CC BY
339
УДК 820/89.0
А.Кэримов
М.ХЭБИБУЛЛИННЬЩ “КУБРАТ ХАН” РОМАНЫНДА Т0П ГЕРОЙНЬЩ СЭНГАТЬЧЭ ГЭYДЭЛЭНЕШ YЗЕНЧЭЛЕКЛЭРЕ
Резюме. Г осударство древних тюрков-болгар, сформировавшееся под предводительством Кубрат-хана в Приазовье является первым государством в Восточной Европе. Писатель М.Хабибуллин, применяя различные литературные приемы, сумел показать лидера болгар и как человека со своим характером, привычками, но с другой стороны и как историческую личность.
Ключевые слова: исторический роман, болгаро-византийские отношения, Великая Болгария, поборник справедливости, строительство храмов.
A.Kаrimov. Image peculiarities of the main hero of M.Habibullin’s “Kubrat khan”.
Summary. Bolgar state of ancient Turkic people which was formed under the leadership of Kubrat-khan in Azov sea region was the firsta state in Eastern Europe. The writer M.Habibullin with the help of various literary devices managed to show the leader of Bolgars as a person with his own character, habits as well as a historical personality.
Key words: Historical novel, Bolgar-Byzantian relationships, Great Bolgary, justice proponent, temples construction.
XX гасыр ахыры татар деньясына бэхэс hэм и^ат иреге, фикер терлелеге, уйлану кицлеге алып килде. Азатлык, херрият ^иллэре hэм терлечэ карашлар сыешуы эдэби Yткэнебезне, хэзергебезне кицрэк ^ирлектэ hэм яцачарак бэялэргэ, элек тирэндэрэк яткан яисэ олы сэясэт талэплэренэ ^авап бирми дип табылган хэзинэ-лэрне, матурлыкларны ачарга мемкинлек бирде.
Бу мемкинлеклэрне тирэн файдаланып, милли тарихныц башлангыч дэверлэренэ ме-рэ^эгать итеп, эдэби текстта фэнни мэгълYмат кулланып язылган, эдэбият тарихында яца YP булып торган тарихи романнар ж;анры пэйда булды. М.Хэбибуллинны популяр язучы-прозаик итеп таныткан эсэрлэр дэ - сиксэненче еллардан башлап аерым китап рэвешендэ яки журнал басмаларында денья кYргэн тарихи романнар сериясе: «Кубрат хан», «Илчегэ Yлем юк», «Шайтан каласы», «Сеембикэ ханбикэ hэм Иван Грозный», «Хан оныгы Хансеяр», «Аллаhы бYлэге», «Батый хан hэм Лэйлэ», «Атилла»...[4]. Бу эсэрлэрдэ автор, тарихи чыганакларга таянып, терки, болгар-татар халыкларыныц бо-рынгы дэверлэрен, сикэлтэле-гыйбрэтле язмыш боры-лышларын хронологик тэртиптэ hэм ^анлы картиналарда сэнгатьчэ гэYДЭлэндереп бирYне максат итеп куя.
Эсэрдэ шактый катлаулы, тарихи ^эмэ-гатьчелеккэ инде ^пмедер дэрэ^эдэ таныш вакыйгалар сурэтлэнгэн. Лэкин hэр вакыйгага терлечэ карарга hэм бэялэргэ мемкин.
БYгенге Киев каласын борынгы терки ба-баларыбыз Шамбат дип атаганнар, моны Визан-тия тарихчысы Константин Багрянородный Y3 хезмэтлэрендэ язып калдыра. Идел-Урал тараф-ларында каганат тезегэн Ураган каганньщ биредэ Византия империясе белэн дипломатик hэм сэYДЭ эшлэрен ^айга саласы килэ. Шул сэбэпле Эскэр каган (Россия тарихчылары бу каганны Аскольд дип язалар) Ураган белэн Yзенец ундYрт яшьлек улы Кубратны да Византиягэ укырга ^ибэрэ. Атасы Эскар каган Yлгэч, аксакаллар Кубратны илгэ чакырып алалар. Эмма Кубрат, илгэ кайтып аксакаллар кулыннан хан титулын алса да, илендэ калмый, э терки болгарларныц теп ыстаны булган Кубань тебэклэренэ юнэлэ. Азов дицгезе буйларын, Тамань ярымутравын, Кавказ таулары итэк-лэрен, Кырым даласын, Дон буйларын hэм даласын билэгэн терки болгарлар Кубрат ханны олуг ханнары итеп кYтэрэлэр. Кенчыгыш Аурупада беренчелэрдэн булып оешкан бу дэY-лэт бик тиз кечэя, икътисад hэм сэяси яктан да кYршелэре белэн тицлэшерлек hэм ярышырлык
Булып ^итлегэ. Тора-бара Беек Болгар дип атала башлый. Беек Болгар дэYлэте Византия империясе белэн аеруча тыгыз элемтэдэ тора. Ченки бу вакытта Византия империясе тэхетендэ Кубрат хан белэн бергэ сарай мэктэбендэ укыган Ираклий утыра. Элбэттэ, эдэби эсэрнец Y3 юнэлеше бар hэм ул тарихка багышланган фэнни хезмэтлэргэ хас булган тегэллекне талэп итми. Лэкин “Месэгыйть Хэбибуллин романнары терки-татар тарихын ейрэиучелэр ечен кулланма хезмэтен дэ Yra алалар,” - ди яза М.З.Зэкиев [3: 27]. Чыннан да, автор тарафыннан бертеклэп ^ыелган бу тарихи материаллар: терле сугыш-лар, дэYлэтнец сэясэтендэге болганышлар, тормыш-кенкYрешне
ачыклаган мэгълYматлар тарихи шэхесне эдэби эсэрнец тулы канлы образы итеп кY3 алдына бастыралар.
Беренче карашка, эсэрдэге теп вакыйга грек утыныц серен белYгэ кайтып кала кебек. Тарихи чыганаклардан билгеле булганча, Ираклий, император булгач, Кубратныц ^и^ артыннан ^ицY яулавын искэ алып, ханга “патрикий” титулын бирэ hэм бик кYп бYлэклэр белэн бергэ исемле
балдак тапшыра. Эсэрдэ император “гаять дэрэ^эдэ вак интриган, мин-минлек чире белэн балачактан ук чирли” башлаган кеше буларак сурэтлэнэ. Бу xэл Кубратны борчый. Шул ук вакытта ишэеп килгэн Ашина ыруы башлыгы Йулыш каганныц гаскэр ^ыюы да аны шиккэ тeшерэ. Мондый шартларда xанга дэYлэтне эчтэн ныгыту, аныц тышкы яктан иминлеген тээмин итY єчєн корал кирэк: беренчесе - и^тимагый ац сыйфатында дэYлэттэ урнашкан идарэ талэплэренэ туры килерлек йола, тагын да дeресрэге яца дин.
Икенчесе - греклар уйлап тапкан утлы коралны кулга тeшерY. Боларныц hэр икесенец дэ сэбэбе бер - эсэрнец Yзэгендэ торган, тариxи яссылыкта xэрэкэт итYче каhарман Кубрат, xан буларак, дэYлэтне тагын да ныграк итY, улларына тэxетне исэн-имин тапшыру турында кайгыра. Беренче карашка гади тоелган бу ният эчке hэм тышкы каршылыкларныц биxисап кYп булуы белэн катлаулы булып чыга. Шушы шартларда автор xанны акылы белэн кєчлє кеше итеп кYрсэтYгэ, андагы кешелек сыйфатларын шактый тулы итеп ачуга ирешкэн.
Романнан без аныц дэYлэттэ мємкин кадэр гаделлек урнаштыруга омтылуын кYрэбез. Ул гаепсез кешелэрне ^эберлэYгэ, кол белэн сэYДЭ ^Yro, илдэшлэренец шэxси иреклэрен кысуга юл куймаска омтыла. Эш кYчмэ тормыштан утрак тормышка таба кYЧYгэ бара, шэhэр, тєрлє кирэкле корылмалар, алар арасында иц мehиме, тєрлє диннэрнец гыйбадэтxанэлэре тeзелэ. Бу эшлэрнец hэммэсендэ дэ Кубратныц зирэклеге кYренэ. Тирэн фикер йeртYче, кыю нэти^элэр ясый алучы Кубрат xанга карата укучыда xeрмэт уяна. Ченки ул ашыгып карар кабул итYлэрдэн сакланырга тырыша, hэр кYренешнец асылына тешенергэ омтыла. Нэрсэ ул йола, ышану, кайсы
дин иц дересе кебек катлаулы фэлсэфи сорауларга ж;авап эзли, башкаларныц фикерен тыцлый. Моннан файдаланып, дэYлэттэге теп тэцре Ирсан белэн Византиядэн килгэн философ Иоанн Фасиан Кубрат xанга ныграк йогынты ясау ечен керэш башлыйлар. Эгэр Ирсан тэцрегэ шиклэнеп карамыйча гына инанырга кушса, философ исэ, hэр нэрсэ турында тептэн уйлап кына Y3 фикерецне булдырырга енди, лэкин шулай ук, Y3 файдасына аргументлар китерэ-китерэ, Кубратны xристиан диненэ тартырга омтыла.
KYп кенэ тариxчылар Кубрат xанны, яшьлегендэ Патшакалада укыгач hэм Византия императоры белэн дус булгач, xристиан динен кабул иткэн дип фаразлыйлар. Лэкин Кубрат xан xристиан динен кабул итми, бабалары инанган Тэцре диненэ тугры кала. KYренекле галим
Э.Кэлимуллин язуынча, “Кубрат xанны тэцрече-
лек дине кануннары буенча ^ирлилэр” [1]. Аxыр килеп, Кубрат xан xристиан динен кабул иткэн булса, аны кан-кардэшлэре иллэрендэ кабул итмэгэн булырлар иде. Ченки борынгы баба-ларыбыз ечен дин сэясэт кенэ тYгел - теге яки бу xалыкныц яшэY рэвеше дэ, моxите hэм вэзгыяте дэ булган.
Эсэрдэ Кубрат xан, Ирсан белэн Фасиан CY3лэрен чагыштырып карап, Y3 xeкемен чыгара. Телэсэ кайсы диннец и^тимагый зарурлыкка xезмэт итYен ацлаган xэлдэ: “Мин сабыр итэргэ булдым. Дин-йола алыштыру - рyx алыштыру дигэн CY3. Рум - Болгарга, Болгар - Румга игелек кылсын. Игелек ту xалыкларны бер-берсенэ бэйлэр, дуслыкны ныгытыр, дуслык белэн йола мэсьэлэсе дэ xэл ителер”. Жиденче йездэ генэ тYгел, э hэр гасырда актуаль яцгырарлык CY3лэр. Безнец тариxтан кYренгэнчэ, идарэчелэрдэ Кубрат xан акылы булмау, еш кына ж;ан ешетерлек фа^ыйгаларга алып килэ.
Эдэбият галиме Ф.Галимуллин да М^эби-буллинныц иж;атын eйрэнYгэ багышланган бер мэкалэсендэ бу фикергэ игътибар итэ hэм “Чыннан да эйткэнме мондый фикерне Кубрат xан?” дигэн сорау куя, ^авап итеп А.Н.Толстой CY3лэрен китерэ: “Тариxи шэxес турында язганда, авторныц уйлап чыгарырга xакы бар. Лэкин моны шундый итеп эшлэргэ кирэк, бу чынбарлыкта булмаган булса да, булырга тиешле итеп бирелсен” [2]. Кубрат xан турында, реаль кеше буларак, чыганаклар гаять ярлы булуга карамастан, М^эбибуллин “Yзеннэн eстэY” ярдэмендэ бетенлекле xолык-фигыль иясен иж;ат итэ алган.
Тариxи шэxеснец эдэби эсэр кысала-рында сэнгатьчэ гэYДЭлэнеш Yзенчэлеклэренэ килгэндэ исэ, автор терки xалыкларныц авыз иж;аты hэм язма эдэбиятлары алымнарыннан hэм стиль-лэреннэн уцышлы файдалана. Кубрат xан экият-лэрдэге ак сакаллы, акыллы картны xэтерлэтэ. Эсэрнец идеясе дэ xалык экиятлэрендэгечэ тегэл hэм анык - явызлыкка каршы торуда иц сыналган корал - дуслык, бердэмлек.
Денья тариxында данлыклы полководец-ларныц берсе булган Кубрат xан xазарлар белэн сугышта hэлак була. Автор моннан да бик гыйбрэтле нэти^э ясый: ‘“щицеп ^ицелгэн иде Болгар бу орышта”. Димэк, сугыш ^ицYгэ ирешкэн якка да ^лэгэсез генэ бэxет китерэ алмый.
Татар xалкыныц олы тариxына багыш-ланган, аныц денья xалыклары арасында тоткан урынын
билгелэргэ омтылган эдэби эсэрлэр 6YreHre эдэбият белеме ечен зарури. Ченки чын тарихны белY хэзергене дерес ацлау, килэчэкне тэгаен кYзаллау ечен кирэк.
ЭДЭБИЯТ
1. Кэримуллин А.К. Татар тарихына килгэн эдип // Ватаным Татарстан, 1997, 18 апр.
2. Галимуллин Ф.Г. Изге ният белэн // Казан утлары, 1997, №12.
3. ЗэкиевМ.З. Гасырлар авазы // Мирас, 1997, №12. - Б.27.
4. Даутов Р.М. Балачак эдиплэре: Библиографик белешмэлек. - Казан: Татар. кит.нэшр., 2002. - 356 б.
5. Мвхэммэдиев Э. Кубрат патша йергэн юлларда // Мэдэни ^омга, 2003, 4 апр..
6. Зарипова Р. Изге эшлэр майтара ул Кубратларны кайтара ул // Шэhри Казан, 2003, 18 апр.
7. Нигъмэтуллин Э. Сэнгати энциклопедиябез // Мирас, 1997, №5.
