Галимҗан ибраһимовның “безнең көннәр” романы: текстологик караш Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Батыршина Гузель Гумеровна

кандидат филологических наук, доцент, кафедра татарского языка и национальной культуры, Российский исламский институт, г. Казань

guzel_asnur@rambler. ги

УДК 82.0

ГАЛИМ^АН ИБРАЬИМОВНЬЩ "БЕЗНЕЦ КЭННЭР" РОМАНЫ:

ТЕКСТОЛОГИК КАРАШ

Статья посвящена текстологическому изучению первого, ранее неопубликованного, варианта романа «Безнец кеннэр» ("Наши дни") классика татарской литературы, общественного и государственного деятеля Г. Ибрагимоа. В этом произведении основное внимание уделяется реформаторскому движению шакирдов медресе Исламия. В статье рассматривается история издания, критические публикации, язык текста произведения.

Ключевые слова: Г. Ибрагимов, роман "Наши дни", текстология, реформаторское движение шакирдов, язык текста.

^ренекле язучы, дэYлэт hэм щэмэгать эшлеклесе, кинкырлы талант иясе Галимщан Ибраhимов - XX йезнен беренче чирегендэ татар ищтимагый тормышында "яна сукмаклар салган, ер-яна кYзаллау булдырган, шул рэвешчэ, татарлар ечен килэчэкне формалаштырган" [1, 6 б.] шэхеслэрнен берсе. Берьюлы терле елкэлэрдэ хезмэт куйган hэм дан казанган Ибраhимов - татар эдэбияты тарихында да тирэн эз калдырган зур калэм остасы. Элеге мэкалэдэ эдип тарафыннан ищат ителгэн "Безнен кеннэр" романынын (беренче варианты) текстологик Yзенчэлеклэренэ, ягъни эсэрнен басылу тарихы, ана карата язылган бэялэмэлэргэ, эсэрнен теленэ беркадэр кYЗэтY ясала.

Г. Ибра^Ьимовнын беренче тарихи-инкыйлаби эсэр булып саналган "Безнен кеннэр" романы эдэбият деньясында аерым урын алып тора. Бу ^лэмле эсэрен, автор, Yзе белдергэнчэ, 1914 елда язып тэмамлый [2, 48 б]. "Анын кайда язылып бетYе дэ билгеле. Эдип аны, М. Гафурига язган бер хатында искэ алып Yтэ: "Мин 1914 елда, "Ан,"ны ташлагач, зур ищади дэрт белэн Сухум шэhэренэ барып, "Безнен кеннэр"не язып алып кайткан идем", -ди" [3, 443 б.]. Лэкин анын кайчан hэм кайда языла башлавы турында тегэл генэ мэгълYматлар юк. Шулай да Г. Ибраhимов 1914 елнын 25 апрелендэ Хесни Кэримгэ язган хатында тYбэндэгелэрне эйтэ: "... мин бит "Безнен кеннэр"не язам. Бу "Хэят дулкыннары" атлы трилогиянен беренче щезье була. Хэзерге чамаларда еч йез биттэн артмас кебек. Ахырга таба арта торган булса, ничек булыр. Моны Гэрэйлэргэ* бирэм. Килештек. Мин май ахырларына матбагага бирергэ булыр дигэн нияттэмен. Шул вакытка тэмам кулымнан щибэрергэ тырышам." [2, 82 б.]. Шулай итеп, Г. Ибра^Ьимов "Безнен кеннэр" романын якынча ярты ел эчендэ, ягъни, югарыда эйтелгэнчэ, 1914 елда яза башлап, шул

ук елнын июнь урталарында тэмамлаган, эсэрне бастыру ечен, "Гасыр" нэшриятына биргэн. Нэшрият романны шул ук елнын сентябрендэ басарга керешэ. Лэкин "наширнен тимер сандыгы" - революция хэрэкэтеннэн курыккан патша цензурасы, сиксэн бите щыелып ике табагы басылгач, бу эшне туктата. "Безнен кеннэр" Октябрь революциясеннэн сон гына деньяга чыга [4]. "Бу беренче басма шул кулъязма тексты буенча эшлэнде. Кулъязманы икенче тапкыр нэшриятка биргэндэ, мин аны янадан тезэтеп чыгу тYгел, хэтта бер тапкыр карап, ^з йертеп Yтэргэ дэ вакыт таба алмадым... 1914 елда ничек язылган булса, шул килеш кочагы белэн илттем дэ типографиягэ тапшырдым. Еллар буе кулдан-кулга йергэндэ, анын 90 бите югалган иде", - дип яза Г. Ибраhимов икенче басмага CYЗ ахырында [3, 494 б.]. Шулай да 1919 елнын кезендэ автор, эсэрнен караламасы буенча, элеге югалган битлэрне янадан кYчереп бирэ. Бэлки, шунадыр, язучы романнын ахырында ищат ителY чоры дип (1914 елда тэмамлануга карамастан) 1914-1920 елларны билгели.

Эсэрнен басылуы титул битендэ 1919 ел дип ^рсэтелсэ дэ, асылда ул, 1920 елнын урталарында гына нэшер ителэ. Шуна булса кирэк, Г. Ибра^Ьимов аны 1919-1920 елларда басылды дип яза. Эсэрнен шул вакытта басылуы эдипнен чордашлары истэлеклэрендэ дэ эйтелэ. Мэсэлэн, К. Гыйрфанов 1920 ел башында, Казанга килеп, язучынын Yзе белэн очрашуын, естэл естендэ "Безнен кеннэр" романынын типографиядэн алып кайтылган, эле теплэнеп тэ елгермэгэн табаклары ятуын искэ ала [5, 159 б.].

Шулай итеп, "«Безнен кеннэр» илебездэ каты, канлы гражданнар сугышы барган чорда басылып чыга, hэм ул укучылар тарафыннан да, вакытлы матбугат тарафыннан да бик щылы кабул ителэ. Яшь совет матбугаты анын деньяга чыгуын эдэбиятыбыз тарихында зур, шатлыклы вакыйга итеп саный" [3, 504 б.]. Татар hэм рус телендэге тэнкыйть мэкалэлэре, Ф. Сэйфи-Казанлы, С. Атнагулов, П. Фалев h.б. тарафыннан язылып, аларда эсэр турында унай фикерлэр эйтелэ. Язучы, тэнкыйтьче, ^ренекле щэмэгать эшлеклесе Ф. Сэйфи-Казанлы, мэсэлэн, эсэрнен меhимлегенэ, техник яктан эшлэнешенэ игътибар итэ hэм болай ди: "Безнен кеннэр" романы бона кадэр татар матбугатында ^релгэн эдэби эсэрлэр арасында кирэк алынган мэYзугысы (темасы - Г.Б.), кирэк тасвир иткэн буявынын кечлелеге, кирэк тэщэссем иткэн (сурэтлэгэн -Г.Б.) типларнын реальный булуы, бетенлеге ягыннан, шебhэсез, чагыштырылмаслык дэрэщэдэ аерым урында торырга тиештер" [6, 142 б.]. С. Атнагулов исэ эсэрне "татар-башкорт эшче ярлысынын, пролетарский эдэбиятынын беренче нигез ташы" дип атый [7]. Эдэбият белгече Г. Нигъмэти дэ, эсэрнен идея эчтэлеген, образларын, андагы вакыйгаларны hэм сэнгатьлелек сыйфатын терле яклап тикшереп, ана югары бэя бирэ [8, 142 б.].

"Безнен кеннэр" романы - Г. Ибраhимовнын 1934 елда нэшер ителгэн шул исемдэге эсэренен тэYге варианты. Аны автор кайбер "социаль сэбэплэр аркасында эдэби балачак щимеше" диебрэк расларга телэсэ дэ, "Безнен кеннэр" - сэнгати hэм тарихи кечен ^рсэтэ торган кин колачлы эсэрлэрнен берсе. Вакыйгаларнын шактый кинлеге, хэрэкэтнен куелыгы, дулкынлы керэшнен куэтле булуы, геройларнын катлаулы язмышлары [9, 75 б.] аша роман безгэ XX гасыр башы татар милли ищтимагый хэятын ^з алдына китереп бастыра.

Элбэттэ, ул икенче вариантыннан композициясе, персонажлар бирелеше, теле hэм, ниhаять, автор Yзе эйткэнчэ, идея эчтэлеге белэн аерылып тора. Эсэрдэ щэмгыятьнен терле катлау вэкиллэре, терле партиялэр тормышы сурэтлэнэ. Шулай да игътибар Yзэгендэ - мэдрэсэ шэкертлэре hэм бишенче елгы инкыйлаб йогынтысында татар мэдрэсэлэренэ, аеруча мэдрэсэи Исламиягэ Yтеп кергэн шэкертлэр кузгалышы, хэрэкэте. "Сэяси керэшнен hэрвакыт алдынгы сафларында баручы укучы яшьлэр" [10, 129 б.] мэдрэсэлэрдэ яна фэннэр (Европа фэннэре), шунын белэн бергэ рэдде нэсара, хэдис, тэфсир, эдэбият укытуны, яна тэртип кертYне талэп итеп баш ^тэрэлэр. Эйе, бу - авторга якын елкэ. МэгълYм булганча, Г. Ибра^Ьимов 1912 елнын кезендэ Киевка китэ. Монда укытучылык белэн шегыльлэнY естенэ, ирекле тынлаучы сыйфатында университетта укып йери. Яшь ихтилялчылар белэн аралашып, андагы "Меселман студентлар тYгэрэге" нен эшендэ актив катнаша. Шул сэбэпле, полиция кYЗЭTYе астына элэгеп, кулга алына. Элеге эшлэрнен Г. Ибраhимов Yзе ечен файдалы булуын искэртеп Yтэ. Бу турыда эдэбият галиме Д. Заhидуллина: "Чыннан да Киев вакыйгаларыннан сон эдип ищатында социаль мотивларнын кечэюе кYЗЭтелэ. Беренче рус революциясендэ татар халкы вэкиллэренен катнашуын сурэтлэгэн "Безнен кеннэр" романы язучы ищатындагы шул Yзгэрешлэрнен ачык мисалы булып тора", - ди [1, 140 б.]. Энэ шулай "Киев вакыйгалары"н Ибраhимов татар щирлегенэ "кYчерэ". Хэер, мэдрэсэ тормышы ана балачактан таныш. Ин элек Вэли мулланын кадими мэдрэсэсеннэн, аннан сон, укыту программасын hэм системасын тэнкыйтьлэгэне ечен, "Галия"дэн куылулар да эзсез калмый, билгеле.

Романнын беренче варианты элегэ кадэр гамэлдэге татар графикасында тулысынча нэшер ителмэгэн. 2000 елларда эсэр эдэбиятчы галим Ф. Бэширов тарафыннан, гамэлдэге графикага кYчерелеп, "Мирас" журналында басыла башлый, эмма тегэллэнми. (Карагыз: "Мирас", 2004, № 11, 12; 2005, № 1-12; 2006, № 1-12; 2007, № 1-3).

Текстны гамэлдэге графикага кYчергэндэ, тYбэндэге текстологик принциплар ^здэ тотылды. Бу чорда ищат ителгэн эсэрлэрдэ, кагыйдэ буларак, даими очрый торган диб, барыб (баруб), мвселманлар, галимлэр кебек язылыштагы хэзерге татар эдэби телендэгечэ бирелде. Шул чорга (XX йез башы) хас тел-стиль Yзенчэлеклэрен чагылдыру ечен, аерым бер теркем CYЗлэр яки формалар чыганактагыча калдырылды. Мэсэлэн: йир, мэсщед, карацыз, динемез, бондый, агълады кб. Мэбгус, ихтилял, фвръяд, истибдад кебек бYгенге кен укучысына анлашылмаган CYЗлэргэ астешермэлэрдэ тэрщемэ-анлатмалар бирелде. Тыныш билгелэре шулай ук хэзерге пунктуация кагыйдэлэре нигезендэ куелды.

Мегаен, шул чор китап басу, теплэY Yзенчэлегедер, китапта битлэр саны буталу, хэрефлэр, CYЗлэр тешеп калу очраклары шактый кYЗЭтелде. Шунлыктан, эсэр кат-кат укылып, башка несхэлэре белэн чагыштырылды hэм тулыландырылды.

Романдагы тарихи вакыйгалар, шэхеслэр, географик атамалар турындагы белешмэлэр текст ахырында бирелгэн искэрмэ hэм анлатмаларда урын алды.

Биредэ Коръэн CYрэлэре, хэдислэр, гарэпчэ гыйбарэлэрнен мэгънэлэре татарчага тэрщемэ ителде.

"Безнен кеннэр"нен беренче варианты - шул чор талэбен: ислах, яна фэннэр укыту, щэдит мэктэплэрен rh^oty, иске карашлы хэлфэлэрдэн котылуны Y39KK9 куйган эсэр. Ул революциягэ кадэрге татар деньясын объектив сурэтлэве белэн игътибарга лаек. Эсэр, ^Ьичшиксез, Y3 укучысын табар, hэм ул яна заман, хэзерге чор ^злегеннэн чыгып бэялэнергэ тиеш.

* Гэрэйлэргэ - Эхмэтгэрэй Сибгатулла улы Хэсэнов (1883-1934), журналист, "Гасыр" нэшрияты хущасы.

Кулланылган эдэбият исемлеге

1. Галимджан Ибрагимов: "Я жизнь искал, смысла в жизни искал...". Казань : ИЯЛИ, 2017. 336 с.

2. Ибраhимов Г. Эсэрлэр. Тугыз томда. 9 нчы т. Казан : "Фикер", 2000.

464 б.

3. Ибраhимов Г. Эсэрлэр. Сигез томда. 4 нче т. Казан : Татар. кит. нэшр., 1976. 462 б.

4. Ибраhимов Г. Безнен кеннэр. Роман. Казан : «0мид» ширкэте матбагасы, 1919. 454 б.

5. Гыйрфанов К. Ачык ^нелле кеше // Галимщан Ибраhимов турында истэлеклэр. Казан : Татар. кит. нэшр., 1966. 159 б.

6. Сэйфи-Казанлы Ф. Галимщан Ибраhимовнын сонгы эдэби эсэрлэреннэн "Безнен кеннэр" романы // Кызыл шэрык. 1920. № 3-4. Б. 142145.

7. Атнагулов С. Безнен кеннэр // Эшче. 1920, 20 май.

8. Нигъмэти Г. "Безнен кеннэр" ^Ьэм анын стилендэ бишенче еллар сыйнфый керэшенен чагылышы // Ибра^Ьимов Г. Сайланма эсэрлэр. Казан : Татар кит.нэшр., 1958. Б. 92-118.

9. Ж^элэлиева М. "Безнен кеннэр" романынын ике варианты // Галимщан Ибраhимов hэм хэзерге заман. Казан : Фикер, 2002. Б.75-85.

10. Даутов Г. Ф., Эхмэдгалиева Г. Г. Г. Ибраhимовнын "Безнен кеннэр" романында татар милли мэгариф системасынын бирелеше // Наследие Галимджана Ибрагимова в контексте многообразия культур : материалы Междунар. конф., посвященной 130-летию со дня рождения Г. Ибрагимова. Казань : ИЯЛИ, 2016. 368 с.

Batyrshina Guzel

Doctor of Philology, Associate Professor of the Chair of the Tatar Language and National Culture, Russian Islamic Institute, Kazan

guzel_asnur@rambler. ru

ROMAN G. IBRAHIMOV "OUR DAYS": TEXTOLOGICAL VIEW

The article is devoted to a textual study of the first, previously unpublished, version of the novel "Our Days", written by the classic of Tatar literature, public and state figure G. Ibrahimov. It is dedicated to the reform movement of the shakirds of madrasah "Islamiya". The article reviews the history of the publication, critical articles, language of the text of the work.

Key words: G. Ibrahimov, the novel "Our days", textology, the reform movement of the shakirds, the language of the text.