasi, maçgalanin digar tachizatinin alda olunmasi va s. [8; 334-350].

Müallimin faaliyyatinin ikinci elementi çagirdlarin öyranma faaliyyatinin taçkili va ona rahbarlikdir, onu öyratma faaliyyati adlandirmaq olar (aks informasiyaya asaslanmaqla).

Talim prosesinin hayata keçirilmasinin amala galma va inkiçaf etma modeli (genetik) açagidaki növ içlardan ibaratdir: a) qarçiya qoyulmuç mövzunun öyradilmasi ila bagli baçlica va xüsusi vazifalari çagird qarçisinda qoymaq va onu çagirdin dark olunmuç maqsadi kimi qabul etmasini tamin etmak; b) müxtalif tadris-ayani va texniki talim vasitalarindan, metodlardan istifada etmakla çagirdlari zaruri talim informasiyasi ila tamin etmak; c) talim materialinin öyranilmasi, bacariq va vardiçlarin maçqi ^ün tapçiriqlar vermak; ç) idaraedici faaliyyat: çagirdlarin talim içlarinin taçkili, nazarat, qiymatlandirma, için tahlili [9; 571].

Mövzunun öyradilmasi prosesini müallimin hayata keçirmasinin funksional modeli özünda ^ marhalani saxlayir, hansi ki, bu çagirdin talim faaliyyatinin funksional modelinin marhalasina uygundur :

1. Giri§-motivla§dirma marhalasi. Bu marhalada müallim açagidaki içlari hayata keçirir :

a) mövzunun tadris fanninin sisteminda yerini, rolunu va ahamiyyatini aydinlaçdirmaq maqsadila asas problemli vaziyyatin yaradilmasi (bu talim mövzusu nadan ötrü, na ^ün öyranilmalidir); "burada müallim diqqat markazinda saxlamali olur ki, biliyin yeniliyi, problemli yanaçma, elm va texnika yeniliklarindan istifada, biliyin fard ^ün, camiyyat üçün ahamiyyati, yaradiciliq faaliyyatina uçaqlarin qoçulmasi va s. talim prosesinda öyrananin idrak maragini artirmaga kömak edan vasitalardir" [5; 284-285]; b) çagirdlarin qarçisinda duran tadris-idrak maqsad va vazifalarinin formula olunmasi; c) alda etmali oldugu bilik, bacariq va vardiçlarin minimumunun

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

aida olunmasi planinin aydinlaçdirilmasi; ç) bütün mövzunun öyradilmasi zamani §agirdlarin evda yerina yetirilacayi müstaqil i§larin mazmunu haqqinda yuxari sinif §agirdlarina göstari§lar vermak (açagi siniflarda ev tapçiriqlari har bir maçgala üzra verilir).

2. dmaliyyat - idrak marhalasi. Bu marhalada müallim a§agidaki i§ növlarini hayata keçirir: a) tadris - ayani va talimin texniki vasitalarindan istifada etmakla müxtalif metodlarla zaruri informasiyanin §agirdlara verilmasi ; b) §agirdlarin tadris i§inin taçkili va ona rahbarlik (§agirdlari tadris-idrak faaliyyatina calb etmak, nazarat-qiymatlandirma faaliyyatlarini ta§kil etmak); c) §agirdlarin talim i§ina cari nazarat va qiymatlandirma.

Qeyd etmak lazimdir ki, talim zamani §agirdlarin neca içladiklarina, nalarda müvaffaqiyyat qazandiqlarina, nalarda çatinlik çakdiklarina, sahva yol verib-vermadiklarina müallim daim diqqat yetirir. Tadris materialinin §agirdlar tarafindan neca manimsanildiyina nazarat olmadan müallim sonraki metodik addimi müvaffaqiyyatla ata bilmaz. Bunun vacibliyini vurgulayan müalliflardan biri N.M.Kazimov yazir ki, §agirdlarin faaliyyatina müallim müxtalif yollarla nazarat edir, verilan tapçirigin, qoyulan sualin bütün §agirdlar tarafindan aydin ba§a dü§üldüyünü müayyanla§dirir. Tapçirigin yerina yetirilmasinin gedi§i, kimin na daracada diqqatli oldugu mü§ahida edilir, §agirdlar qar§isinda yoxlayici suallar qoyulur, zarurat meydana çixdiqda müstaqil i§lamak üçün tamrinlar ta§kil edilir, ehtiyac olduqda tak-tak §agirdlarla qisamüddatli söhbatlar keçirilir va s. [7; 108-111].

Cari nazarat çagirdlarin tadris faaliyyatinda tipik olan ugurlu cahatlari, hamçinin nöqsanlari görmaya imkan verir. §agirdlarin diqqati hamin ugurlu cahatlara, yaxud nöqsanlara calb edilir, nöqsanlarin üst-üsta yigilmasina yol verilmir, vaxtinda aradan qaldirilir [3; 230-238].

Cari nazarat müallimin takmillaçmasi, onun pedaqoji ustaliginin artmasi, natica olaraq talim-tarbiya içinin saviyyasinin yüksalmasi üçün geni§ imkanlara malikdir.

3. Nazarat - qiymatlandirma marhalasi. Bu marhalada müallim açagidaki içlari hayata keçirir: a) öyranilmi§ mövzunun talim materialinin müxtalif formalarda ümumila§dirilmasi; b) talim materialinin ümumila§dirilmasi üzra çagirdlarin talim içinin taçkili va ona rahbarlik; c) mövzunun öyranilmasi planinin yerina yetirilmasi üzra har bir çagirdin talim içinin qiymatlandirilmasi va yekun nazarat; ç) mövzunun öyranilmasi planinin yerina yetirilmasinda ayri-ayri çagirdlarin çatiçmazliqlarinin, yanilmalarinin aydinlaçdirilmasi va bunlarin aradan götürülmasi içinin taçkil olunmasi.

N.M.Kazimov sonuncu ila bagli göstarir ki, talim prosesinda har mövzunun tadrisina yekun vurulur. Mövzunun çagirdlar tarafindan manimsanilma vaziyyati bir darsdan va ya bir neça darsdan sonra da tahlil edila bilar. §agirdin tadris faaliyyatinin naticalarini tahlil edan müallim yol verilmiç nöqsanlari, çatiçmazliqlari müayyanla§dirir va aradan qaldirilmasi ^ün tadbirlar görür. Sabablar isa çox ola bilar: müallimin tadris faaliyyatinin keyfiyyati, çagirdlarin darsda diqqatlilik daracasi, onlarin talima münasibatlari, söhbatlarin vaziyyati, i§güzarliq daracasi, müstaqil içlamak bacarigi va s. [ 7; 108-111]

Müallimin faaliyyatinin asas elementlarindan biri da sinifdanxaric içlarla baglidir. Bunlari iki istiqamat üzra ayirmaq olar: a) fannin tadrisi ila bagli sinifdanxaric i§; b) tarbiya i§i ila bagli sinifdanxaric i§.

Yeri galmiçkan, onu xatirlayaq ki, pedaqoji adabiyyatda müallimin yaradici amayinin açagidaki ananavi tasnifati geni§ qeyd edilir: 1) müallimin konstruktiv faaliyyati; 2) müallimin taçkilatçiliq faaliyyati; 3) müallimin kommunikativ faaliyyati ; 4) müallimin qnostik faaliyyati [11; 306-307].

Müallimin talim prosesinin hayata keçirilmasi üzra faaliyyat modeli (genetik va funksional) talim metodlarinin müayyanla§dirilmasi va sistemlaçdirilmasi nöqteyi-nazardan ham praktik, ham da nazari asas roluna malikdir. Müallimin faaliyyat modelinin §agirdin faaliyyat modeli ila uygunlugu öyratma va öyranma metodlarinin uzlaçmasini özünda saxlayir, bu talim prosesinin mahiyyati ila baglidir.

istanilan faaliyyatin strukturu ham motivlarin mazmunu, ham da digar elementlarin spesifikliyi ila farqlanir [12;178-179]. Talim prosesinda müallim va çagirdlarin qarçiya qoyulmuç maqsada yönalan va onunla nizamlanan faaliyyatlarinin struktur elementlarinin müxtalifliyi, funksional

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

asililigi materialin nomenklaturasinin müxtalifliyina, eyni zamanda sistem amala gatirmasinin zaruriliyina asas verir [10; 446]. Bela bir sistemda müallim komponentinin modeli, onun funksiyalari, §axsi keyfiyyatlari barada deyilanlarla kifayatlanmayarak fikrimizi Holland alimi Q.Freydentalin "Математика как педагогическая задача» (Москва, «Просвещение», 1982) adli kitabinin birinci hissasinda «Учитель математики» adli bölmasindaki çox maraqli va bizim ^ün tutarli olan mülahizasi ila tamamlamaq istardik.

Adi qeyd olunan bölmada iki epiqraf verilmi§dir: «Требуется учитель плавания, умейщий плавать» (Объявление во французской провинциальной газете) va «Они хотят сегодня учить тому, чему выучились лишь вчера...».

Birinci epiqrafdaki ("Üzmayi bacaran üzgüçülük müallimi talab olunur") qazet elaninin müallifinin, albatta, üzg^ülük müalliminin uçagina üzmayi öyrada bilacayina §übhasi yox idi, yani o a§kar bilirdi ki, müallim üzmayi öyratmayi bacarar. §übha burada onda idi ki, hamin müallim özü neca? O öyradacayi i§i özü icra eda bilirmi? Elan sahibi üzmayi öyradan müallim qar§isinda daha bir sira talablar da qoya bilar, masalan, suda bogulani xilasetma bacarigi, zararçakana süni nafas vermayi bacarmaq qabiliyyati, ayaq va allarin anatomiya va fiziologiyasina dair az-çox biliya malik olmaq va s.

Burada o qadar da taaccüblü §ey yoxdur. Bela ki, müallim öz ixtisas talimi ila alaqadar olan masalalarda öyratdiyindan artiq bilik, bacariq va vardiçlara malik olmalidir.

ikinci epiqrafla alaqadar kitab müallifi bir amerkalinin §axsinda maraqli bir epizod naql edir. Çex dili müallimi talab olunan bir elanin müallifina bir kalma bela o dili bilmayan hamin amerikali ganc havasla raziliq verir. O bunun müqabilinda alacagi mablagin yarisina özüna bir müallim tutur. Bir gün avval §agird sifatila öz müalliminin yanina gedib onun öyratdiyini sabahsi günü müallim sifatila özgaya-onu müallim tutan §agirda öyratmaya baçlayir.

Burada da matlab aydindir: müallim bu günki darsda öyradacayi §eydan har dars sonraki materiali da bilmalidir.

Har iki epiqrafdan ortaq bir natica olaraq bunu demak olar: müallim öyradacayi dars materialindan daha atrafli, daha çox biliya malik olmali, ham da bu biliya öyradacayi vaxt yox, ondan xeyli avval buna malik olmalidir.

Burada pedaqoji problemin bir mühüm cahati qabariq üza çixir: naticadaki "çox" va "avval" talablarini neca qiymatlandirmak, baçlicasi: bunun "pedaqoji ö^üsü" necadir?

Bunu bizim mövzuya aid etdikda qarçiya bir sira masalalar çixir: bunlardan birisi budur ki, talim prosesinda §agirdlarin analitik va evristik bacarigini (aqli faaliyyat bacarigini) qiymatlandirmak ^ün müallim özü bu bacariqlara daha yüksak saviyyada malik olmalidir. Müallim §agirdlarda analitik va evristik tafakkür tarzi formalaçdirmaq namina ham öz fanni sahasinda alaqadar elma aid darin biliya malik olmaqla yanaçi çagirddan daha çox va daha avval bu prosesin magzini, mahiyyatini §üurlu §akilda anlayib, maqsadyönlü pedaqoji ustaliga maliik olmalidir. Bunun ^ün pedaqogikada "bilik" problemina toxunmaq, müasir elmda "evristika" va "alqoritm" anlayiçlarinin mahiyyatini anlamaq, bunlarin pedaqoji aspektlarini dark etmak kimi vacib masalalardan yan keçilmamalidir [8; 334-350].

Tadqiqat içinin elmi yeniliyi. Müallimin talim prosesinin hayata keçirilmasi üzra faaliyyat modellari (genetik va funksional) müayyan olunmuçdur, hansi ki, bu modellar talim metodlarinin müayyanla§dirilmasi va sistemlaçdirilmasi nöqteyi-nazardan ham praktik, ham da nazari asas roluna malikdir. Müallimin faaliyyat modelinin §agirdin faaliyyat modeli ila uygunlugu öyratma va öyranma metodlarinin uzlaçmasini özünda saxlayir. Bu, talim prosesinin mahiyyati ila baglidir.

Tadqiqatin nazari ahamiyyati. Müallimin talim prosesinin hayata keçirilmasi üzra faaliyyat modellarinin (genetik va funksional) müayyan olunmasi sözügedan sistemin idara olunmasinin takmillaçdirilmasi ila bagli nazariyyanin inkiçafina müsbat tasir edir.

Tadqiqatin praktik ahamiyyati. Müallimin talim prosesinin hayata keçirilmasi üzra faaliyyat modellarinin (genetik va funksional) müayyan olunmasi praktik pedaqoqlarin bu sistemin bilvasita

(dolayi çakilda) idara olunmasi üzra faaliyyatlarinda tazahür eda bilacak yanliçliqlarin aradan götürülmasina adekvat mühit formalaçdirir.

Nstics. 1) Müallimin talim prosesinin hayata keçirilmasi üzra faaliyyat modellari (genetik va funksional) onun fikri harakat formalarini seçmasi va sistem halina gatirmasi nöqteyi-nazardan ham praktik, ham da nazari asas roluna malikdir. 2) Talim sisteminin asas komponentlarinin faaliyyat modellari uzlaçma alaqasina malikdir. Bu, talim prosesinin mahiyyati ila baglidir.

9D9BiYYAT

1. Abbasov A.N.,Mammadzada R.R,Mammadli L.A. Pedaqogika: Müntaxabat(Ali tahsil müassisalari üçün dars vasaiti). Baki, "Mütarcim", 2021, s.210-215.

2. elizada Э.Э., elizada H.0.,0lizada S.H. Psixopedaqogika. Baki, "Ecoprint", 2019, s.9

3. ibrahimov F.N. Talimda alqoritmik va evristik faaliyyatin optimal nisbatlarinin asaslarina dair oçerklar. Baki, "Mütarcim", 2021, s.230-238.

4. Hamzayev M.e. Pedaqoji psixologiya. Baki, "Maarif", 1991, s. 131

5. Maktab pedaqogikasi(Q.i.§ukinanin redaktasi ila). Baki, 1978, s.284-285.

6. Ümumi psixologiya (Prof.A.V.Petrovskinin redaktorlugu ila). Baki, "Maarif', 1982. s.172.

7. Kazimov N.M., Haçimov Э.§. Pedaqogika. Baki, "Maarif", 1996. s.108-111.

8. Feyziyev С.Э., ibrahimov F.N., Badiyev S.R. Didaktika. Baki, "Mütarcim", 2020, s.334-

350.

9. Лингарт И. Процесс и структура человеческого учения. Москва, 1970. стр.571

10. Гальперин П.Й. Развитие исследований по формированию умственных действий. //Психологическая наука в СССР. ч. I. Москва, 1959, стр. 446.

11. Дидактика средней школы(Под ред. М. Н. Скаткина). Москва, 1982, стр.306-307.

12.Фридман Л.М. Педагогический опыт глазами психолога. Москва, 1987, стр.178-179.